Flora en Fauna van het Volksbos Lickebaert, de Rietputten en Omgeving Monitoringverslag

Transcriptie

1 Flora en Fauna van het Volksbos Lickebaert, de Rietputten en Omgeving Monitoringverslag Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV) afdeling Waterweg-Noord Loek Batenburg maart 2010

2 2

3 3 DIT RAPPORT KAN WORDEN AANGEHAALD ALS: Batenburg, L.H., 2010: Flora en Fauna van het Volksbos Lickebaert, de Rietputten en Omgeving: Monitoringverslag KNNV - afdeling Waterweg-Noord, Schiedam. * HET RAPPORT VORMT EEN VERVOLG OP: As, B. van, 1997: Volksbos 97: Inventarisatie van Flora en Fauna in het Volksbos Lickebaert. Stichting Groeiend Verzet in de Lickebaert, Vlaardingen. Batenburg, L.H. (red.), 2002: Flora en Fauna van het Volksbos Lickebaert en Omgeving. Stichting Groeiend Verzet in de Lickebaert / KNNV - afdeling Waterweg-Noord, Vlaardingen/Schiedam. ISBN * Batenburg, L.H. (met bijdrage van B. van As), 2003: Flora en Fauna van het Volksbos Lickebaert en Omgeving: Supplement 2002/2003. Stichting Groeiend Verzet in de Lickebaert / KNNV - afdeling Waterweg-Noord, Vlaardingen/Schiedam. * Batenburg, L.H., 2005: Flora en Fauna van het Volksbos Lickebaert en Omgeving: Monitoringverslag KNNV - afdeling Waterweg-Noord, Schiedam. * Batenburg, L.H., 2007: Flora en Fauna van het Volksbos Lickebaert, de Rietputten en Omgeving: Monitoringverslag KNNV - afdeling Waterweg-Noord, Schiedam. * * Deze rapporten zijn (gratis) te downloaden van de hieronder genoemde website. HET RAPPORT IS EEN UITGAVE VAN:, Schiedam OMSLAGFOTO (Dooiergele mestzwam, Bolbitius vitellinus, algemeen op dijkjes en paden in en om het Volksbos en de Rietputten): Grieta Fransen, 22 juli INHOUD 1 INLEIDING 4 2 VERANDERINGEN 4 3 PLANTEN 5 4 PADDENSTOELEN/SCHIMMELS nieuwe paddenstoelen-/schimmellijst 6 5 ZOOGDIEREN 10 6 VOGELS aanvullingen vogellijst aanvullingen broedvogellijst broedvogellijst 2007, 2008 en ontwikkelingen in de broedvogelstand samenvatting vogelwaarnemingen LIBELLEN 18 8 SPRINKHANEN/KREKELS 18 9 WANTSEN/CICADEN/PLANTENLUIZEN NACHTVLINDERS/MICRO S DAGVLINDERS VLIEGEN/MUGGEN BIJEN/WESPEN KEVERS OVERIGE INSECTEN SPINNEN GALLEN WEEKDIEREN CONCLUSIES AANBEVELINGEN 26 kaart 27 BIJLAGE soortenlijsten per soortgroep 28

4 4 1 INLEIDING Dit verslag bestrijkt de periode tussen 31 maart 2007 (de afsluitdatum van het vorige update-rapport) en 15 februari Ook deze keer natuurlijk weer veel aandacht voor de vogels. Op de broedvogellijst konden bijvoorbeeld Woudaap, Kerkuil en Geoorde Fuut worden bijgeschreven! In het winterseizoen 2008/2009 is een kleine groep vogelaar-vrijwilligers in de Rietputten bezig geweest met o.a. het onderhoud van een oeverzwaluwwand, het aanleggen van een schelpeneiland en het plaatsen van kijkschermen. Na de inventarisatie van 2001 is aan paddenstoelen niet veel meer gedaan, maar in augustus 2007 werd de draad weer opgepikt (18 excursies tot nu toe), waardoor de paddenstoelenlijst kon worden uitgebreid van 117 naar 296 soorten en vormen! Ben van As heeft weer diverse nieuwe insecten gevonden. De laatste jaren blijkt een klein aantal (mij merendeels niet persoonlijk bekende) natuurliefhebbers het gebied regelmatig te bezoeken en hun vondsten op te zetten, bijna altijd met foto( s). Mede hierdoor kunnen nu ook aparte lijstjes (nog zeer onvolledig) van wantsen/cicaden/ plantenluizen, vliegen/muggen, bijen/wespen, kevers, overige insecten, en spinnen worden gepresenteerd. Voor de juistheid van de determinaties kan ik uiteraard niet instaan: daarvoor ontbreekt mij de kennis. Wel werd in diverse gevallen de naamgeving bevestigd door of veranderd na commentaar van een (naar ik aanneem) deskundige. Een enkele waarneming heb ik hier niet opgenomen, omdat zelfs mij duidelijk was dat naam en foto niet met elkaar klopten. De Wilde kievitsbloemen op de noordflank van de Maassluisse Dijk zijn ook in 2007 en 2008 weer geteld. Bij de soortgroepen planten, zoogdieren, vogels, nachtvlinders/micro s, dagvlinders, sprinkhanen/krekels, libellen, gallen, en weekdieren kunnen de lijsten worden aangevuld met één of meer soorten. Geen nieuws valt er te melden over mossen/korstmossen, amfibieën, reptielen (nog altijd: geen) en vissen. Om niet steeds naar vorige rapporten te hoeven terugverwijzen, zijn de volledige soortenlijsten per soortgroep, voor zover niet opgenomen in de hoofdtekst, als bijlage toegevoegd. Ben van As en Dirk Sparreboom hebben het manuscript kritisch doorgenomen. Zij en allen die waarnemingen hebben gemeld, als vrijwilliger hebben gewerkt, aan vogel- of andere excursies hebben deelgenomen of op andere wijze hebben bijgedragen: bedankt! Dit verslag wordt zoveel mogelijk digitaal verspreid. Het copyright berust bij de auteur/knnv-wn, maar verdere digitale verspreiding is niet aan restricties onderworpen. Uit kosten- en milieuoverwegingen wordt slechts een beperkt aantal papieren exemplaren aangemaakt. 2 VERANDERINGEN Langs de Maassluisse Dijk en in de Graslanden-Noord is de laatste jaren niets wezenlijks veranderd. Eén van de twee uitdijende populaties Reuzenberenklauwen in het Volksbos is, met behoorlijk succes en zonder aanwijsbaar nadelig effect op de overige flora en fauna, chemisch bestreden. De in nieuw aangelegde paden zijn een keer gefreesd en ingezaaid met een grasmengsel. Alle dijkjes en paden in en om het Volksbos (behalve de stukken dijk die moeten dichtgroeien) werden regelmatig gemaaid, zonder afvoer van het maaisel. Her en der langs dijkjes en paden is gekapt en geknot. Het na de archeologische werkzaamheden in verruigende noordelijke deel van de Graslanden-Oost is gedeeltelijk weer omgevormd tot wei- (paarden, schapen) en hooiland. Ook de Graslanden-West worden weer regelmatig beweid (rundvee, schapen). Van het plan om het water hier hoger op te zetten (moerassituaties langs de slootoevers, bloemrijk grasland: zie vorig rapport) is nog niets gekomen. Het slingerdijkje door het zuidelijk deel van Rietput 2 bleek te smal en te laag en is geleidelijk onder klotsende golfjes verdwenen. Winter 2007/2008 is het dijkje hersteld, met grond uit een nieuw gegraven poel net ten westen van het dijkje. Het eerder aangelegde begin van een oeverzwaluwwand tegen de westelijke dijk van Rietput 5 bleek niet te voldoen. Februari 2008 is een nieuwe wand gemaakt, deze keer aan de zuidkant van Rietput 5. Februari 2009 is de wand opgeredderd door de vogelaar-vrijwilligers. Zowel in 2008 als 2009 waren de Oeverzwaluwen tijdens de voorjaarstrek wel geïnteresseerd, maar hebben ze zich toch niet gevestigd. In 2009 hebben de plaatselijke Vossen de wand onherstelbaar vergraven. We zullen dus wat anders moeten verzinnen, maar dat zal waarschijnlijk niet meer lukken voor het broedseizoen Als de Oeverzwaluwen er geen trek in hebben, dan misschien een paartje IJsvogels (Bijeneters mag ook)... Winter 2008/2009 zijn in de noordelijke helft van Rietput 2 de sinds de opspuiting van 2001 spontaan opgeslagen Wilgen gerooid, uitgetrokken en verwijderd en is een deel van het terrein ondiep

5 5 uitgegraven. Dat had in het broedseizoen 2009 meteen succes: 5-6 paar Kievitten, 3 paar Tureluurs en 1 paar Kleine Plevieren hebben er hun jongen grootgebracht. Helaas is in de loop van 2009 dit stuk weer behoorlijk dichtgegroeid. Het dicht begroeide eilandje in de plas van Rietput 1 - Zuid is winter 2008/2009 door de vogelaars-vrijwilligers kaalgemaaid, voorzien van antiworteldoek (vastgelegd met basaltblokken) en bedekt met 8 m 3 schelpen, met de bedoeling broedgelegenheid te creëren voor bv. Visdief, Scholekster, Kluut en/of Kleine Plevier. Aan de randen van de plas zijn twee rietmatkijkschermen geplaatst. Helaas bleek het Riet in 2009 dwars door doek en schelpen heen weer op te schieten. We gaan maart 2010 proberen het eiland op te redderen. Het infopaneel bij de ZW-toegang tot de Rietputten is bij de werkzaamheden winter 2008/2009 gesneuveld en tot nu toe niet hersteld. Het infopaneel bij de ingang van het Volksbos is omstreeks dezelfde tijd beschoten en met spuitverf beklad, speciaal op de hoek met de ge- en verbodsbepalingen. Van de vier Natuurmonumenten-borden bij de toegangen tot de Rietputten zijn er al driekwart jaar drie verdwenen en tot nu toe niet vervangen. Dit maakt het ons onmogelijk om bijvoorbeeld mensen met niet-aangelijnde honden op hun asociale gedrag aan te spreken. Dat zal ook wel de bedoeling zijn geweest van de genoemde vernielingen/diefstallen. 3 PLANTEN De plantenlijst kan worden uitgebreid met de volgende soorten (w = op Volledige soortenlijst: zie bijlage. voor het eerst gevonden Teunisbloemfamilie Onagraceae 276 een Teunisbloem Oenothera sp enkele slingerpad Rietput 1 Vlinderbloemenfamilie Fabaceae 277 Goudenregen Laburnum anagyroides bloeiend iets N van ingang Volksbos 278 Goudgele honingklaver Melilotus altissimus enkele slingerdijkje Rietput 2 - Z 279 Gevlekte rupsklaver Medicago arabica Rietputten (André H., w) Kruisbloemenfamilie Brassicaceae 280 Look-zonder-look Alliaria petiolata enkele pad Volksbos-NW 281 Springzaadveldkers Cardamine impatiens enkele slingerdijkje Rietput 2 - Z (Frans Grégoire) Zeepboomfamilie Sapindaceae 282 Noorse esdoorn Acer platanoides bloeiend in rij Platanen W van ingang Volksbos (geplant, staat hier natuurlijk al veel langer) Frans Grégoire vond enkele exemplaren Voederwikke (Vicia sativa subsp. sativa) bij het westelijk eind van het slingerpad door Rietput 1; deze ondersoort is sinds 1996 (toen in het Volksbos) niet meer gemeld in het gebied. Opvallend is dat de eerste vondst van Look-zonder-look in het gebied ongeveer samenviel met die van de dagvlinder Oranjetipje (zie 11): Look-zonder-look is, met Pinksterbloem, waardplant voor deze vlinder. Springzaadveldkers is in Nederland zeldzaam. De Wilde kievitsbloemen (Fritillaria meleagris) op de noordflank van de Maassluisse Dijk zijn ook in 2007 (10-04 Grieta Fransen, Reinard Maarleveld, Wim Rozema) en 2008 (10, 15 en Loek Batenburg, Geertje Pettinga) weer geteld; in 2009 (21-04 Grieta Fransen) is slechts een deel van het traject bekeken. De kievitsbloemen waren, door een warm voorjaar, in 2007 ca. twee weken eerder in bloei dan in 2006, maar in 2008 (koud voorjaar) weer duidelijk later. samenvatting kievitsbloemtellingen aantal planten met bloeistengel ? De Wilde kievitsbloem schijnt zich niet of nauwelijks te vermeerderen met nieuwe bolletjes, maar (bijna) uitsluitend door zaad. Het zaad is op zijn vroegst rijp in de eerste week van juli. Eind jaren 90 dreigde de populatie uit te sterven. Op ons aandringen maait, sinds 1997, het Hoogheemraadschap van Delfland de noordflank van de Maassluisse Dijk pas in de loop van juli of nog later. Dit heeft uitstekend uitgepakt: er kwam weer volop verjonging (vele niet-bloeiende kleine planten, vooral aan de voet van de volwassen exemplaren) en het aantal planten met bloeistengel nam weer toe. Zaailingen bloeien pas na een jaar of acht: dit verklaart heel mooi de telresultaten in ! Tot zover een jubelverhaal dus, maar, althans gemeten naar het aantal planten met bloeistengel, lijkt de trend, na het recordaantal in 2005, duidelijk negatief. Het kan zijn dat het beheer toch niet optimaal is (maar wat doen we dan precies verkeerd?). Het is ook mogelijk dat er iets anders aan de hand is, bijvoorbeeld dat de zaailingen uit 1997 en daaropvolgende jaren nu geleidelijk opgebruikt

6 6 zijn voor de bloei, en dat die uit 2001 en volgende jaren nog moeten gaan bloeien. Wie het weet mag het zeggen (heel graag zelfs)! 4 PADDENSTOELEN/SCHIMMELS De paddenstoelen-/schimmellijst kan worden uitgebreid van 117 soorten en vormen per 31 maart 2007, naar 296 op 15 februari 2010! Dat is grotendeels te danken aan intensief waarnemen (18 excursies) onder leiding van geschoolde mycologen (Grieta Fransen en Ina Venne), maar uiteraard ook aan het volwassener worden van het Volksbos, aangelegd in december Het laatste blijkt o.a. uit het feit dat, naast parasieten en saprofieten, steeds meer mycorrhiza-soorten worden gevonden. Bij de paddenstoelenexcursies werd - net als vóór alleen het Volksbos bezocht; diverse soorten uit het Volksbos zijn ook gevonden in de Rietputten; slechts één soort is wel in de Rietputten, maar tot nu toe niet in het Volksbos waargenomen. Vanwege het grote aantal nieuw gevonden soorten en vormen wordt hieronder geen aanvulling van de vorige paddenstoelen-/schimmellijst gegeven, maar een nieuwe volledige soortenlijst vanaf september nieuwe paddenstoelen-/schimmellijst (excl. de plantengallen-veroorzakende schimmels: zie 17 gallen) Rode Lijst (1996, 2008): KW (kwetsbaar), GE (gevoelig), BE (bedreigd) gevonden na RL96 RL , voor het 1996 eerst 001 Toefige labyrintzwam Abortiporus biennis Weidechampignon Agaricus campester GE Barstende leemhoed Agrocybe dura Grasleemhoed Agrocybe pediades Vroege leemhoed Agrocybe praecox Grote oranje bekerzwam Aleuria aurantia Bleke elzezompzwam Alnicola escharoides Donkere elzezompzwam Alnicola scolecina Karmijnrood netwatje Arcyria denudata Grootsporige paarse knoopzwam (perf.) Ascocoryne cylichnium perf Paarse knoopzwam Ascocoryne sarcoides imp. en perf Zakjestrilzwam Ascotremella faginea Vals judasoor Auriculariopsis ampla Geel schijfzwammetje Bisporella citrina Zwavelgeel schijfzwammetje Bisporella sulfurina Grijze buisjeszwam Bjerkandera adusta Rookzwam Bjerkandera fumosa Dooiergele mestzwam Bolbitius vitellinus Wijnrode boleet Boletus ripariellus Grauwgeel dwergkorstje Brevicellicium olivascens Korreltjeszwam (imp.) Bulbillomyces farinosus imp Zwarte knoopzwam Bulgaria inquinans Brandnetelschijfje Calloria neglecta imp. en perf Roze pronkridder Calocybe carnea Gewoon poederkelkje Calycina herbarum Brandnetelklokje Calyptella capula Ziekenhuisboomkorst Cerocorticium confluens Donkergrijze viltzwam Chaetosphaerella fusca Zwarte viltzwam Chaetosphaerella phaeostroma Dottergeel borstelbekertje Cheilymenia oligotricha Paarse korstzwam Chondrostereum purpureum Elzenkatjesmummiekelkje Ciboria amentacea Plat rijpkelkje Cistella grevillei Pijpestrootjemoederkoren Claviceps microcephala Grote bostrechterzwam Clitocybe phyllophila Dikke kelderzwam (put.) Coniophora puteana f. puteana Pelargoniumbreeksteeltje Conocybe dentatomarginata Kleinsporig breeksteeltje Conocybe excedens Grasbreeksteeltje Conocybe kuehneriana Izabelkleurig breeksteeltje Conocybe lactea Kleibreeksteeltje Conocybe mairei Weidebreeksteeltje Conocybe mesospora Grijs breeksteeltje Conocybe moseri GE Kerkhofbreeksteeltje Conocybe mutabilis Gedrongen breeksteeltje Conocybe pygmaeoaffinis KW Roestbruin breeksteeltje Conocybe rickeniana +

7 7 nieuwe paddenstoelen-/schimmellijst (vervolg) gevonden na RL96 RL , voor het 1996 eerst 047 Bleek breeksteeltje Conocybe rickenii Oker breeksteeltje Conocybe sienophylla Donker breeksteeltje Conocybe sordida Bundelbreeksteeltje Conocybe striaepes KW Dikvoetbreeksteeltje Conocybe subovalis Kaneelkleurig breeksteeltje Conocybe tenera Grote kale inktzwam Coprinus atramentarius Kastanje-inktzwam Coprinus auricomus Sneeuwwitje Coprinus bellulus Geelbruine donsinktzwam Coprinus callinus Geschubde inktzwam Coprinus comatus var. comatus Zwerminktzwam Coprinus disseminatus Grote viltinktzwam Coprinus domesticus Sokvoetinktzwam Coprinus ellisii GE Herculesplooirokje Coprinus hercules Bundelinktzwam Coprinus hiascens Kleinsporig plooirokje Coprinus kuehneri Hazepootje Coprinus lagopus Geelbruin plooirokje Coprinus leiocephalus Gewone glimmerinktzwam Coprinus micaceus s.s Witte mestinktzwam Coprinus niveus Plooirokje Coprinus plicatilis Witte halminktzwam Coprinus urticicola Kleine viltinktzwam Coprinus xanthothrix Bleke borstelkurkzwam Coriolopsis trogii KW Wit dekselkalkbekertje Craterium minutum Rondsporig oorzwammetje (ces.) Crepidotus cesatii var. cesatii Bleek oorzwammetje Crepidotus lundellii Gelig oorzwammetje Crepidotus luteolus Piekhaarzwammetje Crinipellis scabellus Grillig houtputje Cryptodiscus rhopaloides Gewoon geleikelkje Cyathicula cyathoidea s.s Gestreept geleikelkje Cyathicula striata Donzige korstzwam Cylindrobasidium laeve Oranje druppelzwam s.l. Dacrymyces stillatus s.l Roodporiehoutzwam Daedaleopsis confragosa Kogelhoutskoolzwam Daldinia concentrica KW Wijdporiekurkzwam Datronia mollis Wilgeschorsschijfje Diatrype bullata Korstvormig schorsschijfje Diatrype stigma Schijfvormig kalkschaaltje Diderma hemisphaericum Glad kristalkopje Didymium difforme Variabel kristalkopje Didymium squamulosum Grauwe bossatijnzwam Entoloma rhodopolium Kraterkorstkogelzwam Eutypa maura Harig schorsschijfje Eutypella scoparia Zwarte trilzwam Exidia plana Rozeblauwig waskorstje Exidiopsis effusa Klein zweephaarschijfje Flagelloscypha minutissima Gewoon fluweelpootje (lact.) Flammulina velutipes var. lactea Gewoon fluweelpootje (vel.) Flammulina velutipes var. velutipes Kraagmosklokje Galerina autumnalis GE Groot mosklokje Galerina clavata Grasmosklokje Galerina laevis Platte tonderzwam Ganoderma lipsiense Blauw gitklompje Gibberella cyanogena Esdoornsnavelkogeltje Gnomonia cerastis Kussenvormige houtzwam Hapalopilus rutilans Tweekleurige vaalhoed Hebeloma mesophaeum Oranjebloesemzwam Hebeloma sacchariolens s.s Zwarte kluifzwam Helvella lacunosa Smeerwortelmycena Hemimycena candida Doorschijnend langdraadwatje Hemitrichia clavata Witte suikertrilzwam Heterochaetella dubia Echt judasoor Hirneola auricula-judae var. auricula-judae Gewone harpoenzwam Hohenbuehelia atrocoerulae BE BE Essevlieskelkje Hymenoscyphus albidus Geelwit vlieskelkje Hymenoscyphus consobrinus Eikeldopzwam Hymenoscyphus fructigenus var. fructigenus Wilgehoutvlieskelkje Hymenoscyphus salicinus Fluwelig harskorstje Hyphoderma puberum Barstend harskorstje Hyphoderma setigerum geen Nederlandse naam Hypochnicium puberum 2005

8 8 nieuwe paddenstoelen-/schimmellijst (vervolg) gevonden na RL96 RL , voor het 1996 eerst 120 Gele kussentjeszwam Hypocrea aureoviridis Rossige kussentjeszwam Hypocrea rufa Oranje zwameter Hypomyces aurantius Gladde kogelzwam Hypoxylon fuscum Kleinsporige kogelzwam Hypoxylon howeianum Vergroeide kogelzwam Hypoxylon multiforme Populiervezelkop Inocybe squamata Gewone fopzwam Laccaria laccata var. pallidifolia Dofpaars wolschijfje Lachnella alboviolascens Wit wolschijfje Lachnella villosa Rietfranjekelkje Lachnum controversum Gewoon franjekelkje Lachnum virgineum Tranende franjehoed Lacrymaria lacrymabunda Spatelharig elfendoekje Lagarobasidium detriticum Reuzenbovist Langermannia gigantea geen Nederlandse naam Lasiobelonium variegatum Eivormig ruigkogeltje Lasiosphaeria ovina Schraal ruigkogeltje Lasiosphaeria strigosa Paarse schijnridderzwam Lepista nuda Brandnetelvulkaantje Leptosphaeria acuta geen Nederlandse naam Leptosphaeria arundinacea Kruidenvulkaantje Leptosphaeria doliolum Purpervlekkig vulkaantje Leptosphaeria purpurea Purperrood inktpuntje Leptospora rubella Ruim knapzakje Lophiostoma macrostomum Rietknapzakje Lophiostoma semiliberum Gewone boomwrat Lycogala epidendrum Bruine bundelridderzwam Lyophyllum decastes Pijpknotszwam (cont.) Macrotyphula fistulosa var. contorta Rietwieltje Marasmius limosus Weidekringzwam Marasmius oreades Gewone melkkorstzwam Megalocystidium lactescens Zwarte kruitzwam Melanomma pulvis-pyrius Gewoon korthaarschijfje Melastiza chateri Breedsporig hangkommetje Merismodes anomalus Smalsporig hangkommetje Merismodes confusa Papierzwammetje Meruliopsis corium Gebundeld kalkpluisje Metatrichia vesparium geen Nederlandse naam Mollisia carduorum Gedrongen mollisia Mollisia cinerea Bleke mollisia (v.longispora) Mollisia discolor var. longispora Witrandmollisia Mollisia ligni Groot kalkschuim Mucilago crustacea Oranje dwergmycena Mycena acicula Adonismycena Mycena adonis KW KW Suikermycena Mycena adscendens Bundelmycena Mycena arcangeliana Kleverige schorsmycena Mycena clavularis BE Draadsteelmycena Mycena filopes s.l Helmmycena Mycena galericulata Bruinsnedemycena Mycena olivaceomarginata Streepsteelmycena Mycena polygramma Blauwgrijze schorsmycena Mycena pseudocorticola GE Kleine breedplaatmycena Mycena speirea Papilmycena Mycena vitilis Gele stekelkorstzwam Mycoacia uda Brandnetelpuntkogeltje Mycosphaerella superflua Klontjestrilzwam Myxarium nucleatum Gewoon meniezwammetje (imp.) Nectria cinnabarina imp Kogelmeniezwammetje Nectria episphaeria imp. en perf Netelmeniezwammetje (perf.) Nectria leptosphaeriae perf Papilpokzwammetje Nitchkia cupularis Vaalblauwe kaaszwam Oligoporus subcaesius Glazig waswebje Oliveonia pauxilla Vogelveerzwam Onygena corvina Distelinktpuntje Ophiobolus acuminatus Brandnetelinktpuntje Ophiobolus erythrosporus Rood wasbekertje Orbilia alnea Kromsporig wasbekertje Orbilia auricolor Ankerwasbekertje Orbilia inflatula Verkleurwasbekertje Orbilia luteorubella Doorzichtig wasbekertje Orbilia sarraziniana Gazonvlekplaat Panaeolus foenisecii +

9 9 nieuwe paddenstoelen-/schimmellijst (vervolg) gevonden na RL96 RL , voor het 1996 eerst 193 geen Nederlandse naam Patellaria atrata Gewone krulzoom Paxillus involutus Oranjerode schorszwam Peniophora incarnata Berijpte schorszwam Peniophora lycii Paarse eikeschorszwam Peniophora quercina Zwavelmelkbekerzwam Peziza michelii Vroege bekerzwam Peziza vesiculosa Elzenpropschoteltje Pezizella alniella Vleeskleurig sapbekertje Phaeohelotium subcarneum Oranje aderzwam Phlebia radiata Stoffige bundelzwam Pholiota conissans Bleekgele bundelzwam Pholiota gummosa Stobbezwammetje Pholiota mutabilis Donsvoetbundelzwam Pholiota oedipus KW Lenteknikkertje Phomatospora berkeleyi Bruinhaarkommetje Pirottaea nigrostriata Gewone oesterzwam Pleurotus ostreatus Grondhertezwam Pluteus cinereofuscus Dwerghertezwam (griseo.) Pluteus nanus f. griseopus Dwerghertezwam (nanus) Pluteus nanus f. nanus Gevoorde hertezwam Pluteus pallescens KW Geaderde hertezwam Pluteus phlebophorus Knolvoethertezwam Pluteus plautus f. plautus BE KW Fluweelhertezwam (podo.) Pluteus podospileus f. podospileus Geelsteelhertezwam Pluteus romellii Roetkleurige hertezwam Pluteus thomsonii Eikentakstromakelkje Poculum firmum Kernzwamknopje Polydesmia pruinosa Peksteel Polyporus badius Winterhoutzwam Polyporus brumalis Zomer/Voorjaarshoutzwam Polyporus ciliatus Zadelzwam Polyporus squamosus f. squamosus Franjeporiezwam Polyporus tuberaster Waaierbuisjeszwam Polyporus varius Bleke franjehoed Psathyrella candolleana Spaanderfranjehoed Psathyrella marcescibilis Kroontjesfranjehoed (olymp.) Psathyrella olympiana f. olympiana KW KW Bermfranjehoed Psathyrella panaeoloides Witsteelfranjehoed Psathyrella piluliformis Kleine grasfranjehoed (cana) Psathyrella prona f. cana Kleine grasfranjehoed (picta) Psathyrella prona f. picta Kleine grasfranjehoed (prona) Psathyrella prona f. prona Roodsneefranjehoed Psathyrella pseudocorrugis BE Dwergfranjehoed Psathyrella pygmaea Vroege franjehoed (exalb.) Psathyrella spadiceogrisea f. exalbicans Vroege franjehoed (spadic.) Psathyrella spadiceogrisea f. spadiceogrisea Vroege franjehoed (vern.) Psathyrella spadiceogrisea f. vernalis Conische franjehoed Psathyrella tephrophylla Valse kopergroenzwam Psilocybe caerulea Gewone zwavelkop Psilocybe fascicularis var. fascicularis Halmkaalkopje Psilocybe inquilina var. inquilina Esdoornuitbreekkommetje Pyrenopeziza petiolaris Harig dwergoortje Resupinatus applicatus Inktvlekkenzwam Rhytisma acerinum Paarsharttrechtertje Rickenella swartzii Gewoon vilthoedje Ripartites tricholoma Witte vlierschorszwam Rogersella sambuci Lentetepelkogeltje Rosellinia aquila Waaiertje Schizophyllum commune KW Abrikozenbuisjeszwam Schizopora flavipora Witte tandzwam Schizopora paradoxa Kleine aardappelbovist Scleroderma areolatum Gewone wimperzwam Scutellinia scutellata Olijfkleurig matkopje Simocybe centunculus KW Olijfkleurig matkopje (tetra.) Simocybe centunculus f. tetraspora Gewoon matkopje (bisp.) Simocybe rubi f. bispora Gewoon matkopje (tetra.) Simocybe rubi f. tetraspora Melige urnkorstzwam Sistotrema brinkmannii geen Nederlandse naam Sistotrema hirschii Grootsporige raspzwam Steccherinum bourdotii Roze raspzwam Steccherinum ochraceum Waaierkorstzwam Stereum subtomentosum Kruidenkratertje Stictis stellata 2005

10 10 nieuwe paddenstoelen-/schimmellijst (vervolg) gevonden na RL96 RL , voor het 1996 eerst 266 Klein leemkelkje Tarzetta cupularis Witte bultzwam Trametes gibbosa Gewoon elfenbankje Trametes versicolor Gladsporig dwergkorstje Trechispora cohaerens Melig dwergkorstje (perf.) Trechispora farinacea perf Bruine trilzwam Tremella foliacea Gele trilzwam Tremella mesenterica Bolvormig draadwatje Trichia affinis Fopdraadwratje Trichia varia Geringde ridderzwam Tricholoma cingulatum KW Fraai franjekelkje Trichopeziza mollissima Zwavelgeel franjekelkje Trichopeziza sulphurea geen Nederlandse naam Trichothyrina parasitica Zemelig donsvoetje Tubaria conspersa Donsvoetje Tubaria furfuracea s.l Gewoon donsvoetje Tubaria furfuracea ss. Arnolds Winterdonsvoetje Tubaria hiemalis Velddonsvoetje Tubaria romagnesiana Gezellig knotsje Typhula erumpens Roodvoetknotsje Typhula erythropus GE Zwermwaterkelkje Unguicularia millepunctata Tangentiaal piekhaarkelkje Urceolella crispula Zuringroest Uromyces rumicis Spoelsporig trosvlies Uthabasidium fusisporum Getand draadspoorschijfje Vibrissea leptospora + ook in Zijdeachtige beurszwam Volvariella bombycina KW KW Gewone beurszwam Volvariella gloiocephala Schorsbreker Vuilleminia comedens Geweizwam Xylaria hypoxylon Esdoornhoutknotszwam Xylaria longipes Houtknotszwam Xylaria polymorpha : excursie Grieta Fransen (determinaties) en Loek Batenburg , 22-07, en : excursie PaWG KNNV-WN 20-05, en , 20-01, 17-02, 17-03, 16-04, 19-05, 16-06, 18-08, 15-09, en : excursie PaWG- WN + Ina Venne : Rietputten, Ted van der Knaap ( met foto's) 5 ZOOGDIEREN De zoogdierenlijst kan worden uitgebreid met de volgende soort: Volledige soortenlijst: zie bijlage. Rode Lijst 2004: KW (kwetsbaar) voor het eerst gevonden Spitsmuizen Soricidae 020 Waterspitsmuis Neomys fodiens KW Rietputten (gemeld op Bij het maaien van het eilandje in de plas van Rietput 1 - Zuid (dit moet een schelpeneiland worden) verstoorden de twee andere aanwezige vrijwilligers en ik een Waterspitsmuis, die vervolgens naar de westelijke ringdijk zwom en dook. Wij hebben het dier uitstekend kunnen zien, maar, omdat het een zeldzame en Rode-Lijst-soort betreft, moet deze zichtwaarneming toch eigenlijk nog ondersteund worden met tastbaarder bewijs (foto, doodvondst of braakbalvondst). Ben van As hoorde, met de batdetector, s avonds een Gewone dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus) over het dijkje tussen Rietputten en Volksbos vliegen. Deze soort heeft Ben eerder waargenomen bij de Oostdijk van het Volksbos (nacht 23/ en ) en bij de populierenakker westelijk van de Rietputten ( ). Net buiten het gebied hoorde Ben enkele Laatvliegers (Eptesicus serotinus) en Rosse vleermuizen (Nyctalus noctula); deze soorten zijn ook in het Volksbos en de Rietputten te verwachten, evenals mogelijk de Ruige dwergvleermuis (Pipistrellus nathusii). In deze verslagperiode werden verder Bosspitsmuis, Huisspitsmuis, Mol, Konijn, Haas, Woelrat (Noordelijke waterrat), Veldmuis, Muskusrat, Dwergmuis, Bosmuis, Bruine rat, Huismuis, Hermelijn, Wezel, Bunzing (of Fret of hybride) en Vos waargenomen (zichtwaarnemingen, doodvondsten, braakbalvondsten, of sporen). Dat de Vossen in 2009 de oeverzwaluwwand zouden gebruiken om hun burcht in te graven, was niet helemaal de bedoeling. Niet meer waargenomen zijn Egel en Ree.

11 11 6 VOGELS De meeste vogelwaarnemingen komen van het Monitoringteam Volksbos/Rietputten, dat in principe, in wisselende samenstelling, elke woensdagochtend het terrein bezoekt. Bij elk bezoek werd de streeplijst ingevuld; na thuiskomst werden (bijna altijd) de waarnemingen verder uitgewerkt en werd (vaak) het meest vermeldenswaardige op VWG_WN@yahoogroups.com gezet. Fred Etman, Mari van der Giessen, Rein Hofman, Sjaak Keijzer, Jenny Paans, Jan van der Pijl, Daan Ritter, Thom Schoenmakers, Dirk Sparreboom, Nils Taal, Jaap de Visser, Henk van Woerden (en mensen die meer incidenteel meededen): bedankt! Heel vaak kwamen we in het veld muskusrattenvanger Gerrit de Winter tegen, die veel interessants wist te melden. Uiteraard zijn ook andere waarnemingen verwerkt, zowel van leden van ons groepje als van derden, binnengekomen als persoonlijke mededeling, via de yahoogroup, via waarneming.nl, etc. In deze gevallen wordt/worden de waarnemer(s) hier vermeld. Een volledige broedvogelkartering is ook in deze verslagperiode niet uitgevoerd, maar broedvogels van de Rode Lijst en andere bijzondere soorten zijn wel geteld. Niet-broedvogels worden behandeld in 6.5. Rode Lijst 2004: GE (gevoelig), KW (kwetsbaar), BE (bedreigd), EB (ernstig bedreigd), VN (verdwenen broedvogel) 6.1 aanvullingen vogellijst De vogellijst kan worden uitgebreid met de volgende soorten (esc = escape [uit gevangenschap ontsnapt], w = op f = met foto[ s]): Volledige soortenlijst: zie bijlage. Rode Lijst Reigers Ardeidae 173 Woudaap Ixobrychus minutus EB zie 6.4 Ibissen Threskiornithidae 174 Heilige Ibis Threskiornis aethiopicus waarschijnlijk afkomstig van fokstation NW-Frankrijk: overvliegend samen met 3 Lepelaars (Jan van der Pijl) Eenden, ganzen, zwanen Anatidae 175 Sneeuwgans Anser caerulescens (witte vorm) overvliegend, 4 Indische Ganzen leidend 176 Keizergans Chen canagica esc Rp (Ted van der Knaap, wf) 177 Brilduiker Bucephala clangula Rp5 Sperwers Accipitridae 178 Zwarte wouw Milvus migrans adult overvliegend naar ZW (gemeld w) Papegaaien Psittacidae 179 Valkparkiet Nymphicus hollandicus esc Vb Uilen Strigidae 180 Bosuil Strix aluco voorjaar dood gevonden Volksbos Zangers Sylviidae 181 Cetti s Zanger Cettia cetti even zingend grens Volksbos-Rietputten; jan-feb 2008 ca.6 weken lang 1 niet-zingend Rietput 1-Z (Adrie Hoogendijk); zingend Rietput 4-Z Troepialen Icteridae 182 Geelkaptroepiaal Agelaius icterocephalus esc ad zomerkleed Rietputten, ook zingend (o.a Niels Godijn, wf) 6.2 aanvullingen broedvogellijst De broedvogellijst kan worden uitgebreid met de volgende soorten (zie ook 6.4): Rode broedvogel Rode broedvogel Lijst in Lijst in Woudaap Ixobrychus minutus EB 2007 Ransuil Asio otus KW 2008 Wintertaling Anas crecca KW 2009 Boomkruiper Certhia brachydactyla Sperwer Accipiter nisus Vink Fringilla coelebs Buizerd Buteo buteo ? Appelvink Coccothraustes coccothraustes 2009? Kerkuil Tyto alba KW

12 broedvogellijst 2007, 2008 en 2009 Genoemde aantallen zijn de aantallen broedparen of territora. # aanwezig als broedvogel (aantallen niet bepaald), GW Graslanden-West, GO Graslanden-Oost, GN Graslanden-Noord, VH boerderijcomplex Vergulde Hand. Rode Volksbos Rietputten graslanden Lijst Dodaars Tachybaptus ruficollis Fuut Podiceps cristatus Geoorde Fuut Podiceps nigricollis 1 2 Roerdomp Botaurus stellaris BE Woudaap Ixobrychus minutus EB 1(-3?) Grauwe Gans Anser anser Gr.Canadese Gans Branta canadensis 1GO 1GO Nijlgans Alopochen aegyptiacus # # # Krakeend Anas strepera # # # # # # Wintertaling Anas crecca KW 1 Wilde Eend Anas platyrhynchos # # # # # # # # # Zomertaling Anas querquedula KW Slobeend Anas clypeata KW Tafeleend Aythia ferina Kuifeend Aythis fuligula Rosse Stekelstaart Oxyura jamaicensis Bruine Kiekendief Circus aeruginosus Sperwer Accipiter nisus Buizerd Buteo buteo 1 1 Torenvalk Falco tinnunculus 1VH 1VH 1VH Fazant Phasianus colchicus # # # # # # Waterral Rallus aquaticus Waterhoen Gallinula chloropus # # # # # # # # # Meerkoet Fulica atra # # # # # # Kleine Plevier Charadrius dubius 1 Kievit Vanellus vanellus GO, 2-3GO, 2-3GO, 2GW 1GW 1GW Tureluur Tringa totanus GE GO 2GO 1-2GO Holenduif Columba oenas 1? Houtduif Columba palumbus # # # Turkse Tortel Streptopelia decaocto 1-2VH 1VH 1-2VH Zomertortel Streptopelia turtur KW 1 Koekoek Cuculus canorus KW 1? 1? 1? Kerkuil Tyto alba KW 1VH 1VH 1VH Ransuil Asio otus KW 1 Gr.Bonte Specht Dendrocopos major Boerenzwaluw Hirundo rustica GE 2-3VH 1-2VH 2-3VH Witte Kwikstaart Motacilla alba 1VH Winterkoning Troglodytes troglodytes # # # # # # #VH #VH #VH Heggenmus Prunella modularis # # # # # # #VH #VH #VH Roodborst Erithacus rubecula # # # Nachtegaal Luscinia megarhynchos KW 1 1? (Witster)Blauwborst Luscinia svecica cyanecula Merel Turdus merula # # # # # # #VH #VH #VH Zanglijster Turdus philomelos # # # Sprinkhaanzanger Locustella naevia Snor Locustella luscinioides KW Rietzanger Acrocephalus schoenobaenus ±15 ±15 ±15 Bosrietzanger Acrocephalus palustris # # # ±20 ±20 ±20 Kleine Karekiet Acrocephalus scirpaceus # # # Grasmus Sylvia communis # # # # # # Tuinfluiter Sylvia borin # # # Zwartkop Sylvia atricapilla # # # Tjiftjaf Phylloscopus collybita # # # # # # Fitis Phylloscopus trochilus # # # # # # Baardman Panurus biarmicus Staartmees Aegithalos caudatus europ. # # # Pimpelmees Parus caeruleus # # # # # Koolmees Parus major # # # Boomkruiper Certhia brachydactyla 1 1 Gaai Garrulus glandarius # # # Ekster Pica pica # # # Kauw Corvus monedula spermologus #VH #VH?VH Zwarte Kraai Corvus corone # # # Spreeuw Sturnus vulgaris #VH #VH #VH Huismus Passer domesticus GE 5-10VH 5-8VH 4-5VH Vink Fringilla coelebs # #

13 13 broedvogellijst (vervolg) Rode Volksbos Rietputten graslanden Lijst Groenling Carduelis chloris # # # Putter Carduelis carduelis # # # Kneu Carduelis cannabina KW ? Appelvink Coccothraustes coccothraustes 1? Rietgors Emberiza schoeniclus # # # De volgende soorten hebben in het gebied gebroed sinds 1996 (zie de vorige rapporten), maar niet in 2007, 2008 of 2009: Rode Lijst Rode Lijst Knobbelzwaan Cygnus olor Veldleeuwerik Alauda arvensis GE Bergeend Tadorna tadorna Graspieper Anthus pratensis GE Scholekster Haematopus ostralegus Braamsluiper Sylvia curruca Kluut Recurvirostra avocetta? Wielewaal Oriolus oriolus KW Grutto Limosa limosa GE 6.4 ontwikkelingen in de broedvogelstand Hadden we in al een recordaantal van 65 soorten op de broedvogellijst (waarvan 13 op de Rode Lijst 2004), nu komen we op 71 (met 15 rode-lijsters)! Volksbos In het Volksbos hebben Sperwer (vanaf 2007) en Buizerd (vanaf 2008) zich als broedvogel gevestigd. De Sperwers tuigden voorjaar 2008 de rand van hun oude horst op met wat verse hazelaartakken, compleet met katjes, maar een week later staken er twee pluimen boven het nest uit: de horst was ingepikt door Ransuilen (ook een nieuwe broedvogel voor het gebied)! Elders in het bos hebben de Sperwers een nieuw nest gemaakt; de Ransuilen hebben minstens één takkeling voortgebracht. Helaas bleken deze Ransuilen in 2009 geen blijvertjes. Het gaat de laatste jaren in onze regio (en in heel Nederland) slecht met deze soort. De Volksbos-Buizerds vormen een gemengd paar: een witte en een bruine. Geen idee hoe de kleurvererving bij Buizerds werkt, maar van de (minstens) twee jongen in 2009 was er één wit en één bruin. Met het volwassener worden van het Volksbos (aangelegd in december 1992) vestigden zich nog meer bosvogels: Boomkruiper en Vink (beide vanaf 2008). Mogelijk in 2009 zelfs Appelvinken: in meijuni twee keer (met een maand ertussen) een heftig alarmerend paar bij de ingang van het Volksbos. Blauwborst en Kneu broeden hier nog steeds, maar zijn teruggedrongen naar de randen van het bos, en de aantallen zijn geen schim meer van die in 1996 (toen 22 resp. 10 territoria!). Na afwezigheid als broedvogel in 2006 en 2007 werden zowel Holenduif als Zomertortel in 2008 weer zingend gehoord: Holenduif twee keer (met een week ertussen), Zomertortel wat vaker, gedurende bijna een maand. In 2009 was het voor beide soorten weer over. De Nachtegaal hield het na 2008 voor gezien. Rietputten Dé klapper waren natuurlijk de Woudapen in 2007! Wij ontdekten het eerste mannetje s ochtends 6 juni (zichtwaarneming); de laatste mij bekende waarneming was s avonds 21 juli (twee roepende mannen). In de tussenliggende periode werden regelmatig twee mannen gezien en/of gehoord (er is zelfs een waarneming van drie stuks) en minstens één vrouw. Ook ander territoriaal gedrag dan het blaffen werd gemeld (enkele keren een man een andere man achtervolgend), evenals broedindicerend gedrag (een man die langdurig achter een Ransuil aan zat). Na 21 juli was het over. Jongen zijn niet gezien; de rattenvanger (de enige die, met waadpak, de putten zelf in gaat) heeft later geen nest gevonden. Het blijft dus bij een waarschijnlijk broedgeval / twee (drie?) territoria. Nadien was er, voor zover mij bekend, maar één Woudaap-waarneming in de Rietputten: in mei 2008 (ca.10 dagen vóór er Woudapen opdoken bij de Rottemeren) werd één man gezien (Evert Eijkelenboom, pers.med.). Dodaars en Roerdomp bleven het goed doen. De Dodaarzen hebben, na de graafwerkzaamheden winter 2005/2006, ook het nieuwe open water in de voorheen droge Rietputten 1 en 2 gekoloniseerd. Na een - volgens de geldende normen - waarschijnlijk broedgeval van Geoorde Fuut in 2005 (naar mijn smaak hooguit een broedpoging), twee opeenvolgende dagen met een paartje in 2006 en afwezigheid in 2007, kwam het broeden van deze soort in 2008 als een welkome verrassing. Eén paar bracht twee jongen groot. In 2009 waren er zelfs twee broedparen, die twee resp. één nakomeling(en) produceerden. Bij de Grauwe Gans was sprake van een explosie. Schatten we het aantal broedparen in 2005 en 2006 nog in op minstens 10, nu zijn dat er minstens 20. Rosse Stekelstaarten staan al sinds 2005 op

14 14 de broedvogellijst, maar pas vanaf 2007 werden pullen waargenomen. Ook bij deze soort nam het aantal toe: in 2009 werden drie vrouwen met toom jongen gezien, en vier mannen, waarvan één zich maandenlang gedroeg als partner/adoptievader van een vrouw Tafeleend met jongen. In alle voorgaande jaren waren er geen Wintertalingen aanwezig in de Rietputten tussen begin mei en half juni, maar in 2009 was gedurende die hele periode één waakse man voortdurend op dezelfde plek te vinden. O.i. duidt dat op een broedgeval. De aantallen broedparen van Krakeend, Zomertaling, Slobeend, Tafeleend, Kuifeend, Bruine Kiekendief, Waterral, Blauwborst, Sprinkhaanzanger, Snor, Rietzanger, Bosrietzanger, Kleine Karekiet, Grasmus, Kneu en Rietgors weken in de verslagperiode niet (veel) af van die in 2005 en Van de Koekoek zagen en/of hoorden we, i.t.t. eerdere jaren, zelden meer dan één exemplaar tegelijk. Dat is natuurlijk geheel conform de landelijke trend. In voorgaande rapporten werd de Koekoek opgevoerd als broedvogel van het Volksbos, maar dat had waarschijnlijk beter de Rietputten kunnen zijn, omdat daar veel meer waardvogels voor deze soort broeden. Wielewalen werden in de broedtijd wel waargenomen in de directe omgeving, maar broedden in niet in het inventarisatiegebied. Telkens wanneer er in de Rietputten opgespoten of gegraven wordt krijgen pioniers een kans. Na de werkzaamheden winter 2005/2006 hadden we 2-3 paar broedende Kievitten, 1-2 paar Tureluurs en mogelijk 1 paar Kleine Plevieren. Als het terrein daarna weer dichtgroeit verdwijnen deze broedvogels (merendeels) weer. Kleine Plevieren zijn in 2007 nog wel even komen kijken (een paartje 4 mei), maar zijn dat jaar en in heel 2008 verder niet meer waargenomen. Het was voor ons dus niet overwacht (maar wel een groot genoegen) dat na het werk in Rietput 2 - Noord winter 2008/2009 zich hier een complete broedkolonie Kievitten, Tureluurs en Kleine Plevieren vestigde! De Baardmannen, jarenlang stabiel op broedparen, vertoonden na de betrekkelijk koude winter 2008/2009 een duidelijke terugval naar paar. We zullen zien hoe ze de ook weer relatief strenge winter 2009/2010 doorkomen. Frans Grégoire zag diverse keren een man Paap met voer bij de noordelijke ringdijk van de Rietputten. Zwaar broedverdacht dus, maar omdat dit later niet meer waargenomen is, durf ik deze soort niet op de broedvogellijst te zetten. graslanden Kievit en Tureluur doen het in de graslanden-west en -Oost nog steeds redelijk goed. Grutto s worden ook in de broedtijd regelmatig waargenomen, maar van broedgevallen of zelfs maar een broedpoging is al sinds 2005 geen sprake meer. Dat geldt al veel langer voor Graspieper (2001) en Veldleeuwerik (1996). boerderij Vergulde Hand Nadat begin april 2003 een Kerkuil de hooischuurzolder af kwam zeilen, hebben we bovenin de schuur een kerkuilkast gehangen. Het heeft tot 2007 geduurd vóór de kast bewoond werd, maar toen was het ook meteen goed raak: twee opeenvolgende legsels leverden vijf resp. vier geringde en uitgevlogen jongen op! Een derde adulte Kerkuil werd dood gevonden op de stalzolder. Na het muizen- (en dus ook uilen-) topjaar 2007 kon 2008 alleen maar tegenvallen. De kast bleef bezet, maar de uilen kwamen niet tot broeden. In 2009 werd één legsel van vijf eieren geproduceerd, dat uiteindelijk drie geringde en uitgevlogen jongen opleverde. De Torenvalken die in 2001, 2003 en 2004 broedden in een torenvalkkast in de oostelijke rand van het Volksbos, zijn kennelijk verhuisd naar de kast die we bij de boerderij hebben opgehangen. De Boerenzwaluw houdt goed stand, maar het aantal Huismussen op de boerderij is gedaald en de Witte Kwikstaart is na 2007 als broedvogel verdwenen. 6.5 samenvatting vogelwaarnemingen B broedgeval(len)/broedpoging in deze periode (zie ook 6.3 en 6.4). Plaatsaanduidingen: Vb Volksbos Lickebaert, Rp Rietputten, Ob Oeverbos De Lickebaert, GW Graslanden-West, GO Graslanden-Oost, GN Graslanden-Noord, VH boerderijcomplex Vergulde Hand, R3-M midden in Rietput 3, R1-Z zuidelijk deel van Rietput 1, etc. (zie kaart). Andere afkortingen: p pa(a)r(en), (sub)ad (sub)adult(e)(n), juv juveniel(e)(n), max maximaal, e/o en/of, ov overvliegend(e), tp ter plaatse (in het terrein), geh gehoord. Waarnemers (w = op f = met foto[ s]): GB Gerard Beerden, HvB Hans van Berkel, RBe Rob Berkelder, RBo Ruurd Boonstra, PB Paul Borgerding, WB Wim Bosma, CB Cees Bosman, BvdB Ben van den Broek, BdB Bas de Bruijn, RC Ruben Cornelisse, JvD Jurrien van Deijk, G&FD Gerard en Flor Dumaij, IvdE I.v.d.Ende, PvdE Paul van den Ende, JdG Joram de Gans, BG Ben Gaxiola, ASvdG Alex en Supriya van der Giessen, NG Niels Godijn, IG Ies Goedbloed, FG Frans Grégoire, WH Wil Hartman, RvH Rob van Hattem, RH Rein Hofman, AH Adrie Hoogendijk, RI Remko Ivens, RdJ Rien de Jongste, SK Sjaak Keijzer, TvdK Ted van der Knaap, BK Bea Koetsier, PK Piet Koster, JP Jan Peeraer, BP Bert Peters, JvdP Jan van der Pijl, DR Daan Ritter, KvR Kees van Rij, TS Thom Schroot, PS Peter Soer, DS Dirk Sparreboom, NT Nils Taal, JvT

15 15 Jaco van Toor, AdV A. de Vaal, EV Esther Valk, BV Bart Vastenhouw, RV Rogier Verbeek, JV Joop Verkamman, SV Steven Vlaardingerbroek, RvdV Rinse van der Vliet, JvV J.J.van Vliet, DW Dick Wassenaar, EvdW Erik van der Welle, DvW Daan van Werven, GdW Gerrit de Winter, AW Alex Wintjes, HvW Henk van Woerden, LvZ Leo van Zanten, HZ Henk Zevenbergen, MZ Mark Zevenbergen. Indien geen waarnemer(s) vermeld: Monitoringteam Volksbos/Rietputten (zie 6). Rode Lijst Dodaars Tachybaptus ruficollis B buiten broedtijd meest afwezig Fuut Podiceps cristatus B buiten broedtijd meest afwezig Geoorde Fuut Podiceps nigricollis B buiten broedtijd afwezig Aalscholver Phalacrocorax carbo sinensis jaarrond ov e/o op spoorportalen, vaak 1-enkele in/bij Rp, ring- of spoorsloot Roerdomp Botaurus stellaris BE B jaarrond tp Woudaap Ixobrychus minutus EB B zie 6.3 en 6.4 Kleine Zilverreiger Egretta garzetta GE ov (BG w), Rp (TS w) Grote Zilverreiger Casmerodius albus GE Rp; Rp (RBe w), ov (TvdK wf); ingang Vb (AW w), Rp (JdG w), ov, ov, ov (JvD w), ov; Rp (ook VWG Delft e.o., w), GN (JvV w), Rp (RdJ w), ov (AW w), ov en 1 bij ingang Vb (TvdK, wf), ov (RvH w), Rp Blauwe Reiger Ardea cinerea jaarrond tp (max ca.30) Purperreiger Ardea purpurea BE overcirkelend, juv R2-Z; ov, Rp (PS wf), Rp (CB,GB w), R4 (JP w) Ooievaar Ciconia ciconia GO (JvT w) overcirkelend; ov (BV w), GO (BdB wf), GO, Rp (BK w), ov (JvT w); ov (JvD w), ov Lepelaar Platalea leucorodia feb-sep vaak 1-enkele ov e/o tp Heilige Ibis Threskiornis aethiopicus ov samen met 3 Lepelaars (JvdP) Knobbelzwaan Cygnus olor jaarrond vaak 1-enkele tp e/o ov Wilde Zwaan Cygnus cygnus ov Toendrarietgans Anser serrirostris ca.20 ov; ov (BG w), GW (TvdK wf), GW (HvB w) Kleine Rietgans Anser brachyrhynchus ca.60 ov; ov, ca.50 ov, ca. 30 ov; ca.45 ov, GO Kolgans Anser albifrons sep-mrt vaak ov; ca.20 GO; ca.15 GO, GW, GO; GW (TvdK wf), GW (RvH w), groepje GO (SK), ca.10 GO, ca.25 GO Grauwe Gans Anser anser B jaarrond tp (max ca.200) e/o ov Sneeuwgans Anser caerulescens (witte vorm) ov (4 Indische Ganzen leidend) Keizergans Chen canagica Rp (TvdK wf) Indische Gans Anser indicus ov; Rp (JdG,RV,AW w), Rp, Rp, ov, GO, ov (o.l.v. 1 Sneeuwgans), GO; GO (SV w), ov (TvdK wf), GW (RC w), GW, GO, ov (TvdK wf), Rp (BdB w), GN (RdJ,TvdK wf), GO (PB w), ov Grote Canadese Gans Branta canadensis B jaarrond vaak tp (max ca.40) e/o ov Brandgans Branta leucopsis sep-mrt vaak ov; ov; ca.550 GO (VWG Delft e.o. w), ca.100 GW (TvdK wf), ca.100 GW (RvH w) Nijlgans Alopochen aegyptiacus B jaarrond tp (max ca.20) e/o ov Bergeend Tadorna tadorna apr-sep vaak 1-2p tp e/o ov; en GO Smient Anas penelope sep-mrt vaak ov; ca.10 Rp, R5, ov; GO (AW w), R3-N, R5 (TvdK wf), Rp (WB w); R5 Krakeend Anas strepera B jaarrond tp Wintertaling Anas crecca KW B medio jun begin mei max ca.45 tp (vnl.rp); 2009 zie 6.3 en 6.4 Wilde Eend Anas platyrhynchos B jaarrond tp Pijlstaart Anas acuta BE en ov, ov; x 1 ov, ov (achtervolgd door Slechtvalk) Zomertaling Anas querquedula KW B mrt-aug tp Slobeend Anas clypeata KW B jaarrond vaak tp Tafeleend Aythya ferina B jaarrond vaak tp Kuifeend Aythya fuligula B jaarrond vaak tp Brilduiker Bucephala clangula R3-N (TvdK wf), R5 Nonnetje Mergellus albellus R3-N; GO Grote Zaagbek Mergus merganser ov (BP w) Rosse Stekelstaart Oxyura jamaicensis B buiten broedtijd meest afwezig Wespendief Pernis apivorus overcirkelend, ad + 1 juv (DR), / juv overcirkelend; ov (gemeld w), juv R1, en juv ov; NW-hoek Vb (achtervolgd door Sperwer), en Vb, juv ov, ov (HZ w) Zwarte Wouw Milvus migrans ad ov (gemeld w) Rode Wouw Milvus milvus ad + 1 juv ov (SK,DR,HvW, foto s, gemeld w)

16 16 samenvatting vogelwaarnemingen (vervolg) Rode Lijst Bruine Kiekendief Circus aeruginosus B vaak ook buiten broedtijd tp Blauwe Kiekendief Circus cyaneus GE Rp (gemeld w); bij ingang Vb (AW w), ov (JdG w), Rp, Rp (TvdK wf), R2-N (gemeld w), Rp (RdJ w), juv (verjaagd door Bruine Kiek, DR), ov (JvD w), Rp (IvdE wf, RBo w); Rp (RvH w), Rp (SK), Rp (BvdB w) Havik Accipiter gentilis jaarrond soms tp Sperwer Accipiter nisus B jaarrond tp Buizerd Buteo buteo B jaarrond tp Visarend Pandion haliaetus ov; ov Torenvalk Falco tinnunculus B jaarrond tp Smelleken Falco columbarius ov Boomvalk Falco subbuteo KW broedend in omgeving, apr-okt 1-enkele ad e/o juv vaak tp Slechtvalk Falco peregrinus GE ad ov; ov, ad Rp, subad tp, ov (SK), Rp (HZ w), tp, Rp (IvdE wf, RBo w); Rp Fazant Phasianus colchicus B jaarrond tp Waterral Rallus aquaticus B jaarrond tp Porseleinhoen Porzana porzana KW roepend Rp (MZ,HZ w); roepend Rp (LvZ w), roepend Rp, juv Rp (G&FD) Waterhoen Gallinula chloropus B jaarrond tp Meerkoet Fulica atra B jaarrond tp Scholekster Haematopus ostralegus jaarrond soms 1-enkele ov of tp Kleine Plevier Charadrius dubius B p R2-Z; 2009 zie 6.3 en 6.4 Goudplevier Pluvialis apricaria VN groepje ov, ov (met Kievitten) Kievit Vanellus vanellus B jaarrond vaak tp Kemphaan Philomachus pugnax EB R2-N Bokje Lymnocryptes minimus Rp (JvdP), R3-N, en R2-Z; Rp (BG, w), R2-N, Rp, R2-N (gemeld w), dijkje tussen R4/5, ov Rp (IG w), en R2-Z; Rp, Rp, Rp (SK) Watersnip Gallinago gallinago BE jul-apr vaak tp (max ca.100), vnl. Rp Houtsnip Scolopax rusticola okt-mrt vaak 1-enkele Vb e/o Rp Grutto Limosa limosa GE mrt-jun vaak meerdere tp e/o ov (max ca.20 verzamelplaats Rp2-Z) Wulp Numenius arquata sep-jul soms tp (max 34 GO) e/o ov Zwarte Ruiter Tringa erythropus Rp (PS wf), Rp (HZ w) Tureluur Tringa totanus GE B buiten broedtijd meest afwezig Groenpootruiter Tringa nebularia en R2-Z, ov, en R2-Z; Rp (LvZ w), Rp (TvdK wf), Rp (NG w), tp (VWG Delft e.o. w), R2-N, Rp (JvV w), Rp (ASvdG w), en eiland R1-Z, Rp (AdV w), Rp (BvdB w) Witgat Tringa ochropus jaarrond vaak tp Rp (max 26 R2-Z jun 2007) Bosruiter Tringa glareola R2-Z; R2-Z, ov; Rp (NG w), Rp (LvZ w), R2-N, R2-N (DR), eiland R1-Z (SK,DR,NT) Oeverloper Actitis hypoleucos GE Rp (JvD w), R2-Z; Rp (NG w), R2-N (DR), R2-N, Rp eiland R1- Z, R5 Zwartkopmeeuw Larus melanocephalus ov (DvW w); ov, ov (BG w), ov Kokmeeuw Larus ridibundus jaarrond altijd tp e/o ov Stormmeeuw Larus canus jaarrond vaak tp e/o ov Kleine Mantelmeeuw Larus fuscus graellsii/intermedius vaak ov en soms enkele tp (vnl GO), zelden s winters Zilvermeeuw Larus argentatus jaarrond altijd ov en soms enkele tp Grote Mantelmeeuw Larus marinus GE ad ov; bij ingang Vb (AW w); ad ov Visdief Sterna hirundo KW apr-aug vaak 1-enkele ov, soms 1 tp Holenduif Columba oenas B? jaarrond soms 1-enkele tp e/o ov Houtduif Columba palumbus B jaarrond tp Turkse Tortel Streptopelia decaocto B jaarrond vaak 1-enkele tp e/o ov Zomertortel Streptopelia turtur KW B zie 6.3 en 6.4 Valkparkiet Nymphicus hollandicus Vb Halsbandparkiet Psittacula krameri jaarrond ov (max 7), soms tp Koekoek Cuculus canorus KW B apr-jun vaak tp Kerkuil Tyto alba KW B zie 6.3 en 6.4 Bosuil Strix aluco voorjaar dood gevonden Volksbos Ransuil Asio otus KW B en bij ingang Vb (BG w), Rp (achtervolgd door man Woudaap); 2008 zie 6.3 en 6.4; 2010 eind jan. 1 verzwakt Vb, naar vogelopvang gebracht (med. wandelaar 10-02) Velduil Asio flammeus EB Rp (GdW, gemeld w); Rp (TvdK wf) Gierzwaluw Apus apus eind apr - sep vaak jagend of ov (max ca.100)

17 17 samenvatting vogelwaarnemingen (vervolg) Rode Lijst IJsvogel Alcedo atthis Rp (RI w), Rp (BG w), Rp (JV w), W-ringsloot Rp, Rp (TvdK w); Rp (JV w), Rp (RV w), Rp, Rp/spoorsloot, Rp, Rp, ringsloot R4-ZO, Rp, spoorsloot; spoorsloot, Rp (AH) Groene Specht Picus viridis KW broedend in omgeving, jaarrond soms tp e/o ov Grote Bonte Specht Dendrocopos major B jaarrond tp Boomleeuwerik Lullula arborea ca.10 ov Veldleeuwerik Alauda arvensis GE okt-apr vaak ov, soms tp (max ca.20) Oeverzwaluw Riparia riparia mrt-jun vaak vele (max ca.70) tp Boerenzwaluw Hirundo rustica GE B mrt-okt vaak vele (max ca.80) tp Huiszwaluw Delichon urbica GE broedend in omgeving, mei-sep vaak (max ca.20) tp Boompieper Anthus trivialis GW; bij ingang Vb Graspieper Anthus pratensis GE sep-apr vaak tp e/o ov Waterpieper Anthus spinoletta sep-apr vaak GW, Rp, GO (max ca.10) Gele Kwikstaart Motacilla flava GE dijkje R3/R5; Rp/GW, juv R1- N (DR) Grote Gele Kwikstaart Motacilla cinerea geh Rp; , en ov; GO, 05-08, 26-08, en ov, en bij ingang Vb Witte Kwikstaart Motacilla alba B mrt-okt vaak 1-enkele ad e/o juv tp, vnl Rp Winterkoning Troglodytes troglodytes B jaarrond tp Heggenmus Prunella modularis B jaarrond tp Roodborst Erithacus rubecula B jaarrond tp Nachtegaal Luscinia megarhynchos KW B zingend Vb-ZW; en zingend Vb-Z, en juv Rp4-Z (DR: foto s) (Witster-)blauwborst Luscinia svecica cyanecula B mrt-okt tp Zwarte Roodstaart Phoenicurus ochruros tp (SK,DR,HvW) Gekraagde Roodstaart Phoenicurus phoenicurus zingend O-rand GO (DW w), en 1 1 e w W- rand Vb Paap Saxicola rubetra BE N-dijk R2, Z-dijk R4 (JvT wf), p N-dijk R2 (JvT wf), verschillende keren met voer N-dijk Rp (FG), Rp (TvdK wf), Rp (NT), juv R4, GN; Z-dijk R4 (JvT w), Rp (JvD w), Rp1, 6 GO; Rp (DR), GO, R4-N Roodborsttapuit Saxicola torquata rubicola okt-mrt vaak 1 of 1-2p tp; Rp (KvR w) Tapuit Oenanthe oenanthe BE GO, dijkje R3/R4/R5, GW (JV w); dijkje R3/R5 (JvT w), p GO, GO; N-dijk R3 (TvdK wf) Beflijster Turdus torquatus Vb-NW (JvT wf) ov; Z- dijk R1 (PK,DR), Z-rand Vb (gemeld w) Merel Turdus merula B jaarrond tp Kramsvogel Turdus pilaris GE okt-mrt vaak tp e/o ov (max ca.400: ) Zanglijster Turdus philomelos B ook buiten broedtijd vaak 1-enkele tp e/o ov Koperwiek Turdus iliacus okt-mrt vaak tp e/o ov (max ca.50) Grote Lijster Turdus viscivorus tp (MvdG,RH,JvdP,DS), broedgeval in Oeverbos; zingend net W van Rp Cetti s zanger Cettia cetti even zingend dijkje Vb/Rp; 2008 jan-feb ca.6 wkn lang 1 niet-zingend R1-Z (AH); zingend R4-Z Sprinkhaanzanger Locustella naevia B buiten broedtijd afwezig Snor Locustella luscinioides KW B buiten broedtijd afwezig Rietzanger Acrocephalus schoenobaenus B buiten broedtijd afwezig Bosrietzanger Acrocephalus palustris B buiten broedtijd afwezig Kleine Karekiet Acrocephalus scirpaceus B buiten broedtijd afwezig Grote Karekiet Acrocephalus arundinaceus BE zingend O-rand Vb (WH) Braamsluiper Sylvia curruca Z-rand Vb (JvT w) Grasmus Sylvia communis B buiten broedtijd afwezig Tuinfluiter Sylvia borin B buiten broedtijd afwezig Zwartkop Sylvia atricapilla B mrt-sep tp Tjiftjaf Phylloscopus collybita B bijna elk jaar 1-2 overwinteraars Fitis Phylloscopus trochilus B buiten broedtijd afwezig Baardman Panurus biarmicus B jaarrond Rp Goudhaan Regulus regulus , en groepje Vb; baltsend/ zingend Z-rand Vb (BdB w); Vb (BG w), Vb (EvdW w) Vuurgoudhaan Regulus ignicapilla , en en groepje Vb; Vb (BG w, VWG Delft e.o. w) Bonte Vliegenvanger Fidecula hypoleuca grijsbruine vorm ZW-hoek Vb Buidelmees Remiz pendulinus R1-Z (RvdV,EV,PvdE wf) Staartmees Aegithalos caudatus europaeus B jaarrond tp (max ca.50: winter 2009/2010) Matkop Parus montanus GE Vb, Vb (SK) Zwarte Mees Parus ater , 24-09, 15-10, groepjes (max 7) Vb Pimpelmees Parus caeruleus B jaarrond tp Koolmees Parus major B jaarrond tp Boomkruiper Certhia brachydactyla B jaarrond vaak Vb

18 18 samenvatting vogelwaarnemingen (vervolg) Rode Lijst Wielewaal Oriolus oriolus KW en tp geh, p en en p net W van Rp; p tp, 1 geh net W van Rp; geh net W van Rp (LvZ w), net W van Rp, p tp Gaai Garrulus glandarius B jaarrond tp Ekster Pica pica B jaarrond tp Kauw Corvus monedula spermologus B jaarrond vaak 1-10 tp en altijd diverse ov Roek Corvus frugilegus jaarrond vaak 1-enkele ov, soms 1-enkele tp Zwarte Kraai Corvus corone B jaarrond tp Spreeuw Sturnus vulgaris B jaarrond vaak tp en altijd ov, nazomer/najaar massale slaapplaats Rp (vaak 1000) Huismus Passer domesticus GE B jaarrond VH Ringmus Passer montanus GE R4 Vink Fringilla coelebs B jaarrond tp, buiten broedtijd vaak vele ov Keep Fringilla montifringilla groepen (max ca.20) ov; , en ov (max ca.10); Rp (JdG w), 1 N-rand Vb (AW w), Vb, enkele ov Groenling Chloris chloris B jaarrond tp Putter Carduelis carduelis B jaarrond tp Sijs Carduelis spinus okt-mrt vaak tp e/o ov (winter 2009/2010 vrij weinig) Kneu Carduelis cannabina KW B laatste jaren buiten broedtijd meest afwezig een Barmsijs Carduelis flammea/cabaret ov, geh Vb; enkele ov, ca.10 Vb, enkele Vb; tp (JdG w), enkele ov Grote Barmsijs Carduelis flammea ca.40 Vb; Z-rand Vb (AW w) Kruisbek Loxia curvirostra x 1 ov Goudvink Pyrrhula pyrrhula pyrrhula p Vb, ov Appelvink Coccothraustes coccothraustes B? Vb; en p alarmerend bij ingang Vb Geelgors Emberiza citrinella enkele ov Rietgors Emberiza schoeniclus B jaarrond tp Geelkaptroepiaal Agelaius icterocephalus ad (ook zingend) Rp (o.a NG w) In het gebied waargenomen sinds september 1995 (zie vorige rapporten), maar niet in de periode : Rode Lijst Rode Lijst Koereiger Bubulcus ibis Spotvogel Hippolais icterina GE Kleine Zwaan Cygnus bewickii Fluiter Phylloscopus sibilatrix Casarca Tadorna ferruginea Grauwe Vliegenvanger Muscicapa striata GE Kluut Recurvirostra avosetta Europese Kanarie Serinus serinus Bontbekplevier Charadrius hiaticula KW Trompetgoudvink Pyrrhula pyrrhula ssp. Regenwulp Numenius phaeopus IJsgors Calcarius lapponicus Grote Stern Sterna sandvicensis BE Ortolaan Emberiza hortulana EB 7 LIBELLEN (Odonata) De libellenlijst kan worden uitgebreid met de volgende soorten (w = op f = met foto[ s]): Volledige soortenlijst: zie bijlage. voor het eerst gevonden Waterjuffers Coenagrionidae 015 Watersnuffel Enallagma cyathigerum Rietputten (Ted van der Knaap, wf) 016 Kleine roodoogjuffer Erythromma viridulum Rietputten (Ben van As) 8 SPRINKHANEN/KREKELS (Orthoptera) De sprinkhanen-/krekellijst kan worden uitgebreid met de volgende soorten (w = op nl): Volledige soortenlijst: zie bijlage. voor het eerst gevonden Veldsprinkhanen Acrididae 008 Krasser Chorthippus parallelus Grasland West (Ben van As) Doornsprinkhanen Tetrigidae 009 Zeggedoorntje Tetrix subulata Volksbos (Uwe Kloss, w) Sabelsprinkhanen Tettigoniidae 010 Struiksprinkhaan Leptophyes punctatissima Volksbos (Ben van As)

19 19 9 WANTSEN/CICADEN/PLANTENLUIZEN (Hemiptera) Van deze soortgroep zijn sinds september 1995 de volgende soorten gevonden (i = imago[ s], n = nimf[en], w = op f = met foto[ s]): gevonden na 2001, voor het eerst 1996 Acanthosomatidae 001 Berkenwants Elasmostethus interstinctus + Bladluizen Aphididae 002 Zwarte bonenluis Aphis fabae Volksbos (Frank van der Knaap, w) Aphrophoridae 003 Elzenschuimcicade Aphrophora alni Wilgenschuimcicade Aphrophora salicina Schuimbeestje Philaenus spumarius + + Schuimcicaden Cercopidae 006 Bloedcicade Cercopis vulnerata + Randwantsen Coreidae 007 Zuringwants Coreus marginatus Syromastus rhombeus n Volksbos (Ben van As) Graafwantsen Cydnidae 009 Dovenetelwants Sehirus bicolor + Schaatsenrijders Gerridae 010 Zilveren schaatsenrijder Gerris argentatus i Rietputten (Joram de Gans, wf) Miridae 011 Closterotomus fulvomaculatus i macropteer Rietputten(Uwe Kloss, wf) 012 Cyllecoris histrionicus n Rietputten (Uwe Kloss, wf) 013 Bruine graswants Notostira elongata i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 014 Gestreepte eikenblindwants Rhabdomiris striatellus i macropteer + 1 n Rietputten (Uwe Kloss, wf) Schildwantsen Pentatomidae 015 Pyamawants Graphosoma lineatum Groene stinkwants Palomena prasina i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 017 Picromerus bidens op blad Braam Rietputten (Ben van As) Bootsmannetjes Notonectidae 018 een Bootsmannetje Notonecta sp NACHTVLINDERS/MICRO S (Lepidoptera p.p.) De nachtvlinderlijst kan worden uitgebreid met de volgende soorten (i = imago[ s], r = rups[en], m = mijn[en], w = op f = met foto[ s]): Volledige soortenlijst: zie bijlage. voor het eerst gevonden Dwergmineermotten Nepticulidae 392 Esdoornmineermot Stigmella aceris m op blad Spaanse aak Volksbos (Ben van As), nieuwkomer in de regio 393 Akenvruchtmineermot Ectoedemia louisella m op vrucht Spaanse aak Volksbos (Ben van As), in 2008 voor het eerst in W-Nederland 394 Abelenbladsteelmineermot Ectoedemia turbidella m op van Maassluisse Dijk aangewaaide bladeren Grauwe abeel bij ZW-ingang Rietputten, eerder al op de dijk gevonden (Ben van As) Mineermotten Gracillariidae 395 Bonte esdoornsteltmot Caloptilia hemidactylella m op blad Spaanse aak Volksbos (Ben van As) Springmotten Plutellidae 396 Bitterzoetmot Acrolepia autumnitella m op Bitterzoet Volksbos (Ben van As) Kokermotten Coleophoridae 397 Bruingrijze kokermot Coleophora serratella overwinterende juveniele kokertjes op Berk Volksbos (Ben van As) Wilgenroosjesmotten Momphidae 398 Wilgenroosjesgalmot Mompha sturnipenella i Volksbos (Joram de Gans, wf)

20 20 nachtvlinders/micro s (vervolg) voor het eerst gevonden Palpmotten Gelechiidae 399 Klitpalpmot Metzneria lappella r tussen zaden Gewone klit uitgepeuterd bij ZWingang Rietputten (Ben van As) Wespvlinders Sesiidae 400 Hoornaarvlinder Sesia apiformis r-gangen in voet Canadese populier Volksbos (Ben van As) Houtboorders Cossidae 401 Wilgenhoutrups Cossus cossus r Dwarspad-W Volksbos Bladrollers Tortricidae 402 Beukenspiegelmot Cydia fagiglandana i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Spanners Geometridae 403 Grote wintervlinder Erannis defoliaria r etend op blad Zomereik Volksbos (Ben van As) 404 Bonte bandspanner Epirrhoe tristata i Rietputten (Ted van der Knaap, wf) 405 Zwartvlekdwergspanner Eupithecia centaureata r Rietputten (Uwe Kloss, wf) Uilen Noctuidae 406 Rood weeskind Catocala nupta i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 407 Donkere marmeruil Protodeltote pygarga i Volksbos (Ben van As) 11 DAGVLINDERS (Lepidoptera p.p.) De dagvlinderlijst kan worden uitgebreid met de volgende soorten soorten (i = imago[ s], r = rups[en], m = mijn[en], w = op f = met foto[ s]): Rode Lijst 2004: GE = gevoelig. Volledige soortenlijst: zie bijlage. RL voor het eerst gevonden Dikkopjes Hesperiidae 020 Groot dikkopje Ochlodes sylvanus i Rietputten (Johnny de Zeeuw, wf) Grote pages Papilionidae 021 Koninginnenpage Papilio machaon GE i Rietputten (Harry Nagel, f) Witjes Pieridae 022 Oranje luzernevlinder Colias croceus i Z-rand Rietput 1 (Ben van As) 023 Oranjetipje Anthocharis cardamines Volksbos (paddenstoelenexcursie) Vuurvlinders, kleine Lycaenidae pages, blauwtjes 024 Eikenpage Favonius quercus i Rietputten (Ruud Wielinga, wf) 12 VLIEGEN/MUGGEN (Diptera) Van deze soortgroep zijn sinds september 1995 de volgende soorten gevonden (i = imago[ s], w = op f = met foto[ s]): (excl. de plantengallen-veroorzakende muggen: zie 17 gallen) gevonden na 2001, voor het eerst 1996 Mineervliegen Agromyzidae 001 Agromyza anthracina Agromyza pseudoreptans Aulagromyza heringii Aulagromyza phragmitidis Aulagromyza tridentata Vliermineervlieg Liriomyza amoena Fluitenkruidvlieg Phytomyza anthrisci Phytomyza lappae Phytomyza ranunculi Phytomyza spinaciae 2002 Bloemvliegen Anthomyiidae 011 Anthomyiidae sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 012 Zuringvlieg Pegomya nigritarsis + Zwarte vliegen Bibionidae 013 Maartse vlieg Bibio marci + + Bromvliegen Calliphoridae 014 Roodwangbromvlieg Calliphora vicina i Rietputten (Uwe Kloss, wf)

21 21 vliegen/muggen (vervolg) gevonden na 2001, voor het eerst Pollenia sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Knutjes Ceratopogonidae 016 Culicoides sp. + Blaaskopvliegen Conopidae 017 Conops quadrifasciata + Steekmuggen Culicidae 018 een culicine steekmug Culicidae sp. + Fruitvliegen Drosophilidae 019 Scaptomyza flava 2002 Hybotidae 020 Tachydromia sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Lauxaniidae 021 Lauxaniidae sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Echte vliegen Muscidae 022 Eudasyphora cyanella Rietputten (Uwe Kloss, wf) 023 Meridiaanvlieg Mesembrina meridiana i Rietputten (Ted van der Knaap, wf) 024 Morellia sp Rietputten (Uwe Kloss, wf) 025 Huisvlieg Musca domestica Muscina prolapsa i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 027 Phaonia sp Rietputten (Uwe Kloss, wf) 028 Polietes domitor i Volksbos (Uwe Kloss, wf) Pallopteridae 029 Pallopteridae sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Glansmuggen Ptychopteridae 030 Ptychoptera sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Snipvliegen Rhagionidae 031 Rhagio tringarius i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Dambordvliegen Sarcophagidae 032 Grijze vleesvlieg Sarcophaga carnaria + + Strontvliegen Scatophagidae 033 Scatophaga sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Slakkendoders Sciomyzidae 034 Sciomyzidae sp i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 035 Elgiva cucularia i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Wapenvliegen Stratiomyidae 036 Gewone wapenvlieg Chloromyia formosa i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 037 Beris clavipes Volksbos (Uwe Kloss, wf) Zweefvliegen Syrphidae 038 Wilgengitje Cheilosia grossa Rietputten (Uwe Kloss, wf) 039 Enkele-bandzweefvlieg Epistrophe eligans i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 040 Snorzweefvlieg Episyrphus balteatus Kleine of Kustbijvlieg Eristalis arbustorum/abusiva i Volksbos (Uwe Kloss, w) 042 Bosbijvlieg Eristalis horticola i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 043 Hommelbijvlieg Eristalis intricaria i Volksbos (Uwe Kloss, w) 044 Puntbijvlieg Eristalis nemorum Kegelbijvlieg Eristalis pertinax Blinde bij Eristalis tenax Gewone pendelvlieg Helophilus pendulus Citroenpendelvlieg Helophilus trivittatus i Rietputten (Ted van der Knaap, wf) 049 Withaarmelkzweefvlieg Leucozona lucorum Wilgenelfje Melangyna lasiophthalma Volksbos (Uwe Kloss, wf) 051 Bosknikspriet Microdon analis i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 052 Doodskopzweefvlieg Myathropa florea i Volksbos (Jan Willem de Jong, wf) 053 Gewone snuitvlieg Rhingia campestris diverse Volksbos en Rietputten 054 Witte halvemaanzweefvlieg Scaeva pyrastri Grote langlijf Sphaerophoria scripta i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 056 Menuetzweefvlieg Syritta pipiens Bessenbandzweefvlieg Syrphus ribesii Syrphus sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 059 Moeraszweefvlieg Tropidia scita i Volksbos (Uwe Kloss, wf)

22 22 vliegen/muggen (vervolg) gevonden na 2001, voor het eerst Hommelreus Volucella bombylans + Dazen Tabanidae 061 een Goudoogdaas Chrysops sp Gewone regendaas Haematopota pluvialis Paardendaas Tabanus sudeticus i Rietputten (Ben van As) Sluipvliegen Tachinidae 064 Tachinidae sp i Volksbos (Uwe Kloss, wf) Boorvliegen Tephritidae 065 Campiglossa misella i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 066 Euleia cognata Klitboorvlieg Orellia tussilaginis Akkerdistelboorvlieg Xiphosia miliaria + Langpootmuggen Tipulidae 069 Tipula sp BIJEN/WESPEN (Hymenoptera) Van deze soortgroep zijn sinds september 1995 de volgende soorten gevonden (i = imago[ s], w = op f = met foto[ s]): (excl. de plantengallen-veroorzakende wespen: zie 17 gallen) gevonden na 2001, voor het eerst 1996 Bijen/hommels Apidae 001 (Witkopdwerg-?)zandbij Andrena sp. (subopaca?) i Volksbos (Uwe Kloss, w) 002 Honingbij Apis mellifera Tuinhommel Bombus hortorum Boomhommel Bombus hypnorum Steenhommel Bombus lapidarius Akkerhommel Bombus pascuorum Weidehommel Bombus pratorum Grote aardhommel Bombus terrestris + + Goudwespen Chrysididae 009 Chrysis sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Gewone sluipwespen Ichneumonidae 010 Ichneumonidae sp i Rietputten (Ted van der Knaap, wf) Bladwespen Tenthredinidae 011 Heterarthrus aceris Elzenschijfmineerwesp Heterarthrus vagans Bramenmineerwesp Metallus pumilus Nematinus sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 015 Eikenmineerwesp Profenusa pygmaea Tenthredo mesomela i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Plooivleugelwespen Vespidae 017 Gewone wesp Vespula vulgaris KEVERS (Coleoptera) Van deze soortgroep zijn sinds september 1995 de volgende soorten gevonden (i = imago[ s], w = op f = met foto[ s]): gevonden na 2001, voor het eerst 1996 Spitsmuisjes Apionidae 001 Menierode zuringspitsmuis Apion frumentarium i Rietputten (Ted vander Knaap, wf) Weekschildkevers Cantharidae 002 Donker soldaatje Cantharis fusca i Rietputten (Ted vander Knaap, wf) 003 Cantharis sp i Rietputten (Ted vander Knaap, wf) 004 Rode weekschildkever Rhagonycha fulva + + Loopkevers Carabidae 005 Gouden loopkever Carabus auratus Pterostichus sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf)

23 23 kevers (vervolg) gevonden na 2001, voor het eerst 1996 Boktorren Cerambycidae 007 Distelbok Agapanthia villosoviridescens Kleine Wespenboktor Clytus arietis 2005 Bladhaantjes Chrysomelidae 009 Elzenhaantje Agelastica alni Berkenhaantje Altica aenescens i Rietputten (Joram de Gans, wf) 011 Muntschildpadtor Cassida viridis i Volksbos (Joram de Gans, wf) 012 een Rietkever Donacia sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 013 Groen zuringhaantje Gastrophysa viridula alle stadia Rietputten (Ted van der Knaap, wf) 014 Bronzen wilgenhaantje Phyllodecta vitellinae Rode distelaardvlo Sphaeroderma rubidum 2002 Lieveheersbeestjes Coccinellidae stippelig lieveheersbeestje Adalia bipunctata stippelig lieveheersbeestje Coccinella septempunctata stippelig lieveheersbeestje Coccinella undecimpunctata Coccinellidae sp larve Rietputten (Uwe Kloss, wf) 020 Veelkleurig Aziatisch lhb. Harmonia axyridis stippelig veelkleurig lhb. Harmonia axyridis f. conspicua i Volksbos (Ted vander Knaap, wf) stippelig zwart veelkl. lhb. Harmonia axyridis f. spectabilis i Rietputten (Ted vander Knaap, wf) 023 Oranjerood veelkleurig lhb. Harmonia axyridis f. succinea i Volksbos (Ted vander Knaap, wf) Snuitkevers Curculionidae 024 een Bloesemkever Anthonomus conspersus i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 025 Elzensnuitkever Cryptorhynchus lapathi i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 026 Kleine eikelboorder Curculio glandium i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 027 een Notenboorder Curculio sp i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 028 Gevlekte distelsnuitkever Hadroplontus litura i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 029 Hypera sp i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 030 Groene bladsnuitkever Phyllobius pomaceus Phyllobius sp i Volksbos (Uwe Kloss, wf) 032 een Mineerkever Rhynchaenus testaceus 2002 Kniptorren Elateridae 033 Dennenkniptor Ampedus balteatus i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 034 Ampedus cf. pomonae/pomorum i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 035 Elateridae sp i Rietputten (Ted vander Knaap, wf) Watertorren Hydrophilidae 036 Grote spinnende watertor Hydrophilus piceus + Wolkevers Lagriidae 037 Ruigkever Lagria hirta i Volksbos (Jan Willem de Jong, wf) Bastaardweekschilden Malachiidae 038 Anthocomus coccineus i Rietputten (Ted vander Knaap, wf) Vuurkevers Pyrochroidae 039 Zwartkopvuurkever Pyrochroa coccinea Roodkopvuurkever Pyrochroa serraticornis Bladsprietkevers Scarabaeidae 041 Zwarte veldmestkever Aphodius fossor + Aaskevers Silphidae 042 Krompootdoodgraver Necrophorus vespillo Rimpelige aaskever Thanatophilus sinuatus + Kortschildkevers Staphylinidae 044 Staphylinidae sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 15 OVERIGE INSECTEN Sinds september 1995 zijn de volgende soorten gevonden (i = imago[ s], w = op f = met foto[ s]): (excl. de plantengallen-veroorzakende insecten: zie 17 gallen) gevonden na 2001, voor het eerst 1996 Caenidae 001 een Haft/Eendagsvlieg Caenis horaria +

24 24 overige insecten (vervolg) gevonden na 2001, voor het eerst 1996 Gaasvliegen Chrysopidae 002 Chrysopa carnea + + Leptoceridae 003 een Kokerjuffer Mystacides longicornis i Rietputten (Ted vander Knaap, wf) Schorpioenvliegen Panorpidae 004 Schorpioenvlieg Panorpa communis 2003 Sialidae 005 Elzenvlieg (cf.) Sialis cf. lutaria i Rietputten (Ted vander Knaap, wf) 16 SPINNEN De volgende soorten zijn gevonden (i = imago[ s], w = op f = met foto[ s]): (excl. de plantengallen-veroorzakende mijten: zie 17 gallen) Kruisspinachtigen Araneidae 001 Rietkruisspin Larinioides cornutus i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Hangmatspinnen Linyphiidae 002 Linyphiidae sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) Philidromidae 003 een Renspin Philodromus sp i Volksbos (Ted vander Knaap, wf) Tetragnathidae 004 een Strekspin Tetragnatha sp i Rietputten (Uwe Kloss, wf) 17 GALLEN (Cecidia) De gallenlijst kan worden uitgebreid met de volgende soorten (waarnemingen Ben van As): Volledige soortenlijst: zie bijlage. op waardplant type veroorzaker voor het eerst gevonden Gewone esdoorn Acer pseudoplatanus 042 Gewone esdoornmijt Aceria pseudoplatani galmijt Volksbos Zwarte els Alnus glutinosa 043 Elzenviltmijt Acalitus brevitarsus galmijt Volksbos 044 Grote elzenblaasziekte Taphrina tosquinetii schimmel Volksbos Zomereik Quercus robur 045 Gerimpelde meeldraadgalwesp Andricus quadrilineatus galwesp >500 op meeldraadkatjes Volksbos 046 Knoppergalwesp Andricus quercuscalisis galwesp Volksbos 047 Oestergalwesp Neuroterus anthracinus galwesp Volksbos 048 Satijnknoopgalwesp Neuroterus numismalis galwesp Volksbos 049 Dwergmeeldraadgalwesp Neuroterus politus galwesp >100 op meeldraadkatjes Volksbos 050 Lensgalwesp (quercusb.) Neuroterus quercusbaccarum galwesp op meeldraadkatjes f.quercusbaccarum Volksbos Robinia Robinia pseudacacia 051 Robiniagalmug Obolodiplosis robiniae galmug Volksbos* Ridderzuring Rumex obtusifolius 052 Zuring-rietroest Puccinia phragmitidis schimmel op 10-tallen planten Rietputten Schietwilg Salix alba 053 Schietwilgbladrandmijt Aculus magnirostris galmijt Volksbos 054 Wilgtopgalmug Rabdophaga terminalis galmug Volksbos * Deze soort komt pas sinds eind juni 2007 in Nederland voor (BioNieuws, jaargang 16, 8 september 2007, p.10)!

25 25 18 WEEKDIEREN De weekdierenlijst kan worden uitgebreid met de volgende soort: Volledige soortenlijst: zie bijlage. voor het eerst gevonden Unionidae 009 Brede zwanenmossel Anodonta cygnea voorjaar 2007 lege schelpen langs diverse sloten 19 CONCLUSIES In het inventarisatiegebied is, vanaf september 1995 tot nu toe, het voorkomen van 1506 verschillende soorten organismen vastgesteld (zie onderstaande tabel), enkele vormen, ondersoorten en hybriden meegeteld. Vele soortgroepen zijn nog niet serieus onderzocht. Van de waargenomen soorten zijn er verscheidene (vrij tot zeer) zeldzaam, gevoelig, kwetsbaar of (ernstig) bedreigd en in Nederland en/of internationaal beschermd. FF: Flora- en Faunawet; EHR2,4,5: Europese Habitatrichtlijn Bijlage 2, 4 resp. 5 soortgroep aantal Rode beschermde soorten soorten Lijst FF EHR2 EHR4 EHR5 vaatplanten/wieren ) RL ) mossen 27 - korstmossen 9 - paddenstoelen/schimmels RL2008 zoogdieren ) RL2004 4) 1 5) 1 6) vogels RL2004 4) (waarvan broedvogels 71 15) amfibieën 5-4) 3 7) vissen 8-4) 1 8) libellen ) RL2004 sprinkhanen/krekels 10 - wantsen/cicaden/plantenluizen 18 n.v.t. nachtvlinders/micro s 407 n.v.t. dagvlinders ) RL ) vliegen/muggen 69 n.v.t. bijen/wespen 17 - kevers 44 n.v.t. overige insecten 5 - spinnen 4 gallen 54 n.v.t. weekdieren 9 - totaal ) Wilde kievitsbloem (Fritillaria meleagris, Bedreigd, BE-10) en Kamgras (Cynosurus cristatus, Gevoelig, GE-12) 2) Zwanenbloem (Butomus umbellatus), Wilde kievitsbloem, Brede wespenorchis (Epipactis helleborine), Gewone vogelmelk (Ornithogalum umbellatum), Aardaker (Lathyrus tuberosus) en Grote kaardebol (Dipsacus fullonum), 3) Waterspitsmuis (Neomys fodiens, Kwetsbaar) 4) Alle inheemse soorten zoogdieren (m.u.v. o.a. Bruine rat en Huismuis), vogels, amfibieën en vissen (m.u.v. soorten in de Visserijwet 1963) zijn beschermd in het kader van de Flora- en Faunawet. 5) Gewone dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus) 6) Bunzing (Mustela putorius) 7) Meerkikker (Rana ridibunda), Bastaardkikker (R. kl. esculenta) en Bruine kikker (Rana temporaria) 8) Kleine modderkruiper (Cobitis taenia) 9) Vroege glazenmaker (Aeshna isosceles, Kwetsbaar) en Glassnijder (Brachytron pratense, Kwetsbaar) 10) Koninginnenpage (Papilio machaon, Gevoelig) en Bruin blauwtje (Plebeius agestis, Kwetsbaar) 11) Bruin blauwtje Het aantal in het gebied vastgestelde soorten is gestegen van 1015 op via 1062 ( ), 1104 ( ) en 1187 ( ) - tot 1506 nu. Dat is natuurlijk deels te danken aan een hogere waarnemingsintensiteit, aan meer soortgroepen. Sommige van de sinds september 1995 waargenomen soorten zijn uiteraard weer uit het gebied verdwenen. Dat neemt niet weg dat de totale biodiversiteit aantoonbaar is gegroeid! Dat wordt bijvoorbeeld geïllustreerd door de broedvogellijst (44 soorten in 2001, 51 in 2002/2003, 64 in 2004, 65 in 2005/2006, 71 nu) en de paddenstoelen/ schimmellijst (88 soorten in 2001; 296 nu!): beide soortgroepen zijn ongeveer even intensief bestudeerd in 2001 als in de laatste jaren. Zelfs voor een leek als ik is het bovendien duidelijk dat bijvoorbeeld het aantal soorten mossen en korstmossen (laatstelijk geïnventariseerd in 2001) intussen behoorlijk is toegenomen. Mogelijk gaat Geertje Pettinga aan deze twee soortgroepen binnenkort aandacht besteden.

26 26 Het hier beschreven gebied is zonder enige twijfel één van de rijkste en waardevolste natuurgebieden in de regio. De oorzaken daarvan zijn eerder genoemd (zie de voorgaande rapporten). De in de eerdere rapporten verwoordde conclusies blijven onverminderd van kracht. Het gebied is verder waarschijnlijk het best onderzochte natuurgebied in de regio. 20 AANBEVELINGEN Maassluisse Dijk (beherende instantie: Hoogheemraadschap Delfland) In 3 hebben wij onze zorg uitgesproken over het lot van de populatie Wilde kievitsbloemen op de noordflank van de Maassluisse Dijk. Deze populatie is uniek in Nederland (en mogelijk in het hele, bijna uitsluitend Noordwest-Europese, verspreidingsgebied van deze soort) in die zin dat het hier gaat om een natuurlijk voorkomen op de landzijde van een dijk, terwijl (voor zover ons bekend) overal elders de planten juist buitendijks groeien. In die laatste situatie worden ze gedurende de winterperiode overstroomd met rivierwater, dat kleideeltjes en ander voedsel aanvoert. Mogelijk is er in ons geval dus sprake van een gebrek aan bemesting? Ben van As heeft bij de Kievitsbloemen in het door hem beheerde ecologische wijkpark het Holypark in Vlaardingen goede ervaringen opgedaan met het laten liggen van (snel verterend) wilgenblad. Ben s suggestie is om, i.p.v. zoals nu één keer per jaar (uitdrukkelijk na half juli!) te maaien met afvoer van het maaisel, om het andere jaar nog een tweede keer te maaien (met laten liggen van het maaisel). Dat zou net die lichte toename van de hoeveelheid voedingsstoffen kunnen opleveren die de planten misschien nodig hebben. Volksbos Lickebaert (beherende instantie: Recreatieschap Midden-Delfland) De eerdere aanbevelingen (zie voorgaande rapporten) blijven gelden. De chemische bestrijding van de Reuzenbereklauwen (zie 2) lijkt heel aardig uitgepakt te hebben, maar moet wellicht herhaald worden. Rietputten (beherende instantie: Natuurmonumenten) Prioriteit heeft het nat en open houden van het gebied. Het rooien, uittrekken en verwijderen van het spontaan opgeslagen wilgenbroek in de noordelijke helft van Rietput 2 en het ondiep uitgraven van het terrein (winter 2008/2009) had in het broedseizoen 2009 meteen succes (zie 2, 6.3 en 6.4). Dit soort werk gaat een vervolg krijgen in maart 2010: een prima zaak! Volgens een oekaze van de stadsarcheoloog mag het uitgraven niet dieper dan 0,5 meter onder het maaiveld, maar uiteraard geldt dat voor het oorspronkelijke maaiveld. Aangezien op dit oorspronkelijke maaiveld door opspuitingen in 1989 en 2001 in Rietput 1 en 2 minstens twee meter materiaal is opgebracht, mag het uitgraven in de toekomst best wat dieper. Dan groeit de zaak na werkzaamheden niet binnen de kortste tijd weer dicht. Graslanden-West (beherende instantie: Natuurmonumenten) Der bedoeling was hier het creëren van bloemrijk grasland en het hoger opzetten van het waterpeil, om moerasvegetaties langs de slootoevers te krijgen. Wanneer komt het daar eens van? Graslanden-Noord en -Oost (beherende instantie:??) Ik weet niet bij wie de eigendom / het beheer van deze terreinen berust, of wat de pachtopbrengst is (zo heel veel zal dat voor dit soort marginale graslanden niet zijn). Vanuit natuur- en biodiversiteitoogpunt verdient het wellicht aanbeveling om ze als hooiland te gaan gebruiken. Twee keer per jaar maaien (de eerste keer pas na 15 juli), met licht materiaal (messenbalk), of desnoods tractor met dubbel lucht, waarbij telkens het maaisel binnen een week afgevoerd wordt. Algemeen De bebording (zie 2) dient zo spoedig mogelijk hersteld te worden!

27 27