wo 3 oktober

Transcriptie

1 wo 3 oktober Jan Brokken spreker Berlage Saxofoonkwartet: Lars Niederstrasser sopraansaxofoon Peter Vigh altsaxofoon Kirstin Niederstrasser tenorsaxofoon Eva van Grinsven baritonsaxofoon DE WEG NAAR DE VRIJHEID MODEST MOESORGSKI ( ) Scherzo in Bes gr.t. (1858; arrangement P. Vigh) oorspronkelijk voor piano ERWIN SCHULHOFF ( ) Alla tarantella uit Fünf Stücke für Streichquartett (1923; arrangement P. Vigh) HAWAR TAWFIQ (1982) De tocht (2017) ARVO PÄRT (1935) Fratres (1977; arrangement P. Vigh) DMITRI SJOSTAKOVITSJ ( ) Achtste strijkkwartet in c kl.t., op. 110 (1960; arrangement P. Vigh) Largo Allegro molto Allegretto Largo HANNS EISLER ( ) Allegro uit Zesde orkestsuite, op. 40 (1934; arrangement C. Enzel) er is geen pauze einde ± uur Dit concert maakt deel uit van de serie Scherpdenkers. 1

2 TOELICHTING Tegen de onderdrukking in ontstaat soms de mooiste muziek. Schrijver Jan Brokken vertelt met het Berlage Saxofoonkwartet verhalen over componisten en musici die een weg naar de vrijheid zochten. Saxofoniste Eva van Grinsven: De combinatie verhaal en muziek tilt alles op, het publiek wordt echt geraakt. Ik ervaar het zelf ook. Jan Brokken is al net zo enthousiast over de combinatie: Het publiek raakt in vervoering, luistert beter. Ik ga in op de sfeer waarin muziek ontstaan is, maar leg de muziek niet uit. Dan ergeren mensen zich, ze willen zelf luisteren. Van Grinsven: Het verhaal geeft de muziek een diepere lading, ook voor ons. De woorden van Jan maken de noodzaak om de noten te spelen groter. Modest Moesorgski leerde in het mondaine Sint-Petersburg van de negentiende eeuw op een van de vele soirees de componist Mili Balakirev ( ) kennen. Deze nam het negentienjarige talent onder zijn hoede en gaf hem zijn eerste compositie opdrachten. Die zomer was Moesorgski s geestelijke gezondheid instabiel. Hij vermoedde dat Balakirev dat kon horen in zijn muziek. De sfeer van het Scherzo past wonderwel bij het verhaal over de vlucht van pianist Youri Egorov, vertelt Brokken. Hetzelfde geldt voor het gejaagde Alla tarantella uit Fünf Stücke van Erwin Schulhoff. In In het huis van de dichter vertelt Brokken hoe de roddels over de homoseksualiteit van de 22-jarige Russische pianist Egorov steeds hardnekkiger werden en hij zijn geaardheid steeds moeilijker kon verbergen. Toen hij op het laatste moment een uitnodiging ontving om een pianist te vervangen in een Italiaanse tv-uitzending, werd de mogelijkheid om te vluchten hem in de schoot geworpen. Het vliegtuig uit Moskou landde te vroeg, Egorov zag zonder begeleider van de KGB zijn kans schoon en meldde zich bij de Italiaanse politie. Een maand lang hielden ze hem vast; hij wist niet hoe het verder zou gaan. In gevangenschap hield de wanhopige Egorov een dagboekje bij. Schulhoff werd in 1941 door de nazi s gevangen gezet. Fünf Stücke dateert echter uit 1923, het jaar waarin hij vanuit Duitsland terugkeerde naar zijn geboortestad Praag. In Duitsland was hij als Tsjech altijd een buitenstaander gebleven, in Praag was hij als Duitstalige niet welkom. En overal was hij Jood. Legde Schulhoff bewust de onrust van opgejaagd wild in zijn muziek? 2

3 TEGENSTEM Het verhaal over Arvo Pärt in Brokkens boek Baltische zielen was een aanleiding voor het Berlage Saxofoonkwartet om Jan Brokken te benaderen. Bij dictaturen valt alles weg: vrije pers, media, parlement. Alleen in kunst kan dan nog vrijheid beoefend worden. Het is de enige tegenstem, het geweten. Arvo Pärt was als het ware de incarnatie van de vrijheid, vertelt Brokken. Pärt volgde tegen de repressie van het Sovjetregime in zijn eigen stem. Zijn interesse in Gregoriaanse zang en muziek uit de Renaissance werd niet gewaardeerd in een tijd waarin bombastische symfonische muziek de communistische heilstaat moest bezingen. In Fratres hoor je Pärts zoektocht naar eenvoud. Bij de oorspronkelijke compositie in 1977 vermeldde hij geen instrumenten. Sindsdien klonken vele versies. Aan de bewerking voor saxofoonkwartet gaf Pärt persoonlijk zijn goedkeuring. Brokken: Het Berlage Saxofoonkwartet heeft goed aangevoeld dat het zoeken naar vrijheid altijd de essentie van de kunst is. Door het beperkte repertoire voor saxofoonkwartet moeten ze zelf ook op zoek, dat geeft een extra drive. Van Grinsven: We zien ons kwartet als een vervoermiddel dat de muziek naar vele kanten kan laten rijden en reizen. Het is aantrekkelijk om muziek die je mooi vindt te bewerken, maar de belangrijkste vraag is: blijft een werk overeind in een bewerking voor saxofoons? Dat is een interessant proces om uit te vinden. Een belangrijke rol in dat proces speelt Peter Vigh, componist en altsaxofonist van het kwartet. ANGST EN SARCASME Peter Vigh heeft het Achtste strijkkwartet van Dmitri Sjostakovitsj meesterlijk bewerkt voor saxofoonkwartet, vindt Brokken. Het is zo goed dat je vergeet dat het voor strijkkwartet is geschreven. Peter legt de muzikale essenties van Sjostakovitsj bloot. Van Grinsven wilde altijd al graag Sjostakovitsj spelen, haar lievelingscomponist. Al bij de eerste sessie met Jan kwamen we uit bij dit strijkkwartet. Sjostakovitsj is de belichaming van het thema. In 1960 werd Sjostakovitsj gedwongen lid te worden van de Communistische Partij een grens die hij nooit over had willen gaan. Het was een van de weinige keren dat zoon Maxim zijn vader zag huilen. Kort daarna schreef Sjostakovitsj in drie dagen tijd zijn Achtste strijkkwartet. Vol sarcasme schreef hij aan een vriend: Ik heb een kwartet vol ideologische tekortkomingen geschreven, waar niemand wat aan heeft. Als ik dood ga componeert vast niemand een in memoriam voor mij, dus ik stel voor dat de opdracht luidt ter herinnering aan de componist van dit kwar- 3

4 tet. Jan Brokken vertelt over de angst van Sjostakovitsj om in Siberië terecht te komen. In De gloed van Sint-Petersburg beschrijf ik hoe hij klaar staat met zijn koffertje om gearresteerd te worden. UITZINNIG Sjostakovitsj werd nooit naar Siberië gestuurd, maar de schrijver Fjodor Dostojevski ( ) wel. In De kozakkentuin beschrijft Brokken hoe totaal overweldigd Dostojevski is als hij na tien jaar verbanning zijn eerste lezing in Sint-Petersburg houdt. Hij is in de war van het publiek dat massaal is gekomen om hem aan te moedigen. Hierbij past heel goed het Allegro uit de Zesde orkestsuite van Hanns Eisler, uitzinnige muziek waarin je de vrijheid hoort, aldus Brokken. HUMOR ALS REDDING Op verzoek van het saxofoonkwartet vertelt de Iraaks-Koerdische componist/violist Hawar Tawfiq in De tocht over zijn zoektocht naar vrijheid. Van Grinsven: In een gezamenlijke sessie om de mogelijkheden van het ensemble te onderzoeken, raakte Hawar meteen geïnspireerd. Een vluchteling in nood verzamelt zijn laatste krachten om de reis naar een onbekende bestemming te aanvaarden. Na aankomst heersen uitputting en teleurstelling, maar er is ook nieuwsgierigheid. Tijdens het componeren herinnerde Tawfiq zich een uitspraak van een medevluchteling in het azc: Niets in dit leven verdient het om ook maar een seconde verdrietig over te zijn, want het leven zelf duurt maar een seconde. Brokken: Hawar heeft goed aangevoeld dat je niet alleen met drama moet komen als het om vluchtelingen gaat. Humor is de redding en dat hoor je in zijn compositie. De communistische Jood Eisler werd in nazi-duitsland als muziekbolsjewist bestempeld. Hij was net uit Duitsland gevlucht toen hij in mei 1933 in Parijs uit financiële nood een opdracht aannam om muziek bij de film Le grand jeu te schrijven. Na de première schreef hij aan zijn kompaan, dichter en (toneel-) schrijver Bertolt Brecht ( ): Het is een enorm succes geworden, hoewel het een waardeloze film is. Uit de filmmuziek stelde hij zijn Zesde orkestsuite samen. Van Grinsven: In Eislers suite zaten al saxofoons, daarom past het ons zo goed. Het saxofoonkwartet heeft van zichzelf een volle klank, de vier instrumenten mengen heel goed. Dat is fijn, maar meteen ook een valkuil. We willen niet alleen lekker klinken, maar ook stijlbewust met de muziek omgaan. 4

5 BIOGRAFIE JAN BROKKEN, SPREKER Jan Brokken kwam ter wereld in Leiden, als jongste van drie kinderen, niet lang nadat zijn ouders waren teruggekeerd uit Indonesië. Zijn jeugd bracht hij door in het Zuid-Hollandse dorp Rhoon. Later in zijn leven woonde Jan Brokken in Frankrijk, West-Afrika en het Caribisch gebied. Momenteel woont hij wisselend in Amsterdam en aan de Franse Atlantische kust. Aan het begin van zijn carrière schreef Jan Brokken voor dagblad Trouw en weekblad Haagse Post. In 1984 debuteerde hij met de roman De provincie, en voor de verhalenbundel De zee van vroeger (1986) kreeg hij de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs. Twee jaar later verscheen Zaza en de president, een mengeling tussen fictie, persoonlijk reisverslag en documentaire. Ook in later werk zijn deze verschillende genres en het vermengen ervan herkenbaar. In 2005 publiceerde Jan Brokken Waarom elf Antillianen knielden voor het hart van Chopin, een cultuurhistorische verkenning van de geschiedenis van de Caribische muziek, en in 2008 Het huis van de dichter, een persoonlijke roman over zijn vriendschap met de Russische meesterpianist Youri Egorov. Verschillende boeken van Jan Brokken werden verfilmd of vertaald. Recente titels zijn De kozakkentuin (2015) en De gloed van Sint- Petersburg (2016); op 4 oktober verschijnt het nieuwe boek van Jan Brokken, De rechtvaardigen. BERLAGE SAXOFOONKWARTET Het Berlage Saxofoonkwartet bestaat sinds 2008 en werd opgericht door vier saxofonisten die op dat moment in de leer waren bij Arno Bornkamp. Nadere studie bracht het viertal bij leraren als Daniel Gauthier, Jean-Denis Michat en Claude Delangle. Ook studeerde het Berlage Saxofoonkwartet bij het Artemis Kwartet en volgde het masterclasses bij het Alban Berg Kwartet en het Belcea Kwartet. De formatie ontving tal van onderscheidingen. Zo namen de musici eerste prijzen in ontvangst van het Selmer Saxophon quartett Wettbewerb (2009), het concours van het Storioni Festival (2011) en het OnWings! Presentatieconcours (2011). Het winnen van de Dutch Classical Talent Award in 2013 was verbonden met een tournee langs de belangrijke Nederlandse concertzalen. In 2014 verscheen de eerste cd, getiteld SaxoFOLK, en in 2015 kreeg het kwartet de Kersjesprijs. De creatieve concertprogramma s van het Berlage Saxofoon- 5

6 Het Berlage Saxofoonkwartet kwartet bevatten zowel originele composities als (in veel gevallen door henzelf) gearrangeerde stukken. Het vorige optreden van de groep in de Kleine Zaal van Het Concertgebouw vond plaats in februari van dit jaar in de serie TRACKS, kort na het verschijnen van de tweede cd In Search of Freedom met muziek van Eisler, Weill, Pärt, Schulhoff en Sjostakovitsj. 6

7 Dit programma is een uitgave van Preludium, het maandblad voor liefhebbers van klassieke muziek. In het blad staan verhalen over componisten, komen muziekstukken tot leven en zijn musici zelf aan het woord. Rode draad is de programmering van Het Concertgebouw en het Koninklijk Concert gebouworkest. Naast achtergrondverhalen, columns en interviews met musici vind je in Preludium verhelderende uitleg bij concerten in Het Concertgebouw. Zo zit je met je neus op de beste klassieke muziek. Preludium is voor iedereen die klassieke muziek een warm hart toedraagt. Voor muzikale starters en kenners, voor muzikale alleseters en fijnproevers. Voor iedereen die zich wil verdiepen in klassieke muziek, meer wil weten over musici en componisten, en graag meekijkt achter de schermen. Voor abonnees gaat ook op een muzikale wereld open. Geïnteresseerd? Ontvang nu een jaar lang Preludium (10 nummers) voor maar 39,95. Lees meer op 7

8 8