Uittreksel uit het interview van Pierre Sipriot met Nikos Kazantzakis op de Franse radio, 6 mei 1955

Transcriptie

1 HET DORSTIGE KRETA Ik zie Kreta niet als een schilderachtige, glimlachende plek. Het heeft een streng gezicht. Gegroefd door strijd en pijn. Gelegen tussen Europa, Azië en Afrika, was het eiland door zijn geografische positie voorbestemd de brug tussen deze drie continenten te worden. Daarom ook was Kreta het eerste gebied in Europa waar de dageraad van de beschaving aanbrak die vanuit het Oosten kwam. Tweeduizend jaar voor het Griekse wonder was die geheimzinnige beschaving, die de Aegeïsche genoemd wordt, in volle bloei op Kreta - nog sprakeloos, verbazingwekkend levenslustig, dronken van kleuren, met een verfijndheid en een smaak die verbazing en ontzag wekken. Het is uitgesloten dat we ons kunnen onttrekken aan de sporen van het verleden. Ik geloof dat er een uitstraling, een magische uitstraling uitgaat van antieke landen, die veel gestreden en geleden hebben. Alsof er iets overblijft nadat de mensen verdwenen zijn die gestreden, gehuild en bemind hebben op dat stuk land. Deze uitstraling van het verleden is bijzonder intens op Kreta. Hij treft je op het moment dat je voet zet op Kretenzische bodem. Daarna word je overvallen door een andere, meer concrete emotie. Iedereen die de tragische geschiedenis van de laatste eeuwen van het eiland kent, wordt gegrepen bij de 1 gedachte aan de waanzinnige strijd op dat land tussen de mensen die vechten voor hun vrijheid en de onderdrukkers die razend te keer gaan om hen te verpletteren. Deze Kretenzers zijn zo vertrouwd geraakt met de dood, dat ze hem niet langer vrezen. Eeuwenlang hebben ze zoveel geleden, zo vaak bewezen dat de dood hen niet kan verslaan, dat ze tot de conclusie gekomen zijn dat de dood noodzakelijk is voor de overwinning van hun ideaal, dat de redding begint op het toppunt van de wanhoop. Ja, de waarheid is moeilijk te verteren. Maar de Kretenzers, gehard in hun strijd en gretig naar het leven, gieten het leven naar binnen als een glas koel water. Wat was het leven voor jou, opa? vroeg ik een oude Kretenzer eens. Hij was 100 jaar, getekend door oude wonden en blind. Hij koesterde zichzelf in de zon, gehurkt in de deuropening van zijn hut. Hij was trots van oor, zoals we op Kreta zeggen: hij hoorde niet goed. Ik herhaalde mijn vraag voor hem. Hoe was je lange leven, opa, je honderd jaren? Als een glas koel water, antwoordde hij. En heb je nog dorst? Bruusk hief hij zijn hand op. Verdoemd zij die geen dorst meer hebben! riep hij. Zo zijn Kretenzers. Uittreksel uit het interview van Pierre Sipriot met Nikos Kazantzakis op de Franse radio, 6 mei 1955

2 KRETENZISCHE MUZIEK 2 23 DANS VAN ZORBA 27 Kretenzische muziek is wild en onvoorspelbaar en heel wat anders dan de gedisciplineerde bouzouki-muziek van het Griekse vasteland. Eindeloze melodieën in soms ongebruikelijke maatsoorten, soms monotoon, soms bijna in extase. De oosterse invloeden zijn onmiskenbaar. De hoofdrol is weggelegd voor de lyra, het traditionele driesnarige instrument uit moerbeiboomhout, steunend op de knie. De lyra is een druppelvormig strijkinstrument waarvan de drie snaren niet op de toets worden gedrukt tijdens het spelen; de snaren worden 'verkort' door slechts de bovenkant van de nagels tegen de snaar aangedrukt te houden. Hierdoor kan een enorme speelsnelheid worden bereikt. De lyra-speler, meestal de leider van de groep, zorgt voor de aanvoer van composities en improvisaties. De lyra speelt dus de hoofdmelodie. Een thema wordt herhaald met een oneindig aantal variaties en verfraaiingen. De laouto (een luit, 4 of 6 dubbele snaren) en de tambouras (minder schelle bouzouki) dienen als begeleidingsinstrumenten. De Kretenzische laouto (luit) is in Kreta iets groter gebouwd dan z'n broertje van het vasteland en heeft een andere stemming. Er worden eigenlijk alleen akkoorden op gespeeld met een felle ritmische slag, die heel percussief en opzwepend klinkt. De laouto is dus eigenlijk een ritme-instrument, maar op Kreta wordt hij ook wel als melodie-instrument gebruikt. Een kleinere vorm heet op Kreta mandolino en wordt voornamelijk gebruikt bij het vertolken van mantinades. De traditionele muziek van Kreta is erg complex door de vele invloeden van buiten door de gang van de geschiedenis, zowel uit het oosten als het westen. Alle vreemde invloeden die de verschillende culturen op Kreta hebben geïntroduceerd zijn er min of meer blijven bestaan. De Kretenzers hebben ze gecombineerd en verfraaid en al die prachtige liederen gecreëerd die we tot op de dag van vandaag kunnen genieten, zoals rizitika (oeroude liederen van verzetsstrijders), amanes (populaire muzieksoort uit Ionia en beroemd in Smyrna, met lange melismes (groep tonen op één lettergreep) op het woord aman ("ach", weeklaag) en Erotokriti (volksmuziek gebaseerd op het beroemde liefdesdicht Erotokritos). Uit de film Zorba de Griek (1964), gebaseerd op de roman van Nikos Kazantzakis; geregisseerd door Michalis Kakoyannis met Antony Quinn en Alan Bates in de hoofdrollen; muziek van Mikis Theodorakis. Een Engelse schrijver erft op Kreta een verlaten mijn van zijn Griekse vader. Hij trekt ernaartoe en ontmoet Alexis Zorba, een wat gekke Griek van middelbare leeftijd. De schrijver (Alan Bates) werft Zorba (Anthony Quinn) aan om voor hem te werken. De immer opgewekte Griek brengt de Engelsman levenslessen bij in het met hindernissen en tegenslagen bezaaide bestaan op Kreta. Na de ultieme mislukking van hun gezamenlijk opgezette onderneming en het verlies van zijn gehele investering leert hij hem op het strand van de Libische Zee zelfs lachen en dansen: de beroemde dans van Zorba.

3 26 22 ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ 22 KRETENZISCHE MUZIEK Michalis Tzouganakis speelt syrtos-melodieën en zingt mantinades (tweeregelige Kretenzische verzen). luit en zang: Michalis Tzouganakis (2005). Er wordt vaak gezongen, waarbij de lyra-speler vaak ook de zanger is en zang en lyraspel afwisselend de melodie leiden. De verzen bestaan vaak uit mantinades (of kondylies), 15- lettergrepige coupletten met een hoop humor en gedrevenheid. Ze ontstaan vaak als improvisatie en gaan over de liefde, de natuur of wereldse zaken en nemen soms de toehoorders op de hak. Er is voor elke gelegenheid wel een mantinada en zelfs kinderen kennen ze. De mantinades kunnen zo lang uitgesponnen worden als men wil, door de tweede helft van het eerste couplet te herhalen in combinatie met de eerste helft van het volgende couplet (A1+A2-A2+B1-B1+B2). Deze originele muziekvorm is te horen op elk festival op Kreta. De jomgste generatie is er erg in geïnteresseerd, ondanks de aanwezigheid van popmuziek. In de steden bestaan hele lyraorkesten. Elk zichzelf respecterend dorp heeft wel een muziek- en traditionele dansgroep. Het bespelen van de lyra vergt nauwlettendheid en door noeste arbeid en talent kan het door beheersing een zekere vituositeit verlenen aan de speler

4 4 1 ΤΟ ΕΚΚΡΕΜΕΣ 1 DE SLINGER 21 ΠΕΝΤΟΖΑΛΗΣ 21 PENTOZALIS 25 Ήρθα σαν το γλάρο - στην ακρογιαλιά Ik kwam als de meeuw naar het strand, ήρθα να σε πάρω - μ εκατό φιλιά. ik kwam om je mee te nemen met 100 kussen. Είναι η ζωή - με το όνειρο δεμένη Het leven is verbonden met de droom; έλα κ εσύ - χαρά μας περιμένει. kom ook mee, vreugde wacht ons. Στο ώμορφο ταξίδι - και το αλαργινό Op de mooie en verre reis έχω για στολίδι - τον Aυγερινό. draag ik als sieraad de Morgenster. De pentozalis (= vijfsprong) is dé traditionele Kretenzische dans, beginnend met 5 trage passen en vervolgens versnellend. Het is een martiale, krachtige dans, waarbij de dansers elkaar bij de schouders vasthouden. Indrukwekkende sprongen maken er deel van uit en er is veel ruimte voor improvisatie.de begeleidende muziek is instrumentaal, waarbij de lyra het belangrijkste instrument is. Deze dans is zeer oud en gaat misschien wel terug op Minoische voorgangers (de dans van de Koureten die Zeus als baby bewaakten en met hun dans en muziek het kindergehuil overstemden?). Τα φτερά μου ανοίγω - βόηθα με κ εσύ φτάνουμε σε λίγο - στο άσπρο μας νησί. Mijn vleugels sla ik uit, help me; straks komen we aan bij ons witte eiland. Lyra: Ross Daly. muziek: Mikis Thedodorakis; tekst: Nikos Gatsos; zang Maria Farantouri

5 24 20 ΑΝΟΓΙΑΝΕΣ ΚΟΝΤΥΛΙΕΣ 20 MOTIEVEN UIT ANOGIA traditionele melodieën uit Anogia, vertolkt door Nikos Xylouris, zelf afkomstig uit Anogia.. 2 ΚΡΗΤΗ ΜΟΥ ΟΜΟΡΦΟ ΝΗΣΙ 2 KRETA MIJN MOOIE EILAND 5 Κρήτη μου, όμορφο νησί, κλειδί του Παραδείσου, θεριό ανήμερο εσύ, βγες να σε χαιρετήσουν. Kreta mijn mooie eiland, sleutel van het Paradijs, een ongetemd wild beest ben je, kom tevoorschijn dat we je begroeten. Κρατάς δεξιά μιαν ήπειρο, Een continent heb je aan je rechterkant, αριστερά μιαν άλλη, en links een ander, τους παζεις τη βροντόλυρα, je speelt voor ze op de klinkende lyra για να χορέψουν πάλι. en laat ze weer dansen. Όταν σε βλέπω στέκομαι, το μπόι χαμηλώνω, το βούισμα σου γεύομαι, κι απ' τις φωνές σου λιώνω. Αντάρα πιάνει στα βουνά, τ' αγρίμια δίνουν όξω, κι όταν αστράφτει και βροντά, βγαίνεις ουράνιο τόξο. Als ik je zie, sta ik stil mijn lichaam gebogen, van je gezoem geniet ik, van je stemmen smelt ik weg. Noodweer teistert de bergen, de wilde dieren komen tevoorschijn, en als het bliksemt en dondert, verschijn je als regenboog. muziek en tekst: Yannis Markopoulos; zang: Charalambos Gargarounakis

6 6 3 WHO PAYS THE FERRYMAN 19 ΜΑΧΑΙΡΙΕΣ 19 MESSTEKEN 23 muziek: Yannis Markopoulos, gecomponeerd in 1976 voor de gelijknamige TV-serie van de BBC. Won drie Europese prijzen voor beste TV-serie-muziek. De lead-tune werd een hit in Europa. Markopoulos werd er bekend door.vooral zijn gebruik van traditionele Kretenzische instrumenten klonk erg authentiek. Παίξε μου χίλιες μαχαιριές, Dien me 1000 messteken toe, μα δεν θα νοιώσω πόνο. maar ik voel geen pijn. Του χωρισμού σου η μαχαιριά De messteek van jouw scheiding θα με σκοτώσει μόνο. alleen doodt mij. Θε μου, και κάμε να γεννώ O god, laat me geboren worden χώμα στη γειτονιά τση, als aarde in haar buurt, να δροσερεύω και να ανθώ zodat ik opfleur en bloei στη κάθε πατουχιά τση. bij elke stap van haar. muziek en zang: Vasilis Skoulas; tekst: G. Karatzis. Jack Hedley en Betty Arvaniti Neil McCarthey

7 22 18 ΟΣΟ ΒΑΡΟΥΝ ΤΑ ΣΙ ΕΡΑ 18 ZO ZWAAR ALS DE IJZEREN TRALIES Όσο βαρούν τα σίδερα αμάν αμάν Zo zwaar als de ijzeren tralies, aman, aman βαρούν τα μαύρα ρούχα, zo zwaar zijn de zwarte kleren, γιατί τα φόρεσα κι εγώ - κόσμε ψεύτη - want ook ik heb die gedragen - leugenachtige wereld - για μια αγάπη που χα. voor een lief dat ik had. Αμάν, είχα και στερήθηκα το μωρό μου Aman, ik had een schat maar die werd mij ontroofd θυμούμαι και στενάζω, ik denk aan haar en jammer, άνοιξε γης μέσα να μπω - κόσμε ψεύτη - ga open aarde en laat mij binnen - leugenachtige wereldκόσμο να μην κοιτάζω. zodat ik geen mens meer zie. traditioneel Kretenzisch lied, gezongen door Georgos Dalaras (live in Herodes Atticus-theater in Athene, 2004). 4 Η ΙΑΘΗΚΗ 4 HET TESTAMENT tekst: Manos Eleftheriou muziek: Christos Nikolopoulos zang: Charis Alexiou Οταν ρυθμίσετε λοιπόν τη διαθήκη Als jullie dus het testament gaan regelen και το μερίδιο δοθεί του καθενός, en iedereen zijn deel krijgt, εμεν αφήστε μου το δρόμο που μου ανήκει, laat voor mij dan de weg die mij toebehoort, αυτόν που διάλεξα να πάρω μοναχος. de weg die ik zelf verkozen heb te gaan. Σε διαθήκη με σημαίες και συνθήματα In een testament met vlaggen en met leuzen εγώ είμαι λεύτερος αέρας που φυσά, ben ik de vrije wind die waait, εγώ έχω φίλους τα βουνά κι όλα τα κύματα, de bergen en alle golven heb ik tot vrienden, εγώ έχω αδέρφια τα ποτάμια, τα πουλιά. de rivieren en de vogels als mijn broers en zussen. 7 Στη διαθήκη σας εγώ δεν έχω θέση, σαν το μυρμήγκι μ είχατε όλοι από καιρό κι εγώ που έχω με το τίποτα πονέσει και μ ένα ψύχουλο συνήθισα να ζω. In jullie testament is voor mij geen plaats, als een mier beschouwden jullie me al lang, ik die om de kleinste dingen heb geleden ben ook gewend om van een kruimeltje te leven. Het lied heet: Het testament, maar de titel is bij dit soort teksten niet noodzakelijkerwijs ook datgene waarover het lied werkelijk gaat. Zo kan de ik-persoon van dit gedicht eventueel het zwarte schaap in een willekeurige familie zijn, maar evengoed is het Griekenland zelf als buitenbeentje in de Europese familie.

8 8 5 ΑΣΤΕΡΙ ΜΟΥ, ΦΕΓΓΑΡΙ ΜΟΥ 5 MIJN STER, MIJN MAAN 17 ΣΑΝΤΟΡΙΝΙ 17 SANTORINI 21 Αστέρι μου, φεγγάρι μου, Mijn ster, mijn maan, της άνοιξης κλονάρι μου, mijn lentetwijg, κοντά σου θἄρθω πάλι, ik zal bij je terugkomen, κοντά σου θἄρθω μιαν αυγή ik kom terug bij de dageraad, για να σου δώσω ενα φιλί om je een kus te geven και να με πάρεις πάλι. en opdat je me weer terugneemt. Σκύψε αν μπορείς στη θάλασσα θ τη σκοτεινή ξεχνώντας ντας τον ήχο μιας ς φλογέρας πάνω σε πόδια π γυμνά που πάτησαν π τον ύπνο σου στην άλλη ζωή, τη βυθισμένη νη. Buig als je kunt naar de duistere zee en vergeet het geluid van een herdersfluit op blote voeten die je droom betraden in het andere leven, het verzonkene. Αγάπη μου, αγάπη μου, Mijn liefste, mijn liefste, η νύχτα θα μας πάρει, de nacht neemt ons mee, τα άστρα και ο ουρανός, de sterren en de hemel, το κρύο το φεγγάρι. de kille maan. Θα σ αγαπώ, θα ζήσω στο τραγούδι, Ik zal van je houden en leven in het lied, θα μ αγαπάς, θα ζης με τα πουλιά,, jij zult van me houden en leven met de volgels, θα σ αγαπώ, θα γίνουμε τραγούδι, ik zal van je houden en wij zullen worden tot een lied, θα μ αγαπάς, θα γίνουμε πουλιά. jij zult van me houden en wij zullen vogels worden. Dit is het love-theme uit de film Phaedra van Jules Dassin (1962), gecomponeerd door Mikis Theodorakis, hier in de originele filmversie gezongen door Melina Merkouri. De film is een moderne versie van de klassieke tragedie Hippolytos van Euripides. Phaedra is de zus van Ariadne, beiden dochters van koning Minos. Ariadne had Theseus, prins van Athene, geholpen de Minotauros te doden en uit het labyrinth te ontsnappen. Op zijn vlucht had Theseus Ariadne meegenomen, maar haar vervolgens achtergelaten op het eiland Naxos. Later, hij was toen al koning van Athene geworden na de dood van zijn vader Aegeus, huwde hij Phaedra. Deze werd, volgens een wreed plan van de godin Aphrodite, dodelijk verliefd op haar jonge stiefzoon Hippolytos. Deze liefde richtte het leven van haar man, haar stiefzoon en van haarzelf te gronde. Theseus vervloekte zijn zoon, die daarop verongelukte; Phaedra pleegde zelfmoord. Γράψε αν μπορείς στο τελευταίο ο σου όστρακο τη μέρα ρα, το όνομα νομα, τον τόπο και ρίξε το στη θάλασσα για να βουλιάξει ξει. Schrijf als je kunt op je laatste scherf de dag, de naam, de plek en gooi hem in zee zodat hij zinkt. muziek: Ilias Andriopoulos (cyclus Argonauten); tekst: Georgos Seferis (cyclus Gymnopaidia 1936), zang: Manolis Mitsias. Andriopoulos heeft de eerste 6 regels van Seferis gedicht op muziek gezet. Hieronder volgt de rest in Engelse vertaling: We found ourselves naked on the pumice stone watching the rising islands watching the red islands sink into their sleep, into our sleep. Here we found ourselves naked, holding the scales that tipped toward injustice. Instep of power, unshadowed will, considered love, projects that ripen in th emidday sun, course of fate with a young hand slapping the shoulder; in the land that was scattered, that can't resist, in the land that was once our land the islands, --rust and ash-- are sinking. Altars destroyed and friends forgotten leaves of the palm tree in mud. Let your hands go traveling if you can here on time's curve wtih the ship that touched the horizon. When the dice struck the flagstone when the lance struck the breast-plate when the eye recognized the stranger and love went dry in punctured souls; when looking round you see feet harvested everywhere dead hands everywhere eyes darkened everywhere; when you can't any longer choose even the death you wanted as your own-- hearing a cry, even the wolf's cry, your due: let your hands go traveling if you can free yourself from unfaithful time and sink-- So sinks whoever raises the great stones.

9 20 16 ΠΟΤΕ ΘΑ ΚΑΝΕΙ ΞΑΣΤΕΡΙΑ; 16 WANNEER ZAL DE NACHT HELDER WORDEN? 6 GOODBYE JOHN SEBASTIAN 9 Πότε θα κάνει ξαστεριά; Wanneer zal de nacht helder worden? Πότε θα φλεβαρίσει; Wanneer wordt het februari? Να πάρω το ντουφέκι μου, Dan neem ik mijn geweer, την όμορφη πατρώνα mijn prachtige patroongordel να κατέβω στον Ομαλό en daal af naar de vlakte στη στράτα των Μουσσούρων, naar de weg van Moussoura, να κάνω μάνες δίχως γιούς om moeders zonder zonen te maken γυναίκες δίχως άντρες, en vrouwen zonder man, να κάνω και μώρα παιδιά om zelfs kleine babies να κλαίνε δίχως μανάδες. de laten huilen om hun moeders. Πότε θα κάνει ξαστεριά; Wanneer zal de nacht helder worden? Uit Rizitika, gearrangeerd door Yannis Markopoulos; zang: Nikos Xylouris. Kretenzische antartes De finale van de film, waarin de jonge Alex (Antony Perkins) omkomt door een auto-ongeval, terwijl hij de muziek van Bach op de autoradio speelt. Voor zijn vertrek is hij door zijn vader afgetuigd en vervloekt. Uit TIME van 26 oktober 1962 Bespreking van de film onder de titel: PASSION IN HELLAS Taking a classic myth that had been dramatized already by Euripides, Seneca and Racine ( Hippolytos ), Dassin has fashioned a new Phaedra that is honest, beautiful and quite terrifying. Mercouri, as Phaedra, is the second wife of an Onassis-like ship tycoon, played with bouncy virility by Raf Vallone. Tony Perkins, Vallone's son by his first marriage, is bumming around London, dabbling in paint and nursing a grudge against both father and stepmother. When Vallone dispatches Mercouri to London to persuade Perkins to come to Greece for the summer, the iron gate of tragedy begins creakingly to close. She falls in love with him; later, in Paris, she abandons her Joan Crawfordish role of older-woman-attracted-to-younger-man and seduces him with Hellenic thoroughness. It happens on the floor, and the camera chronicles the event with a mixture of cinematic symbolism and Aubusson-scorching realism. By the time Perkins gets to Greece, Mercouri is desperate. His ardor for her has cooled; he feels she has tricked him into coming to visit his father; she can no longer bear for Vallone to touch her. She watches as Perkins' affection for his father grows, shutting her out of their lives. Lurking always in the background is the sinister figure of her maid, a mannish mystic possessing an unnatural affection for her mistress. The maid warns Mercouri: "Put that boy out of your heart or everything will fall." The fall comes swiftly, as one by one, the characters in Phaedra plunge into the vortex of tragedy, stark and classic. > Scene: Wives of the crew members of Vallone's newest ship, the S.S. Phaedra, standing mutely in the corridor outside his office to await news of the shipwreck that has killed most of their husbands. The women are swathed in rusty black, and Mercouri, a vengeful virago in white silk, elbows her way savagely through the crowd as she seeks out Vallone to tell him that she and Perkins have been lovers. > Scene: Vallone, already torn with grief over the ship disaster, hears Mercouri's declaration, summons Perkins into his office. In a rage he sweeps the objects on his desk to the floor, slaps him viciously again and again, slashing Perkins' face with his ring. Vallone: ''Get out of Greece! Carry my curse wherever you go!'' Perkins, leaving, with blood covering his face: "I loved you." > Scene: Perkins in his sports car. the radio blaring Bach organ music, careens along the coas t screaming "Phaedra! Phaedra! Phaedra...

10 10 7 ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ ΤΟΚΡΙΤΟΣ A EROTOKRITOS (begin) 15 5 ΚΟΣΜΕ ΧΡΥΣΕ 15 GOUDEN WERELD 19 Του κύκλου τα γυρίσματα, Het Wiel draait rond en sleept de mens που αναιβοκατεβαίνουν mee opwaarts in zijn kringbaan, και του τρόχου που ώρες ψηλά dan kantelt weer het rad omlaag κι ώρες στα βάθη πηγαίνουν, en stort hem in de diepte; με του καιρού τ αλλάματα de tijd kent grote wisseling, π αναπαημό δεν έχουν, die onophoud lijk doorgaat, μα στο καλό κ εις το κακό van goed naar kwaad en omgekeerd, περιπατούν και τρέχουν, soms traag, soms snel voltrokken. και των αρμάτων οι ταραχές, Geweld van wapens, vijandschap όχθριτες και τα βάρη, en ongeluk en lijden, του έρωτα οι μπόρεσες de macht die liefde heeft en de και τση φιλιάς η χάρη, bekoring van de minne, αυτάνα μ εκινήσασι dit alles zet mij ertoe aan τη σήμερον ημέρα het lot te gaan bezingen ν αναθιβάλω και να πω op deze plek en dit moment τα κάμαν και τα φέραν dat er is overkomen ς μιαν κόρη κ εναν άγγουρο aan een meisje en een jongen, Κόσμε χρυσέ, κόσμ αργυρέ. Gouden wereld, zilveren wereld, κόσμε μαλαματένιε. vergulde wereld. Κόσμε και ποιός σε χάρηκε Wereld, wie heeft van je genoten και ποιός θα σε κερδίσει; en wie zal je winnen? Ψεύτη κόσμε! Leugenachtige wereld! Μα εγώ είμαι που σε γλέντησα Maar ik heb je gevierd κ εγώ θα σε κερδίσω ψεύτη κόσμε, en ik zal je winnen, bedrieglijke wereld, πέζος περπάτουν στα βουνά te voet trek ik door de bergen στους κάμπους καβαλάρης. en door de vlaktes te paard. Ψεύτη κόσμε! Leugenachtige wereld! Uit Rizitika, gearrangeerd door Yannis Markopoulos; zang: Nikos Xylouris. Kretenzer

11 18 14 ΜΑΝΑ ΚΙ ΑΝ ΕΡΘΟΥΝ ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΜΟΥ 14 MOEDER ALS MIJN VRIENDEN KOMEN Μάνα, κι αν έρθουν οι φίλοι μου Moeder, als mijn vrienden komen κι αν έρθουν οι εδικοί μας, en als onze mensen komen, να μη τους πείς κι απόθανα, zeg ze dan niet dat ik gestorven ben, να τους βαροκαρδίσεις. en maak hun hart niet bedroefd. Στρώσε τους τάβλα να γευτούν, Dek de tafel voor hen om te eten, κλίνη να κοιμηθούνε een bed om te slapen; στρώσε τους παραπέζουλα zet een bijzettafeltje neer να βάλουν τα άρματά τους. om hun wapens op te leggen. Και σαν ξυπνήσουν το πρωί En als ze s morgens wakker worden και σ αποχαιρετούνε, en afscheid nemen, πες τους το πως απόθανα. zeg het ze dan, dat ik dood ben. που μπερδεύτηκαν ομάδι die samen in de netten σε μια φιλιάν αμάλαγη van de liefde werden verstrikt, με δίχως ασκημάδι zuiver en zonder smetten. κι όποιος του πόθου δούλεψε Wie ooit de Liefde heeft gediend, εισε καιρόν κιανένα al is het lang geleden, ας έρθει να τ αφουκραστεί laat die nu komen luisteren ότ είναι εδώ γραμμένα, naar wat hier staat geschreven. να πάρει ξόμπλι κι αρμηνειά Laat dit verhaal tot voorbeeld zijn βαθιά να θεμελιώνει en moge het bewijzen πάντα σ αμάλαγη φιλιά dat ware liefde steeds een grondοπού να μη κομπώνει slag is om op te bouwen; γιατι όποιος δίχως πιβουλία want wie zonder bedrog zijn leτον πόθον του ξετρέχει ven leiden laat door liefde, εις την αρχήν ά βασανιστεί wordt eerst misschien wel zwaar beproefd, καλό το τέλος έχει. maar vindt tot slot voldoening. 11 Uit Rizitika, gearrangeerd door Yannis Markopoulos; zang: Nikos Xylouris. 8 ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ) 8 EROTOKRITOS (FRAGMENTEN) muziek: Nikos Mamangakis (begeleiding van cymbaal, cello, luit, bas en Kretenzische lyra), tekst: Vitsentzos Kornaros (ca. 1600); zang: Kostas Karras (Erotokritos), Vera Zavitsianou (Aretousa), Manos Katrakis (verteller). Erotokritos is een romance, geschreven door Vitsentzos Kornaros in het Kreta van de vroege 17e eeuw. Het bestaat uit vijftienlettergrepige rijmende versregels. De thema s zijn liefde, eer, vriendschap en moed. Het is geschreven in de Kretenzische variant van het Grieks. Het typische rijm komt overeen met de rijmsoort die in de traditionele mantinades (2 regelige Kretenzische rijmpjes) gebruikt wordt. Tot op de dag van vandaag is het een zeer populair werk, mede dankzij de muziek die het werk begeleidt wanneer het wordt gereciteerd. Diverse bekende Kretenzische musici hebben delen eruit in hun repertoire opgenomen, waarbij ze vaak de grenzen van de locale muzikale tradities verkennen. Vitsentzos Kornaros wordt beschouwd als de grootste Kretenzische dichter en een van de meest invloedrijke figuren uit de Griekse literatuur. Hij was een exacte tijdgenoot van William Shakespeare. Erotokritos was een bron van inspiratie voor Griekse dichters als Solomos, Palamas en Seferis en voor componisten als Markopoulos en Mamangakis.

12 12 9 ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ Ι ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ 9 LIED VAN HELENA 13 ΣΕ ΨΗΛΟ ΒΟΥΝΟ 13 OP EEN HOGE BERG 17 Η Ελένη σώπαινε, χαρούμενη Helena zat zwijgend in de nacht μες στη νυχτιά γρικώντας en verheugde zich te horen το παραμύθι της να κλώθεται dat haar mythe werd gesponnen στης φαντασιάς το αδράχτι. op de spoel van de fantasie. Και αλάργα ο νους σε τόπους μαικρινούς En ver weg naar vreemde landen ήταν συνεπαρμένος. werd haar geest meegesleept. Ήμουν εγώ που εγέλουν κ έκλαγα Was ik het die lachte en huilde στ ακρόγιαλα της Τροίας, op de kust van Troje, η κ ήταν ο άδειος ίσκιος μου κ εγώ of slechts mijn lege schaduw, terwijl ik στου αντρούς μου το κλινάρι in het bed van mijn man ονειρεύομουν αρπαγές, πανώραιους νιούς droomde van ontvoering, knappe mannen και παλικαροσύνες; en van dappere daden? Σε ψηλό βουνό, σε ριζιμιό χαράκι Op een hoge berg, in een rotsspleet κάθεται ενας αετός, zit een adelaar, βρεγμένος, χιονισμένος ο καημένος verregend, besneeuwd, de ongelukkige, και παρακαλεί en hij vraagt και παρακαλεί τον ήλιο ν ανατείλει en hij vraagt de zon op te gaan: Ήλιε, ανάτειλε! Zon, ga op! Ήλιε, λάμψε και δος μου Zon, schijn en geef για να λιώσουνε dat de sneeuw smelt τα χιόνια απ τα φτερά μου van mijn vleugels και τα κρούσταλλα en de ijskristallen απο τ ακράνυχά μου. van mijn klauwen. Ήλιε, ανάτειλε! Zon, ga op! Λάμπαν τα φρύδια της καμαρωτά Haar wenkbrauwen glansden σαν δυο μερών φεγγάρι als een dubbele maan van twee dagen oud τον άντρα της θυμήθη αχνά και τον haar man herinnerde ze zich vaag en πανώραιο Πάρη κι όλα de knappe Paris en al τα παλικάρια που σκοτώθηκαν die kanppe jongens die hun leven verloren για χάρη της στα ξένα. om harentwille in den vreemde. Η ανάσα της Ελένης μύρισε De adem van Helena geurde σα θάλασσα δροσάτη. naar frisse zee. Θεά δεν είμαι εγώ κι οχτεύουμαι Een godin ben ik niet en ik haat τους ουρανούς τους άδειους de lege hemel; δεν με χωράει το σπίτι ετούτο πια, dit huis benauwt mij, γατι πλάτυνε η ψυχή μου. zo wijd is mijn geest geworden. Uit Rizitika (Kretenzische traditionele liederen) gearrangeerd door Yannis Markopoulos met gebruikmaking van traditioneel Kretenzische instrumenten als lyra, santouri (soort cymbaal), luit, outi (luit zonder frets), daouli (Griekse trom). Zang: Nikos Xylouris. muziek: Nikos Mamangakis; tekst: Nikos Kazantzakis uit Odysseia; zang: Nena Venetsanou

13 16 12 ΣΤΟ ΧΟΡΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΝ ΓΕΛΟΝ 12 BIJ HET BAL VAN DE AARTSENGELEN 10 ΣΤΗΣ Σ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΤΑ ΝΕΡΑ 10 IN DE WATEREN VAN VENETIE 13 Στο χορό των αρχαγγέλων Bij het bal van de aartsengelen μιά παλιά αποκριά op een carnavalsfeest lang geleden που ευλογήθηκε το γέλιο γ toen lachen gewaardeerd werd και του κόσμου κ η μαστοριά en de schepping van de wereld werd bewonderd, τρώγαν για ψωμί διαμάντια at men diamanten als brood και ρουμπίνια και χρυσό en robijnen en goud κι απ τα σύννεφα σ κομμάτια en dronk men stukjes wolk για κρασί και για νερό. als wijn en als water. Στο χορό των αρχαγγέλων Bij het bal van de aartsengelen μιά αποκρι κριά op een carnavalsfeest σβήσαν σαν τα πολύφωτα doofden de kandelaars κι άναψε το τίποτα τ en alle lichten waren uit κι έτσι μπήκαν δαίμονες en zo kwamen de demonen binnen απο μιά μεριά. van de ene kant. Στο χορό των ν αρχαγγέλων Bij het bal van de aartsengelen μιά γιορτή κι αποκριά eens op het carnavalsfeest ρίχναν στους λαχνούς ς το γέλιογ werd de lach verloot το φιλί στη ζυγαριά. en de kus op de weegschaal gelegd. Kαι ντύθηκαν μασκαράδες En ze kleedden zich με τις μάσκες μ του ληστή met roversmaskers και μονάχα τότε τ τε είδαν ε en toen pas zagen ze άνθρωπος το τί τ εστί. wat de mens werkelijk is. muziek: Yannis Markopoulos, uit de cyclus Ana-gennisi; tekst: Manos Eleftheriou; ; zang: Gerasimos Andreatos muziek: Yannis Markopoulos, uit Anagennisi (= Renaissance), Kreta ontmoetingspunt tussen Venetië en Konstantinopel ; tekst: Giorgos Giatromanolakis; zang: Vasiliki Lavina. Στης Βενετίας τα νερά In Venetiës wateren ίδες Γοργόνα κολυμπά, zie je een zeemeermin zwemmen, από το Βόσπορο κρατεί Vanaf de Bosporos komt ze, κ είναι θαλασσοφίλιτη. door de zee gekust. Πες μου Φοργόνα και κερά Zeg eens, vrouwe Zeemeermin, τί θες σε τούτα τα νερά, wat doe je in deze wateren hier? κι άφησες την Αγιά Σοφιά Waarom heb je de Agia Sophia verlaten και τα καντήλια τα χρυσά; met zijn gouden luchters? Απο την Πύλη τη χρυσή Αρχάγγελος με οδηγεί και πέρασα πολλά νησιά και βάσανα θεόρατα. Είδα την Πόλη στη φωτιά κι απάνω σε σταυρούς κορμιά είδα μικρά Ελληνόπουλα πεσμένα πλατανόφυλλα. Vanaf de Gouden Poort leidt een Aartsengel mij, voorbij vele eilanden en ontzagwekkend verdriet. Ik zag de Stad in vlammen en lichamen aan het kruis, ik zag ook Griekse kinderen gevallen als bladeren van een plataan. Έπηρα δρόμο αλμυρό Ik nam de zilte weg φτάνω στης Κρήτης το γιαλό en kwam aan het strand van Kreta κι ακούω ήχους και λαλιά en ik hoorde geluiden en stemmen ν ανοίγουν τα επουράνια. die ten hemel schreien.

14 14 Πάρε Γοργόνα μου καλή Neem, lieve Zeemeermin, σκέψη και φλόγα άσβηστη de geest en de onblusbare vlam και φέρε τα στη Βενετιά en breng die naar Venetië, ν αναστηθούν τα πνεύματα. opdat de zielen herrijzen. Στης Βεντίας τα νερά In Venetiës wateren ίδες Γοργόνα κολυμπά. zie je een zeemeermin zwemmen. Τα δακτυλίδια χάθηκαν, Haar ringen is ze kwijt τα χέρια δεν μαράθηκαν. maar haar handen zijn niet verslapt. Venetië had zich vanaf de elfde eeuw ontwikkeld tot een wereldmacht die het gehele oostelijke deel van de Middellandse Zee beheerste. Door sluwheid en handelsgeest hadden de Venetianen voortreffelijke contacten opgebouwd in het westen én met Byzantium. Hoogtepunt van hun machtspolitiek was de vierde kruistocht: mede door Venetiaanse influisteringen geleid veroverden de kruisridders die optrokken om het heilige land te bevrijden van de ongelovigen in plaats daarvan de hoofdstad van het oosterse christendom Konstantinopel. Deze eerste val van Konstantinopel in 1204 is de Stad nooit te boven gekomen. Het bloedvergieten en de plunderingen waren enorm. De stad Venetië heeft van deze verovering zeer geprofiteerd. Zo zijn de beroemde 4 vergulde paarden van de San Marco afkomstig uit de renbaan van Konstantinopel. En dat was niet de enige buit. Na 1204 beheersten de Venetianen grote delen van Griekenland en met name Kreta, gedurende 450 jaar. Het verzet van de Kretenzers tegen de overheersing was hevig. Pas in de laatste eeuw van de Venetiaanse overheersing ontstond een culturele versmelting die rond 1600 leidde tot de Kretenzische renaissance, waarvan de schilder Domenikos Theotokopoulos (El Greco) en de dichter Vitzensos Kornaros vertegenwoordigers zijn. De zeemeermin uit het lied is een bekende, eerbiedwaardige, maar ook gevreesde figuur uit Griekse volksverhalen, die vaak met de zee te maken hebben. Zeemeerminnen dragen soms de ikonen in de houten ikonenwand in orthodoxe kerken. De bekendste zeemeermin is de zuster van koning Alexandros die vissersboten op zee bij de voorsteven pakt en de zeelieden lastig valt met de vraag: Leeft koning Alexandros?. Alleen wie dan antwoordt Hij leeft weet aan de dood te ontkomen. 11 ΠΟΙΟΣ ΑΚΟΥΣΕ ΚΑΤΑΜΕΣΗΜΕΡΑ 11 WIE HOORDE TEGEN HET MIDDAGUUR Ποιός άκουσε καταμεσήμερα Wie hoorde tegen het middaguur το σύρσιμο του μαχαιριού στην ακονόπετρα; het snerpen van het mes tegen de slijpsteen? Ποιός καβαλάρης ήρθε Welke ruiter kwam με το προσάνναμα και το δαυλό; met tondel en met toorts? Καθένας νίβει τα χέρια τους Een ieder wast zijn handen και τα δροσίζει. om ze te verfrissen. Και ποιός ξεκοίλιασε En wie wilde de buik openrijten τη γυναίκα, το βρέφος και το σπίτι; van vrouw en kind en huis? Ένοχος δεν υπάρχει, καπνός. Een schuldige bestaat niet, rook. Ποιός έφυγε Wie vluchtte χτυπώντας πέταλα στις πλάκες; slaande met hoefijzers tegen de stenen? Κατάργησαν τα μάτια τους τυφλοί. Ze schaften hun ogen af; blinden. Μάρτυρες δεν υπάρχουν πια, για τίποτε. Getuigen bestaan niet meer, voor niets. muziek: Yannis Markopoulos (uit Anagennisi); tekst: Georgos Seferis (1966); vert. M. Blijstra-van der Meulen; zang: Charalambos Gargarounakis. Dit lied is geschreven op een gedicht van Georgos Seferis ( ), één van de twee Griekse dichters die de Nobelprijs voor Literatuur hebben gewonnen (de andere is Odysseas Elytis, dichter van Axion Esti). Het gedicht komt uit de bundel Drie geheime gedichten, gepubliceerd in 1966, vlak voor het uitbreken van de dictatuur onder regie van de kolonels ( ). De dreigende sfeer van geweld die Seferis in dit gedicht oproept is waarschijnlijk de sfeer die er toen in Griekenland in de lucht hing, maar verwijst ook naar de (anonieme) wreedheden van de Griekse burgeroorlog van 1948 en van alle bloedige oorlogen van onze tijd. Maar even goed kan het gedicht misschien betrokken worden op het gedrag van getuigen van een willekeurige daad van zinloos geweld in onze eigen samenleving. In Markopoulos lied wordt de angstige sfeer verbeeld van het leven in Griekse dorpen aan zee in de periode na de val van Konstantinopel. Na het wegvallen van een centraal gezag kregen zeerovers in de Middellandse Zee vrij spel, voor wie de waarde van een mensenleven niet telde en die na een bloedige overval ongezien weer verdwenen waren. 15