Prof. dr. ir. M. Naeije Prof. dr. F. Lobbezoo Dr. C.M. Visscher. Orale kinesiologie

Transcriptie

1 Prof. dr. ir. M. Naeije Prof. dr. F. Lobbezoo Dr. C.M. Visscher Orale kinesiologie

2 Onder redactie van: Prof. dr. ir. M. Naeije Prof. dr. F. Lobbezoo Dr. C.M. Visscher Orale kinesiologie Temporomandibulaire disfuncties, bruxisme, gebitsattritie en slaapapneu Houten 2015

3 ISBN Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 887 Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Tekeningen hoofdstuk 1: 2014, Acta, afdeling Functionele Anatomie. Overgenomen met toestemming van rechthebbenden. Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 V Voorwoord De tandarts speelt al van oudsher een belangrijke rol bij de preventie en bestrijding van de negatieve gevolgen van chemische en bacteriologische bedreigingen van het kauwstelsel. De infecties en ontstekingen die hier het gevolg van kunnen zijn, tasten de gezondheid van de tanden en kiezen (cariës, endodontitis) en de omringende weefsels (parodontitis) aan. Het wordt echter steeds duidelijker dat ook mechanische bedreigingen de gezondheid van het kauwstelsel ernstig kunnen bedreigen. Verkeerde mondgewoontes, zoals tandenknarsen en klemmen (bruxisme), kunnen een ongestoorde en pijnvrije functie van de kauwspieren en kaakgewrichten belemmeren (temporomandibulaire disfunctie en orofaciale pijn), aanleiding geven tot ernstig verlies van tandweefsel (gebitsattritie) en een bedreiging vormen voor de tandheelkundige restauraties in de mond. Een te grote dorsaalwaartse stand van de onderkaak en de tong tijdens de slaap kan aanleiding geven tot het obstructieve slaapapneusyndroom (OSAS). De orale kinesiologie is de tandheelkundige discipline die zich in het bijzonder bezighoudt met de preventie, diagnostiek en behandeling van bovengenoemde aandoeningen van het kauwstelsel. Dit boek is een sterk vernieuwde uitgave van het tandheelkundige leerboek Craniomandibulaire functie en dysfunctie uit De herschreven hoofdstukken over de verschillende temporomandibulaire disfuncties en over de diagnostiek en behandeling van deze disfuncties illustreren de grote vorderingen die er sinds die tijd met betrekking tot deze aandoeningen gemaakt zijn. De hoofdstukken over de neurofysiologische en psychosociale aspecten van pijn en pijnbeleving illustreren ons sterk toegenomen inzicht in het multifactoriële karakter van de (orofaciale) pijn en pijnbeleving. Het nieuwe hoofdstuk over gebitsslijtage geeft aan dat we ons er steeds meer van bewust zijn dat tandenknarsen een belangrijke rol kan spelen bij het ontstaan van ernstige gebitsslijtage, terwijl het nieuwe hoofdstuk over het obstructieve slaapapneusyndroom benadrukt dat de tandarts een belangrijke rol kan spelen bij de behandeling van een ernstige medische aandoening. De vele literatuurverwijzingen aan het einde van elk hoofdstuk sluiten aan bij de huidige opvattingen dat ook binnen de tandheelkunde de diagnostiek en behandeling gebaseerd moeten zijn op het beste beschikbare wetenschappelijke bewijs (evidence-based dentistry) en vormen hopelijk een uitdaging voor de lezer om zich verder te verdiepen in de achtergronden van het betreffende onderwerp. Dit boek is primair geschreven voor de student tandheelkunde of mondzorgkunde die zich de achtergronden en de klinische consequenties van stoornissen in de bewegingsfuncties van het kauwstelsel willen eigen maken, teneinde zo patiënten een optimale zorg te kunnen verlenen. Het up-to-date karakter van het boek biedt ook de tandarts-algemeen practicus, de oraal fysiotherapeut en de tandarts-gnatholoog/-kinesioloog de mogelijkheid om hun kennis en inzichten te toetsen aan de laatste inzichten op het gebied van de orale kinesiologie. Tevens kan het boek medici in de eerstelijnsgeneeskunde behulpzaam zijn bij de differentiële diagnostiek van orofaciale pijn. Het is de wens van de auteurs van dit boek dat het mag bijdragen aan een verdere verbetering van de preventie, diagnostiek en behandeling van bovengenoemde aandoeningen van het kauwstelsel. Prof. dr. ir. M. Naeije Prof. dr. F. Lobbezoo Dr. C.M. Visscher

5 VII Inhoud 1 Anatomie van het kauwstelsel J.H. Koolstra 1.1 Anatomie van de belangrijkste spiergroepen van het kauwstelsel Het temporomandibulaire gewricht Vorm en functie Literatuur Bewegingsleer van het kauwstelsel M. Naeije 2.1 Inleiding Bewegingen van de onderkaak De krachten werkzaam in het kauwstelsel Biomechanische beschouwing van het kauwstelsel Het kauwproces De neuromusculaire sturing van kauwbewegingen Het spreken Literatuur Introductie in de temporomandibulaire disfunctie M. Naeije 3.1 Evolutie van concepten en methoden van behandelen Huidige opvattingen over kaakgewrichtsaandoeningen Classificatiesystemen voor kaakgewrichtsklachten Toekomstige ontwikkelingen Literatuur Pathofysiologie van de kauwmusculatuur M. Naeije 4.1 Inleiding Inspanningsspierpijn Chronische myogene TMD-pijn en verwante chronische musculoskeletale aandoeningen Trismus of kaakklem Literatuur Functiestoornissen van het kaakgewricht M. Naeije 5.1 Inleiding De anterior verplaatste discus articularis Hypermobiliteit van het kaakgewricht Literatuur Pathologie van het kaakgewricht S.I. Sparreboom-Kalaykova, W.P.M. Savalle 6.1 Progressieve en regressieve remodelling Osteoartrose

6 VIII Inhoud 6.3 Gewrichtsontstekingen (artritiden) Traumatische aandoeningen Adhesie en ankylose Ontwikkelingsstoornissen Neoplasmata Literatuur Neurofysiologie van pijn F. Lobbezoo, R.S.G.M. Perez 7.1 Inleiding Pijndefinities en -classificaties De reacties op pijn Pijnmodulatie Het fenomeen pijn Pijndimensies Het meten van pijn Literatuur Psychosociale aspecten van pijn W. Knibbe 8.1 Pijn Psychosociale factoren bij orofaciale pijn Psychosociale factoren in de tandartsstoel Behandeling door de psycholoog Cognitieve gedragstherapie De rol van de psycholoog bij TMD zonder pijn Literatuur Diagnostiek van temporomandibulaire aandoeningen C.M. Visscher 9.1 Algemene inleiding Functieonderzoek van het kauwstelsel Classificatie van temporomandibulaire aandoeningen (as I) Etiologische factoren Behandelbehoefte en behandelnoodzaak Afronding diagnostisch proces Aanvullende diagnostische mogelijkheden van de specialist of multidisciplinair team Appendix 9.1 Verkort functieonderzoek TMD Appendix 9.2 Vragenlijst Chronische Pijn Schaal Literatuur Differentiële diagnostiek van orofaciale pijn C.M. Visscher, F. Lobbezoo 10.1 Inleiding Niet-musculoskeletale aandoeningen geassocieerd met orofaciale pijn Beschouwing Literatuur

7 Inhoud IX 11 Behandeling van temporomandibulaire aandoeningen F. Lobbezoo, C.M. Visscher 11.1 Inleiding Counseling Farmacotherapie Stabilisatieopbeetplaattherapie Fysiotherapie Psychologie Kaakchirurgie Behandelstrategieën voor een viertal veelvoorkomende TMD-aandoeningen Bewijslast voor de effectiviteit van de SOB bij de behandeling van TMD-aandoeningen Literatuur Bruxisme en andere orale bewegingsstoornissen F. Lobbezoo 12.1 Inleiding Definities Diagnostiek Epidemiologie Etiologie Consequenties Differentiële diagnostiek Behandeling Literatuur Gebitsslijtage P. Wetselaar, F. Lobbezoo 13.1 Algemeen/definities Etiologie Diagnostiek Behandeling Bijlage, vragenlijsten Literatuur Slaapgerelateerde ademhalingsstoornissen G. Aarab, F. Lobbezoo 14.1 Inleiding Het obstructieve slaapapneusyndroom (OSAS) en de slaap Epidemiologie en risicofactoren Diagnostiek Behandelvormen Rol van de tandarts Literatuur Register

8 XI Redacteuren en auteurs Redactie Prof. dr. ir. M. Naeije, emeritus hoogleraar orale functieleer ACTA, Amsterdam Prof. dr. F. Lobbezoo, hoogleraar orale bewegingsstoornissen ACTA, Amsterdam Dr. C.M. Visscher, universitair hoofddocent orale kinesiologie ACTA, Amsterdam Auteurs Dr. G. Aarab, tandarts-gnatholoog, universitair docent Sectie Orale Kinesiologie, Kliniek voor Orofaciale Pijn en Disfunctie, ACTA, Amsterdam Dr. ir. J.H. Koolstra, anatoom, universitair hoofddocent Sectie Orale Celbiologie en Functionele Anatomie, ACTA, Amsterdam Drs. W. Knibbe, gezondheidszorgpsycholoog, universitair docent Sectie Orale Kinesiologie, Kliniek voor Orofaciale Pijn en Disfunctie, ACTA, Amsterdam & Stichting Bijzondere Tandheelkunde, Amsterdam Prof. dr. F. Lobbezoo, tandarts-gnatholoog, hoogleraar orale bewegingsstoornissen Sectie Orale Kinesiologie, Kliniek voor Orofaciale Pijn en Disfunctie, ACTA, Amsterdam Prof. dr. ir. M. Naeije, biofysicus, emeritus-hoogleraar orale functieleer, voormalig directeur masteropleiding tandheelkunde ACTA, Amsterdam Dr. R.S.G.M. Perez, fysiotherapeut-bewegingswetenschapper, universitair hoofddocent pijn, pijnbestrijding en palliatieve zorg Afdeling Anesthesiologie, VUmc, Amsterdam Drs. W.P.M. Savalle, tandarts-gnatholoog, universitair docent orale functieleer Kliniek voor Orofaciale Pijn en Disfunctie, ACTA, Amsterdam Dr. S.I. Sparreboom-Kalaykova, tandarts-gnatholoog, universitair docent Vakgroep Orale Functieleer, afdeling Tandheelkunde, Radboudumc Dr. C.M. Visscher, orofaciaal fysiotherapeut, universitair hoofddocent Sectie Orale Kinesiologie, Kliniek voor Orofaciale Pijn en Disfunctie, ACTA, Amsterdam Drs. P. Wetselaar, tandarts-gnatholoog, universitair docent Sectie Orale Kinesiologie, Kliniek voor Orofaciale Pijn en Disfunctie, ACTA, Amsterdam