Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie

Transcriptie

1 Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Kwaliteitsreeks nr. 121 April 2007 Productschap Diervoeder

2 Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Kwaliteitsreeks nr.121 April 2007 Productschap Diervoeder Stadhoudersplantsoen JL Den Haag Telefoon pdv@hpa.agro.nl

3 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING OVERZICHT ONTWIKKELING GMP + GECERTIFICEERDE DIERVOEDERKOLOM GEACCEPTEERDE CERTIFICATIE-INSTELLINGEN TOEZICHT OP CERTIFICATIEPROCES CI rapportages geven goed inzicht Nihil gebruik niet gecertificeerd transport Buitenlandse auditoren zijn even accuraat als hun Nederlandse collega s Het GMP+ certificaat en certificatiesysteem is geen papieren tijger SLOTOPMERKINGEN...13 Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 1 van 15

4 1 Inleiding Dit rapport geeft een overzicht van de belangrijkste activiteiten van het Bureau Coördinatie Diervoedercertificatie en controle (BCD) van het jaar 2006 met betrekking tot de certificatie volgens het GMP + : 2006 certificatieschema diervoedersector. De ontwikkelingen ten aanzien van certificatie van bedrijven en acceptatie van certificatie-instellingen worden getalsmatig gerelateerd aan de voorafgaande jaren. Bovendien wordt een analyse gemaakt van een aantal aspecten van het auditeren volgens het GMP + : 2006 certificatieschema door de certificatieinstellingen. Het handhavingsbeleid was gedurende de afgelopen periode relatief sterk gericht op het gebruik van gecertificeerd wegtransport. Naar aanleiding van klachten bestond de indruk dat er regelmatig gebruik werd gemaakt van niet gecertificeerd wegtransport. Naast de getalsmatige ontwikkeling van het GMP + : 2006 certificatieschema is een kwalitatieve analyse uitgevoerd ten aanzien van het gebruik van niet gecertificeerd wegtransport. Een analyse op basis van de PDV database wordt toegelicht. Ook naar aanleiding van de ervaringen van 2006, geconsolideerde CI rapportages en indrukken die zelfstandig en door derden zijn ontstaan, is een grondige analyse van de kwaliteit van het auditeren uitgevoerd. Feitelijk is vastgesteld dat er grote individuele verschillen tussen auditoren bestaan, voor wat betreft het vastleggen van tekortkomingen. Er zijn auditoren die bij geen enkele audit een tekortkoming vastleggen. Anderen leggen bij elke audit meerdere tekortkomingen vast. Ook zijn er signalen dat een aantal zaken niet goed in orde zijn, die vastgesteld hadden moeten worden tijdens de GMP + audits. Een overzicht van de voornaamste bevindingen en analyses wordt gepresenteerd. Tevens worden een aantal ervaringen tijdens de toezichtactiviteiten toegelicht en wordt op basis van die ervaringen een indicatie voor het handhavingsbeleid 2007 voorgesteld. Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 2 van 15

5 2 Overzicht ontwikkeling GMP + gecertificeerde diervoederkolom In onderstaande tabel 1 is een overzicht gegeven van het aantal gecertificeerde bedrijfslocaties per GMP standaard. Daarbij moet opgemerkt worden dat één bedrijfslocatie voor meerdere standaarden gecertificeerd kan zijn. Tabel 1. Aantal gecertificeerde bedrijfslocaties per GMP standaard GMP standaard Aantal bedrijfslocaties GMP 01: Algemene GMP-standaard diervoedersector GMP 02: handel en productie mengvoeders GMP 03: handel en productie voormengsels GMP 04: productie voedermiddelen GMP 05: handel voedermiddelen GMP 06: op- en overslag voedermiddelen GMP 07: wegtransport diervoedersector GMP 08a: bevrachting binnenvaart GMP 08b: transport per zeevaart GMP 08c: transport per railvervoer GMP 09: handel en productie toevoegingmiddelen GMP 10: laboratoria bedrijfsinterne controle diervoedersector GMP 11: teelt voedermiddelen GMP 13: quality control feed materials for animal feed (buitenlandse suppliers). GMP 17-1: Japanstandaard GMP-certificatieregeling diervoedersector. GMP 17-2: Scharrelkippen GMP-certificatieregeling diervoedersector. GMP 17-3: Graskippen GMP-certificatieregeling diervoedersector GMP 19: Productie en handel van huisdiervoeders GMP + : 2006 B 1: Productie en bewerking diervoeders voor landbouwhuisdieren GMP + : 2006 B 2: Productie voedermiddelen GMP + : 2006 B 3: Handel diervoeders voor landbouwhuisdieren. GMP + : 2006 B 4.1: wegtransport diervoeders Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 3 van 15

6 GMP standaard Aantal bedrijfslocaties GMP + : 2006 B 4.2: Bevrachting binnenvaarttransport. 150 GMP + : 2006 B 4.3: Hygiënecode binnenvaart. 555 GMP + : 2006 B 4.4: Bevrachting zeetransport. 29 GMP + : 2006 B 4.5: Bevrachting railtransport. 7 GMP + : 2006 B 5: Op- en overslag diervoeders voor landbouwhuisdieren. GMP + : 2006 B 6: Teelt voedermiddelen. 7 GMP + : 2006 B 8: Productie en handel huisdiervoeders. 23 GMP + : 2006 B 9.1: Bijzondere regeling graskippen. 8 GMP + : 2006 B 9.2: Bijzondere regeling scharreldieren. 15 GMP + : 2006 B 10: Laboratoriumonderzoek Een rechtstreekse vergelijking met het aantal gecertificeerde bedrijfslocaties is moeilijk te maken vanwege de introductie van het nieuwe GMP + : 2006 certificatieschema in de loop van Een heel groot gedeelte van de bedrijfslocaties heeft het oude GMP certificaat ingetrokken om over te stappen op het nieuwe certificatieschema. Hierdoor is de presentatie van de data over ingetrokken en nieuwe certificaten beïnvloed en hebben de cijfers hierover geen waarde om een beeld te krijgen over de werkelijke ontwikkelingen ten aanzien van het GMP + : 2006 certificatieschema. Wel is gebleken dat het aantal gecertificeerde locaties is gegroeid en thans boven de 7000 ligt. De geografische spreiding van de GMP standaard is de afgelopen jaren toegenomen. Het zwaartepunt van het aantal gecertificeerde bedrijfslocaties blijft liggen in Nederland en Duitsland. Nederland heeft in 2006 ten opzichte van Duitsland iets aan terrein teruggewonnen. Dit komt vooral door de certificatie van de binnenvaart. Ook het aantal gecertificeerde bedrijfslocaties in andere landen nam toe. Er zijn een viertal nieuwe landen waarin gecertificeerde bedrijfslocaties zijn gevestigd: Algerije, India, Mozambique en Tanzania. Opvallend is de prille ontwikkeling op het Afrikaanse continent. Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 4 van 15

7 Tabel 2. Geografische spreiding van de GMP gecertificeerde bedrijfslocaties Land Algerije Argentinië Australië België Bolivia Brazilië Canada China Cuba Denemarken Duitsland Estland Faeröer Eilanden Filippijnen Finland Frankrijk Griekenland Groot-Brittannië Hongarije Ierland India Indonesië Iran Israël Italië Japan Kroatië Luxemburg Maleisië Mauritius Monaco Mozambique Nederland Nieuw Zeeland Noord Ierland Noorwegen Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 5 van 15

8 Land Oostenrijk Pakistan Paraguay Peru Polen Singapore Slovenië Slowakije Soedan Spanje Tanzania Thailand Tsjechië Turkije Uruguay Verenigde Staten Zuid Afrika Zweden Zwitserland Totaal aantal bedrijfslocaties Een positieve ontwikkeling wordt in de cijfers tot uiting gebracht. Het aantal gecertificeerde bedrijfslocaties neemt toe en de geografische spreiding wordt versterkt met een zwaartepunt in Nederland en de direct aangrenzende buurlanden. Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 6 van 15

9 3 Geaccepteerde certificatie-instellingen De GMP certificatie van bedrijven wordt door onafhankelijke, private certificatie-instellingen uitgevoerd. Deze zijn voor die taak geaccepteerd door het Centraal College van Deskundigen Diervoedersector (CCvDD). Het grootste aantal geaccepteerde certificatie-instellingen (CI s) bevindt zich in Duitsland en Nederland, maar ook een aantal in andere landen, verspreid over de hele wereld, is van belang. In tabel 3 is de ontwikkeling daarvan cijfermatig weergegeven. Tabel 3. Aantal geaccepteerde CI s naar land van vestiging. Land van vestiging Canada Denemarken Duitsland Finland Frankrijk Verenigd Koninkrijk Ierland Indonesië Nederland Peru Tsjechië Verenigde Staten TOTAAL In het afgelopen jaar is het aantal geaccepteerde CI s afgenomen. Ook is de concentratie van CI s in Nederland en Duitsland licht toegenomen. Dit werd verder versterkt doordat een aantal CI s in Duitsland met elkaar is gefuseerd. De afname in het totale aantal wordt hier goeddeels door verklaard. Een andere oorzaak daarvoor is de intrekking van acceptaties door het PDV op advies van het CCvDD. In tabel 4 is het aantal geaccepteerde auditoren naar land van vestiging weergegeven. Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 7 van 15

10 Tabel 4. Het aantal geaccepteerde auditoren per land. Land van vestiging auditor Argentinië Australië België Brazilië Canada China Denemarken Duitsland Estland Filippijnen Finland Frankrijk Groot Brittanië Hongarije Ierland Indonesië Italië Japan Maleisië Mauritius Nederland Nieuw Zeeland Noorwegen Pakistan Paraquay Peru Polen Slowakije Spanje Thailand Tsjechië Uruquay Verenigde Staten Zuid Afrika Zweden Totaal Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 8 van 15

11 Het aantal geaccepteerde auditoren is in 2006 toegenomen met ongeveer 20%. De toename heeft plaatsgevonden over de hele linie. In Nederland is sprake van een explosieve groei van 87 in 2005 naar 141 auditoren in Deze sterke toename van meer dan 50% werd vooral veroorzaakt door de acceptatie van inspecteurs/auditoren voor de binnenvaart. De fluctuatie in aantallen door de jaren is aanzienlijk. Ook blijkt er nogal wat verloop onder de auditoren te bestaan. Echter, er is ook sprake van een groep auditoren die zeer stabiel genoemd kan worden en die een belangrijk aandeel in het certificatieproces hebben. Uit geconsolideerde rapportages van certificatie-instellingen is in sommige gevallen duidelijk naar voren gekomen, dat een kleine groep auditoren het grootste deel van de audits voor zijn rekening neemt. Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 9 van 15

12 4 Toezicht op certificatieproces In dit hoofdstuk wordt een overzicht van de voornaamste bevindingen tijdens toezichtactiviteiten en analyses van data over het certificatieproces gepresenteerd. Het betreft achtereenvolgens: 1. Geconsolideerde CI rapportages 2. Nihil gebruik van niet gecertificeerd transport. 3. Buitenlandse auditoren zijn even accuraat als hun Nederlandse collega s 4. Het GMP + certificaat en certificatiesysteem is geen papieren tijger. 4.1 CI rapportages geven goed inzicht Het BCD heeft een serie CI rapportages aan het CCvDD voorgelegd. De rapportages waren samengesteld op basis van bevindingen van CI kantooraudits, bijwoningen, parallel audits, gegevens uit de PD database en het harmonisatieoverleg. Deze rapportages geven inzicht en overzicht over de activiteiten van de betreffende certificatie-instelling en de kwaliteit van de certificatiewerkzaamheden. De tekortkomingen die door het BCD werden vastgesteld in het certificatieproces en de getroffen verbetermaatregelen geven een goed inzicht over de kwaliteit en de aandachtspunten, die in het handhavingsbeleid van belang waren. In een drietal gevallen heeft de geconsolideerde rapportage geleid tot het besluit van het CCvDD om de acceptatie van de certificatie-instelling in te trekken. Het betrof twee kleinere certificatie-instellingen, die voornamelijk vanwege hun werkvolume in het GMP + : 2006 niet in staat bleken om aan de verplichtingen te voldoen. In één geval betreffende een grote CI bleek het gebrek aan kwaliteit van uitvoering en het ontbrekende initiatief om verbetermaatregelen te treffen aanleiding om de acceptatie in te trekken. In deze zaak was er sprake van ernstig in gebreke blijven ten aanzien van het certificatieproces. Pas nadat de acceptatie was ingetrokken en een hernieuwde acceptatie op basis van een nieuwe aanvraag had plaatsgevonden, werden de noodzakelijke corrigerende maatregelen goed ingevoerd. De werkwijze en bereidheid om verbeteringen in te voeren kan nu als zeer goed worden beschouwd. Over het algemeen is gebleken dat de certificatie-instellingen, waarvan een geconsolideerd rapport werd opgesteld, het certificatieproces gemiddeld goed uitvoeden. Wel is gebleken dat er grote onderlinge verschillen bestaan tussen individuele auditoren. Aangaande hetzelfde type audit is gebleken dat sommige auditoren nooit of praktisch nooit tekortkomingen vastleggen, terwijl anderen zeer regelmatig tekortkomingen van de 3 de en 2 de categorie vastlegden. Heiruit blijkt andermaal, dat de interne harmonisatie en het toezicht daarop, alsook het toezicht op auditoren van groot belang is. Bovendien lijkt het wenselijk om niet alleen maatregelen te kunnen treffen ten aanzien van de gehele certificatie-instelling, maar ook maatregelen ten aanzien van het functioneren van individuele auditoren. BCD zal een voorstel ontwikkelen voor een meer gedifferentieerd handhavingsbeleid. Een ander punt van aandacht bleek de norm van vijf audits per jaar per standaard. Vooral in de randen van het geografische bereik van het GMP + gebied bleek deze norm voor een aantal certificatie-instellingen moeilijk uitvoerbaar. De afstanden die overbrugd moeten worden om aan die norm te kunnen voldoen zijn aanzienlijk en zijn kostenverhogend voor de organisatie en hun klanten. Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 10 van 15

13 4.2 Nihil gebruik niet gecertificeerd transport Er bestonden sterke signalen in het veld dat er regelmatig niet gecertificeerd wegtransport wordt ingezet. Bij het PDV werden een aantal concrete klachten gemeld ten aanzien van het gebruik van niet gecertificeerd wegtransport. Die klachten uit de markt over niet gecertificeerd transport moeten ook als indicatie beschouwd worden, dat de markt zelf regulerend werkt. Immers het niet gecertificeerde transport werd door die ondernemingen niet geaccepteerd. Naar aanleiding van de klachten werd overigens in het handhavingsbeleid wel nadruk gelegd op dit onderwerp en specifiek gekeken naar de certificatiestatus van het gebruikte transport. Uit door het BCD uitgevoerd onderzoek kan gesteld worden, dat niet gebleken is dat er regelmatig niet gecertificeerd transport wordt ingezet. Op basis van ruim 5000 audits gedurende het jaar 2006 kan vastgesteld worden dat het gebruikte wegtransport in de GMP + diervoederkolom praktisch volledig was gecertificeerd. Dat marktpartijen niet gecertificeerd transport signaleren en niet accepteren heeft een positieve werking en het gehalte gecertificeerd transport blijkt erg hoog te zijn. Wel blijkt dat het van belang blijft om het gebruik van rittenstaten, de correcte ladingscategorie indeling en de juiste reinigingen te controleren. In 5% van de inspecties werd een ernstige tekortkoming bij het gebruikte transport vastgelegd. Voor plusminus 90% hadden die betrekking op rittenstaten, ladingscategorie en reiniging van het transportmiddel. Deze aspecten verdienen voortgaande aandacht in het certificatieproces en de toezichtactiviteiten door het BCD. 4.3 Buitenlandse auditoren zijn even accuraat als hun Nederlandse collega s Een ander aspect betreffende het GMP + : 2006 certificatieschema is het auditeren door de auditoren van certificatie-instellingen en de grote geografische spreiding daarin. Uit geconsolideerde rapportages over certificatie-instellingen is gebleken dat er grote onderlinge verschillen bestaan tussen auditoren voor wat betreft het vastleggen van tekortkomingen. Tevens bestaat de indruk binnen het CCvDD dat over het algemeen buitenlandse bedrijven en auditoren de GMP standaarden minder streng en accuraat toepassen. Het eerste aspect dat er grote verschillen tussen auditoren onderling bestaat, is komen vast te staan op basis van gegevens uit de PDV database. Via harmonisatie wordt hier extra aandacht aan gegeven. Dat buitenlandse auditoren minder accuraat zouden zijn, is echter niet kunnen worden bevestigd noch weerlegd. Daarom werd een analyse uitgevoerd of dit al dan niet kan worden onderbouwd. De analyse werd uitgevoerd met gegevens uit de PDV database betreffende checklijsten van 5 standaarden: B 1, B 2, B 3, B 4.1 en B 5. Uit door het BCD uitgevoerd onderzoek kan worden vastgesteld dat er geen onderling verschil bestaat tussen de gemiddelde Nederlandse-, Duitse- of overige nationaliteit auditor ten aanzien van het vastleggen van het aantal en de ernst van de tekortkomingen. De indicatoren op basis waarvan deze analyse is uitgevoerd onderbouwen de conclusie niet dat Nederlandse auditoren nauwkeuriger auditeren dan hun buitenlandse collega s. Daarom mag geconcludeerd worden dat de gemiddelde Nederlandse auditor en hun buitenlandse collega s even accuraat certificeren volgens het GMP + : 2006 certificatieschema, de nationaliteit van een auditor is van geen enkele invloed op het vastleggen van tekortkomingen. Wel blijft onverlet de indicatie bestaan (geconsolideerde rapporten certificatie-instellingen) dat er onderling grote verschillen tussen auditoren bestaan. Echter deze observatie mag niet worden gecorreleerd aan de nationaliteit van de auditor. Het BCD blijft het harmonisatieproces invulling geven, om de onderlinge verschillen verder te verkleinen. Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 11 van 15

14 4.4 Het GMP+ certificaat en certificatiesysteem is geen papieren tijger Een generaliserende opmerking, die wel eens door sceptici gebezigd wordt, is dat het GMP + certificatieschema een papieren tijger is. Daarmee wordt onder andere bedoeld, dat geen sancties worden genomen ten aanzien van bedrijven die niet aan de norm voldoen en dat de inspecties vooral gericht zijn op het uitvoeren van procedures en de documentatie in plaats van de kwaliteit van het product zelf. Dergelijke geluiden worden veelal niet onderbouwd, maar hebben wel een hardnekkige persistentie in de markt. Het imago van het certificatieschema in zijn totaliteit wordt daardoor geschaad. Hoewel het GMP + : 2006, medio 2006 door de Raad voor Accreditatie werd erkend als volwaardig certificatieschema waarvoor certificatie-instellingen kunnen worden geaccrediteerd volgens NEN-EN 45011, zijn de signalen van de sceptici nog niet gestild. Het normdocument NEN-EN is de norm waaraan instellingen die product certificatiesystemen uitvoeren moeten voldoen. Om de beeldvorming van het GMP + : 2006 schema op dit aspect realistisch te kunnen vormgeven, werd een onderzoek uitgevoerd om op basis van feiten uit de PDV database. Voor dit onderzoek heeft het BCD resultaten onderzocht van: 1573 audits van de B 1 standaard, 2077 audits voor de B 2 standaard, 402 audits voor de B 3 standaard, 3206 audits voor de B 4.1 standaard en 142 audits voor de B 5 standaard geanalyseerd. In het onderzoek zijn vooral de tekortkomingen die ten aanzien van deze standaarden zijn vastgelegd, betrokken. Uit het onderzoek mag worden geconcludeerd dat het GMP + : 2006 certificatieschema geen papieren tijger mag worden genoemd. De vastgelegde tekortkomingen in aantal en ook qua inhoud duiden op een serieuze benadering van de essentie van het certificatieschema: veiligheid van diervoerder. Afwijken van de daarvoor gestelde norm leidt tot consequenties voor het bedrijfsleven en werd in een beduidend aantal gevallen bepaald. Voor zowel de diervoederproductie standaarden als voor de diensten standaarden werden in totaal 34 categorie 1 tekortkomingen en 1977 categorie 2 tekortkomingen vastgelegd. De consequenties voor het bedrijfsleven zijn significant en komen de kwaliteit en veiligheid van het diervoeder ten goede. Wel lijkt er voor de standaarden voor diensten zoals handel en op- en overslag een teneur te bestaan, dat de tekortkomingen vaker voor procedurele- en administratieve zaken worden vastgelegd. In deze standaarden bestaat er een lichte neiging dat de toepassing een administratieve en procedurele zaak blijft. Het is daarom van belang om bij de verdere ontwikkelingen in deze standaarden (en dat geldt ook in zijn algemeenheid voor de overige standaarden) er voor te waken dat de regelingen en verbeteringen gefocust blijven op toegevoegde waarde voor de feitelijke voederveiligheid en dat getracht zal worden om bureaucratische aspecten tot een minimum te beperken. Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 12 van 15

15 5 Slotopmerkingen Gedurende het jaar 2006 werd een frisse benadering in het toezicht op het certificatieproces getoond. Inhoudelijke thema s werden ingevuld en leidden tot resultaat. Ook werden individuele certificatie-instellingen op hun merites beoordeeld en consequenties daaraan verbonden indien de situatie dat noodzakelijk maakte. Deze aanpak heeft duidelijke, positieve resultaten opgeleverd en kent zijn doorwerking in de werkwijze van de certificatie-instellingen. Het GMP + : 2006 certificatieschema is geenszins een papieren tijger, maar een volwaardig, officieel erkend certificatieschema met breed gedragen normen, waar bedrijfsleven en certificatie-instellingen naar handelen. Certificatie-instellingen laten zich nu accrediteren voor GMP + : 2006 volgens NEN-EN 45011, een proces dat afgerond wordt gedurende de tweede helft van In de aanpak is de themagerichte handhaving een succesvolle benadering gebleken. Op basis van signalen uit de markt en de identificatie van een problematisch onderwerp, zijn gerichte handhavingsactiviteiten ingezet. Deze speerpuntbenadering zal voor het BCD in de toekomst van belang blijven. De schaarse middelen kunnen op die manier op de meest effectieve en kostenefficiënte wijze worden benut. Identificatie van speerpunten zal plaatsvinden op basis van analyses, geconsolideerde toezichtrapportages over certificatie-instellingen en signalen uit de markt. Handhavingsspeerpunten ten aanzien van Salmonella monitoren en de toepassing van poortwachterprincipes zijn geïdentificeerd voor De ervaringen in 2006 met het handhavingsbeleid ten aanzien van certificatie-instellingen en de informatie uit de geconsolideerde CI rapportages leidden tot de conclusie dat een beter gedifferentieerd handhavingsbeleid gewenst is. Het beleid dat thans beschikbaar is, is beperkt tot het vastleggen van een tekortkoming en vervolgens het schorsen en/of het intrekken van de acceptatie van de hele certificatie-instelling voor alle GMP activiteiten. Gebleken is, dat er grote verschillen bestaan tussen individuele auditoren. Bovendien, is de stap erg groot van een tekortkoming van de 2 de categorie zonder consequenties voor de bedrijfsvoering naar een tekortkoming van de 1 ste categorie met de consequentie schorsing en/of intrekking acceptatie. Op basis van de ervaringsfeiten gedurende het jaar 2006, is een fijner, gedifferentieerd handhavingsbeleid wenselijk. BCD zal dit ontwikkelen voor implementatie gedurende het jaar Tot slot mag vastgesteld worden, dat het GMP + : 2006 een zeer positief jaar 2006 heeft gekend. Het aantal gecertificeerde bedrijfslocaties is gestegen tot ver boven de 7000 en nog groeiende. Hoewel de overgang van de 2003 standaarden naar het nieuwe schema extra inspanningen en aanpassingen vergden van het bedrijfsleven en de certificatie-instellingen is de ontwikkeling kwalitatief en kwantitatief als goed te beschouwen en maakt het schema een positieve ontwikkeling in de markt door. Zorg voor betrouwbaarheid en consistentie in het schema blijft geboden om deze positieve ontwikkelingen vast te houden en verder te verdiepen. Den Haag, april 2007 Jaarverslag 2006 Coördinatie GMP + : 2006 certificatie Pagina 13 van 15