Cuypers. archief P.J.H. Cuypers ( ) J.Th. J. Cuypers ( ) P.J.J.M. Cuypers ( )

Transcriptie

1 Inventaris van het persoonsgebonden archief Cuypers P.J.H. Cuypers ( ) J.Th. J. Cuypers ( ) P.J.J.M. Cuypers ( ) archief David Mulder, Thijs Stobbe Nederlands Architectuurinstituut 2008

2 INHOUD INLEIDING...3 Korte biografische schetsen... 3 Geschiedenis van het Cuypers archief...10 Geraadpleegde literatuur...16 I P.J.H. CUYPERS 21 Personalia...21 Algemeen...21 Correspondentie...30 Correspondentie familie Cuypers-Alberdingk Thijm...30 Correspondentie familie Alberdingk Thijm...45 Correspondentie van anderen...46 Getuigschriften...47 Beroepspraktijk...48 Financiële stukken...48 Ontwerpactiviteiten...50 Benoemingen...52 Adviseurschappen...61 Jury- en commissielidmaatschappen...62 Onderwijsactiviteiten...66 Congressen...67 Onderscheidingen...69 II J.TH.J. CUYPERS...74 Personalia...74 Opleidingen...74 Algemeen...79 Correspondentie...83 Beroepspraktijk...85 Correspondentie...85 Financiële stukken Ontwerpactiviteiten Benoemingen en (jury-)lidmaatschappen Onderscheidingen Studiemateriaal III P.J.J.M. CUYPERS EN M.E.J.A. CUYPERS Documentatie: publicaties en recensies IV SCHETSEN Personalia Schetsboeken Schetsen (losse bladen) Zakboekjes V OVERIGE STUKKEN VI VII VIII ONDERWIJS EN STUDIEMATERIAAL DOCUMENTATIE Publicaties P.J.H. Cuypers Boeken, tijdschriften en andere publicaties Gekopieerde stukken VERZAMELDE FOTO S Kunst- en architectuurfoto s Kunstwerkplaatsen Cuypers & Co Foto s Quellinusschool Foto s en portretten van personen Foto s van feestelijkheden Foto s van exposities Fotografische reproducties van prenten, tekeningen en schilderijen...207

3 Geschenken Typografische ontwerpen Sculptuur Religieuze en profane kunst en kunstnijverheid (producten werkpl. Cuypers & Co.) Afgietsels Architectuur, kunst en kunstnijverheid in Nederland en België Architectuur in het buitenland IX CONCORDANS s-nummers Tekeningen (CUYX) Geschreven stukken (CUYP) Geschreven stukken (CUYX) CUCO nummers t-nummers Foto s Supplement s-nummers d-nummers (fotoplaten) d-nummers (losse foto s) Foto s uit CUYX Glasnegatieven

4 Inleiding I N L E I D I N G 1 KORTE BIOGRAFISCHE SCHETSEN P.J.H. CUYPERS Cuypers betekenis P.J.H. Cuypers ( ) is één van de bekendste Nederlandse negentiendeeeuwse architecten. Zijn omvangrijke oeuvre omvat behalve nieuwbouw en restauraties ook vormgeving van interieurs en ontwerpen voor decoratie en kunstnijverheid. Cuypers is vooral bekend geworden met zijn ontwerp van het Rijksmuseum in Amsterdam dat als gebouw een synoniem moest zijn van Rembrandts Nachtwacht en de schilderijen van de Hollandse meesters in de Gouden Eeuw. De invloed en betekenis van Cuypers waren zo groot omdat hij als architect van de Rijksmuseumgebouwen zijn stempel drukte op een aantal gebouwen van de Rijksoverheid, talloze restauraties uitvoerde en voor rooms-katholieke instellingen vooral in het zuidelijk deel van Nederland maar ook bijvoorbeeld in Friesland een groot aantal kerken realiseerde. Op volgende generaties architecten had hij grote invloed, mede door zijn betrokkenheid bij het (teken)onderwijs, zijn eigen kunstwerkplaats en de door hem gestichte kunstnijverheidsschool Quellinus. Bovendien was Cuypers in de tweede helft van de negentiende eeuw een van de voormannen van de zich emanciperende katholieke zuil. Als zodanig speelde hij een vooraanstaande rol in het culturele en maatschappelijke leven van zijn tijd. Enkele jaartallen Pierre Cuypers (Petrus Josephus Hubertus) werd in Roermond geboren op 16 mei 1827 en overleed daar op 3 maart Hij was de zoon van Johannes Hubertus Cuypers ( ), koopman en kerkschilder, en Maria Joanna Bex ( ). Na zijn opleiding aan het Stedelijk College in Roermond volgde hij van 1845 tot 1849 in Antwerpen lessen bouwkunst aan de Académie de peinture, sculpture et architecture. Cuypers was een goede leerling, in 1849 ontving hij de Prix d Excellence. Na zijn opleiding in België keerde hij in 1849 terug naar Roermond. In 1850 trouwde Cuypers met Rosalie de Vin en zij kregen twee dochters. Zijn vrouw overleed op 7 november In 1859 hertrouwde Cuypers met Antoinette Catharine Thérèse Alberdingk Thijm, met wie hij twee zoons en drie dochters kreeg. Tot 1865 woonde hij met zijn gezin in Roermond, in 1865 verhuisde hij naar Amsterdam en in 1897, toen Cuypers 70 jaar werd, verhuisde hij weer naar Roermond. Kunstwerkplaats In 1851 begon hij een architectenbureau in Roermond en werd hij benoemd tot stadsarchitect van Roermond. Een jaar later stichtte hij met F. Stoltzenberg een atelier voor kerkelijke kunst, Cuypers en Stoltzenberg. Dit deed hij vanuit idealisme: 1 Voor de inleiding is het archief geraadpleegd, de beschikbare literatuur (zie de lijst van geraadpleegde literatuur op pagina 33) en de knipselmappen (op te vragen in de bibliotheek van het NAi). 3

5 Inleiding hij wilde met de middeleeuwse bouwloodsen als voorbeeld terugkeren naar een ambachtelijke productie. Dit was voor Cuypers een reactie op de nadelen die de ontwikkeling van de industriële productie en de opkomst van het commerciële bouwbedrijf met zich meebrachten. Met een intensieve samenwerking tussen het architectenbureau en de kunstwerkplaats wilde Cuypers tegenwicht bieden aan standaardisatie, mechanisatie en seriematige productie. Hij werd hiertoe ook geïnspireerd door het werk en de geschriften van de Engelse architect en theoreticus A.W.N. Pugin. De bouwloods en het gilde waren niet alleen het antwoord op de industrialisatie, maar ook op de zijns inziens maatschappelijke desintegratie van zijn tijd. De opkomst van stromingen als liberalisme, socialisme en kapitalisme waren volgens hem de oorzaak van die desintegratie. Hij zag de bouwloods en het gilde als hoeksteen van de samenleving; een corporatieve samenleving waarin ieder naar talent en vermogen een plaats had en de kerk als geestelijk leider optrad. In de kunstwerkplaats in Roermond werden de traditionele ambachtelijke elementen van het gebouw ontworpen en vervaardigd: ijzerwerk, glas-in-loodramen, beeldhouwwerk, muurschilderingen, stoffen en meubels. Deze kunstwerkplaats heeft dan ook een kolossale productie van kerkmeubelen en beeldhouwwerken op zijn naam staan. Bovendien werden op de kunstwerkplaats ambachtslieden, kunstenaars en architecten opgeleid. Aan al die disciplines was in die tijd een groot tekort. Architectenpraktijk Cuypers wilde niet alleen in zijn eigen kunstwerkplaats de middeleeuwse productieverhoudingen nieuw leven inblazen, maar ook daarbuiten. De aannemer, een figuur die in de negentiende-eeuwse bouwwereld een steeds belangrijker plaats verwierf, leek Cuypers overbodig. Hij probeerde opdrachtgevers ervan te overtuigen de bouw in handen van de architect te laten. Cuypers opdrachtgevers waren, zeker in zijn beginjaren, vooral pastoors en kerkbesturen. Door de bevestiging van de godsdienstvrijheid in de grondwet van 1848 en door het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 barstte er bij de katholieke parochies in Nederland een ware bouwwoede los. Iedere parochie wilde een eigen kerk. In de eerste jaren van Cuypers architectenpraktijk bestonden zijn opdrachten uitsluitend uit het ontwerpen van kerken. Toch moest Cuypers, als architect-aannemer, zijn idee loslaten om alles zelf in de hand te houden. Met name de bisschoppen verboden iedere poging buiten aanbesteding te bouwen. Waarschijnlijk hing dit samen met het grote aantal opdrachten voor de bouw van kerken en de daaraan verbonden financiële risico s. Ook later, toen Cuypers grote opdrachten als de bouw van het Centraal Station en het Rijksmuseum in Amsterdam binnenhaalde, kon hij niet meer om de figuur van de aannemer heen. Daar kwam bij dat er in de loop van de negentiende eeuw een steeds sterkere scheiding tussen de verschillende beroepsgroepen ontstond en het vak van aannemer een waar specialisme werd. In 1865 vestigde Cuypers zich in Amsterdam en vanuit deze stad kon hij zijn werkterrein aanzienlijk verbreden. Zo deed hij in 1876 mee aan een besloten wedstrijd voor het ontwerp van het prestigieuze Rijksmuseum. Zijn ontwerp werd bekroond en uitgevoerd. In 1885 werd het museum in gebruik genomen. Inmiddels was hij in 1881 begonnen met de bouw van het Centraal Station in Amsterdam. In deze werken kwamen de twee beginselen die zo karakteristiek zijn voor zijn werk tot uitdrukking: het principe van een rationeel gebruik van bouwmaterialen en het 4

6 Inleiding zichtbaar laten van de constructie. Cuypers werd hierbij geïnspireerd door de ideeën van de Franse architect en theoreticus E.E. Viollet-le-Duc. In zijn oeuvre zijn twee perioden te onderscheiden: tot omstreeks 1870 overheersen de vormen ontleend aan de Franse gotiek van de dertiende eeuw. In de periode na 1870 wordt zijn werk eclectischer. Hij nam toen meer elementen over uit de Nederlandse gotische tradities en de Hollandse renaissance. Bij zijn restauraties bouwde hij juist voort op de principes van de oorspronkelijke stijl, die hij interpreteerde vanuit een negentiende-eeuws perspectief. Bij de bouw- en herstelwerkzaamheden van kasteel De Haar in Haarzuilens ging Cuypers, onder druk van opdrachtgever baron Van Zuylen, hierin zeer ver. Cuypers had verschillende leerlingen die zijn ideeën verder uitwerkten. Hieronder waren zijn zoon J.Th.J. Cuypers ( ), E.J. Margry ( ), N. Molenaar ( ) en J. Stuyt ( ), van wie de activiteiten voornamelijk op het gebied van de kerkbouw lagen, alsmede K.P.C. de Bazel ( ), J.L.M. Lauweriks ( ) en H.J.M. Walenkamp ( ). In 1893 waren bijvoorbeeld de laatste twee genoemde decoratief tekenaars op het bureau Cuypers. De Bazel werd in 1892, drieëntwintig jaar oud Cuypers chef de bureau. Ook hun archieven berusten veelal bij het NAi. 2 Bestuurder en politicus Cuypers manifesteerde zich ook als bestuurder en politicus. Van was hij voorzitter van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst. Zowel in Amsterdam als in de periode daarna weer terug in Roermond (1897) was hij lid van de gemeenteraad. Tussen 1903 en 1918 is hij voorzitter van de Commissie tot het opmaken en uitgeven van een inventaris voor eene beschrijving van de Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst. In 1918 is hij korte tijd voorzitter van de Rijkscommissie van de Monumentenzorg. Rijksadviseur en architect van de Rijksmuseumgebouwen 3 Vanaf 1874 was Cuypers betrokken bij het bouwbeleid van de Rijksoverheid. In 1874 werd hij lid van het college van rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst. 4 En in 1876 volgde zijn benoeming als architect der Rijksmuseum- 2 3 De archieven van de genoemde architecten berusten alle bij het NAi behalve dat van E.J. Margry; dit archief is in beheer bij de familie Margry. Uit: Peet, De Rijksbouwmeester, En Tillema, Schetsen uit de Geschiedenis van de Monumentenzorg in Nederland, Uit: Tillema, Geschiedenis Monumentenzorg, 1975, p Op instigatie van de Minister van Binnenlandse Zaken mr. J.H. Geertsema Czn. werd bij Koninklijk Besluit van 8 maart 1874, no. 14, ingesteld het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst. Door de regering werd dit college opgedragen, gevraagd of ongevraagd, advies uit te brengen omtrent de maatregelen, vereischt tot het behoud van gebouwen of voorwerpen, welke voor de vaderlandsche geschiedenis of kunst belangrijk zijn, zoodanige voorwerpen op te sporen, en daarna, voor zoo ver zij aan openbare instellingen toebehooren, een inventaris op te maken en bij te houden;... Voorts,... des gedaen omtrent de historische en kunstverzamelingen van het Rijk aan de Regeering de noodige voorstellen te 5

7 Inleiding gebouwen 5. Hij werd op 12 juli 1876 bij Koninklijk Besluit niet alleen benoemd tot architect van het Rijksmuseum te Amsterdam maar tot (ambtelijk) architect der Rijksmuseumgebouwen. Dit hield in dat Cuypers voortaan verantwoordelijk was voor de bouwkundige staat van alle musea in Nederland. Als bouwkundige was hij vanaf dat moment officieel verbonden aan de afdeling Kunsten en Wetenschappen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, die geleid werd door zijn vriend Victor de Stuers. De positie van Cuypers als rijksarchitect is zeer moeilijk te definiëren. Beoordeeld naar het aantal nieuwbouwprojecten van zijn hand was zijn werkzaamheid als rijksbouwkundige gering: hij realiseerde in een ambtelijke loopbaan van 45 jaar niet meer dan drie complete gebouwen, waarvan er slechts één een rijksmuseumgebouw was. Daar staat tegenover dat Cuypers voor de afdeling Kunsten en Wetenschappen een groot aantal restauraties verrichtte en met zijn ontwerp van het Rijksmuseum een bouwstijl introduceerde die allesbepalend zou zijn voor een groot segment van de Rijksgebouwen daarna. Voorts moet zijn positie als adviseur van De Stuers en de minister van Binnenlandse Zaken zeer belangrijk worden geacht. De Stuers zei in dit verband in 1897 over Cuypers: Ik heb den gedienstigen man jarenlang officieel en officieus duchtig geëxploiteerd; zoo werd er vanwege het departement van Binnenlandse Zaken niets meer gebouwd noch gerestaureerd, zonder dat Cuypers deswege gehoord en geraadpleegd was. Dus Cuypers raakte spoedig betrokken bij diverse verbouwingen en nieuwbouwprojecten van rijkswege evenals bij rijksgesubsidieerde restauraties door derden. Er is wel beweerd dat De Stuers, die aanvankelijk als secretaris van het college optrad, bewust trachtte Cuypers zoveel mogelijk opdrachten toe te spelen. Dit wordt echter door de feiten weersproken. Van opdrachtversterking was in de eerste plaats al geen sprake: aan het college werd via de minister van Binnenlandse Zaken om advies gevraagd. Waar het zaken van zuiver bouwkundige aard betrof, was Cuypers vervolgens een van de meest aangewezen personen binnen het college om een rapport op te stellen. Hij zag niet op tegen lange treinreizen voor inspecties in doen,... Tenslotte, aan haar advies uit te brengen over de plannen en hunne uitvoering betreffende oprigting of herstelling van gebouwen, geheel of gedeeltelijk ten koste van het Rijk ondernomen. Een trits van drie zeer uiteen lopende taken: monumentenzorg, museumwezen, rijksgebouwen. Tot adviseurs werden benoemd mr. C. Fock (voorzitter), dr. C. Leemans (ondervoorzitter), jhr. mr. Victor de Stuers (secretaris), de architecten P.J.H. Cuypers en prof. E. Gugel, de Haarlemse gemeentearchivaris mr. A.J. Enschedé, de auteur mr. Carel Vosmaer, de schilder J. Weissenbruch en jhr. Ortt. De monumentenzorg betrof vier categorieën: rijksgebouwen, gemeentelijke gebouwen, gebouwen van kerkelijke gemeenten en gebouwen toebehorende aan corporatiën of particulieren. 5 De dienst Rijksmuseumgebouwen ressorteerden van onder het departement van Binnenlandse Zaken en van 1918 tot 1924 onder het departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. P.J.H. Cuypers was van architect der Rijkmuseumgebouwen en J.Th.J. Cuypers was van circa waarnemend architect der Rijksmuseumgebouwen. In 1924 zijn de taken overgegaan naar de dienst Rijksgebouwen. 6

8 Inleiding loco en vervaardigde met verbluffend gemak schetsjes of, indien daar behoefte aan was, uitgewerkte tekeningen. In 1879 werd het college van rijksadviseurs, verdeeld door interne geschillen, door de minister ontbonden. Omdat van ministeriële zijde toch behoefte bleef aan toezicht op door het rijk gesubsidieerde restauraties, werd in 1879 een aantal architecten verzocht als rijksadviseur de minister in de toekomst van dienst te willen zijn. Per geval werden steeds twee of meer adviseurs door de minister met het onderzoek belast. Na inspectie werd een rapport uitgebracht op basis waarvan de subsidie kon worden uitgekeerd of ingehouden. Dit nieuwe adviseurschap was in veel opzichten een weinig aantrekkelijke functie: het reizen en rapporteren was een tijdrovende aangelegenheid en van regeringswege werd hier slechts een bescheiden onkostenvergoeding tegenover gesteld. Cuypers vervulde echter zijn adviseurstaak met verve. Tot zijn dood in 1921 bleef hij als supervisor namens de minister bij tal van restauraties betrokken. De functie van Cuypers werd na zijn dood door zijn zoon J.Th.J. Cuypers overgenomen. 6 Cuypers, die beschikte over een haast onuitputtelijke werkkracht, trad gedurende een groot deel van zijn loopbaan op als rijksadviseur, particulier architect en rijksbouwkundige. Hierdoor deed zich soms een gecompliceerde verstrengeling van functies en belangen voor. In principe kon Cuypers als rijksbouwkundige met allerhande opdrachten worden belast. De afdeling Kunsten en Wetenschappen beheerde sinds 1875 alle gebouwen die ressorteerden onder het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Dit waren onder meer archiefgebouwen, rijksmusea en gebouwen voor hoger onderwijs. Zo verrees in 1877 in Leiden naar ontwerp van Cuypers een heliometergebouw voor de Sterrenwacht van de Rijksuniversiteit en in 1879 in Utrecht een rijks- en gemeentearchief (gebouwd samen met Van Lokhorst). Tot de vorming van een departementaal bouwbureau met eigen tekenaars en opzichters in den lande kwam het pas in 1878, bij de benoeming van de jonge architect Jacobus van Lokhorst 6 Uit: Tillema, Monumentenzorg, p Cuypers vermeldde in een brief aan minister Cort van der Linden in 1917, waarin hij zich beroemde op de 723 adviezen die hij gedurende 40 jaar aan de regering heeft gegeven: Sedert 1877 hebben de opvolgende minsiters van B.Z., bij elke aanvraag om subsidie voor de herstelling van een monument, zich gewend tot den architect der Rijksmuseumgebouwen, om bericht en raad omtrent kunstwaarde, geschiedenis en belangrijkrijkheid der questieuse gebouwen. Was het advies gunstig, dan werd het gebouw op de lijst gebracht der monumenten, door den minister voor subsidie voor de IIe Kamer der S.G. aanbevolen. Plannen en tekeningen moesten bij de Regering worden ingeleverd; deze zond ze tot onderzoek aan genoemde architect. Werden de plannnen goedgekeurd en was het subsidie verleend, dan kreeg voornoemde architect opdracht, om over de behoorlijke uitvoering te waken. Alvorens elk gedeelte subsidie werd uitbetaald, had hij te onderzoeken of de werken genoegzaam en behoorlijk uitgevoerd waren om dit voorschot te rechtvaardigen. Op t einde van het dienstjaar werd hem nogmaals opgedragen de werken te inspecteren en verslag uit te brenegn, of en hoeverre de subsidies konden worden uitbetaald. 7

9 Inleiding ( ) als tweede rijksbouwkundige bij de afdeling Kunsten en Wetenschap. De Stuers adviseerde de minister overigens om Cuypers ook te benoemen tot rijksbouwkundige voor de gebouwen van onderwijs. Dit voorstel werd door de minister afgewezen. Van Lokhorst en Cuypers werkten met name in het begin een enkele maal samen aan een project, waarbij Van Lokhorst als hoofdarchitect optrad. Aldus verbouwden zij in de voormalige Franciscanenkerk in Maastricht tot provinciaal rijksarchief. Gaandeweg liet Cuypers echter bijna alle bureauwerk over aan Van Lokhorst, waarbij op den duur Van Lokhorst zelfs het beheer over de Rijksmuseumgebouwen van zijn oudere collega overnam: in de jaren 1880 voerde Van Lokhorst herstellingen uit aan rijksmuseum De Gevangenpoort in Den Haag, aan rijksmuseum Het Muiderslot in Muiden en aan het Trippenhuis in Amsterdam. Wel werd Cuypers door Van Lokhorst in zaken van enig gewicht steeds om een oordeel gevraagd, met name waar het rijksmusea betrof, maar ook bijvoorbeeld bij adviezen en diensten aan derden. In een enkel geval kwam het voor dat Cuypers werd ingeschakeld voor projecten waar Van Lokhorst de eigenlijke verantwoordelijke was. Bij gecompliceerde restauraties trad Cuypers solitair op: bijvoorbeeld met het herstel van de pandhof van de Dom te Utrecht ( ), bij het Maarten van Rossumhuis te Zaltbommel ( ) en bij de Romaanse pandhof van Sint Marie in Utrecht ( ). J.Th.J. Cuypers (Josephus Theodorus Joannes) werd in Roermond geboren op 10 juni Hij overleed in Meerssen op 20 januari Hij was de zoon van Pierre Cuypers en Antoinette Catharine Thérèse Alberdingk Thijm. In 1889 trouwde hij met Delphine Marie Clara Antonie Povel. Zij kregen drie zoons en twee dochters. Pierre, een van zijn zoons, was ook betrokken bij bouwkundige werkzaamheden, onder andere voor De Haar. Joseph Cuypers volgde zijn middelbare opleiding aan de rooms-katholieke kostschool in Rolduc. Vervolgens studeerde hij verder aan de Polytechnische school in Delft. In vier jaar tijd haalde hij daar zowel het diploma voor bouwkundig als voor civiel ingenieur. Na een jaar praktijkervaring opgedaan te hebben en een studiereis van zeven maanden door Europa, trad hij in 1885 bij het bureau van zijn vader in Amsterdam in dienst. Hij had toen als voornaamste taak het bestekklaar maken van de door zijn vader opgestelde plannen. Het eerste gebouw waaraan hij op deze manier meewerkte was de St. Jozefkerk in Groningen (1885). Zijn belangrijkste kerkelijke werk is de St. Bavokathedraal in Haarlem. In 1890 volgde hij zijn vader op als docent aan de kunstnijverheidsschool Quellinus die verbonden was aan het Rijksmuseum. In 1900 associeerde hij zich met Jan Stuyt ( ). Deze associatie zou tot 1908 duren. Ook tijdens de associatie bleef hij verbonden aan het bureau van zijn vader. Na het overlijden van Pierre Cuypers in 1921 zette Joseph het bureau in Amsterdam voort. P.J.J.M. Cuypers was de zoon van J.Th.J. Cuypers en werd in 1891 geboren in Hilversum en overleed in Amsterdam in V.E.L. de Stuers (Victor Eugène Louis de Stuers) werd op 20 oktober 1843 geboren in Maastricht. Hij overleed in Den Haag op 21 maart Tijdens zijn gymnasiumopleiding kreeg hij tekenonderwijs van A. Schaepkens. Hij had een 8

10 Inleiding intense belangstelling voor stads- en dorpsbeelden, kerken, kastelen en verdedigingswerken. In 1861 ging hij rechten studeren in Leiden. Sindsdien schreef hij veel artikelen en publicaties over monumenten, vandalisme en monumentenbeleid. Met zijn artikel Holland op zijn smalst bracht hij het opzetten van de overheidszorg voor het nationaal erfgoed in een stroomversnelling. In 1874 werd hij secretaris van het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst en in 1875 referendaris aan de afdeling Kunsten en Wetenschappen bij het departement van Binnenlandse Zaken. In deze functie bepleitte hij aandacht voor bouwkunst, kunst en monumentenzorg als middelen tot verheffing van het volk. Hij hield zich met medestanders als Cuypers bezig met het organiseren van de zorg voor monumenten, musea, archieven en het onderwijs in tekenen en kunstnijverheid. Zijn Haagse woonhuis toonde in diverse stijlkamers zijn belangstelling voor het verzamelen van oude kunst. J.A. Alberdingk Thijm (Josef) werd in 1820 geboren en overleed in Hij was in Nederland een van de eerste en vurigste voorvechters van de gotische kunst. In pamfletten, artikelen en gedichten, meest gepubliceerd in zijn eigen blad, de Dietsche Warande, bracht hij de gotische bouwkunst naar voren als enige goede, schone en ware architectuur. 9

11 Inleiding GESCHIEDENIS VAN HET CUYPERS-ARCHIEF A c q u i s i t i e Het archief van het Bureau Cuypers werd tussen 1962 en 1976 in verschillende delen geschonken door P.J.J.M. (Pierre) Cuypers, een zoon van J.Th.J. Cuypers en dus kleinzoon van P.J.H. Cuypers, aan de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ) en in het bijzonder aan het Nederlands Documentatiecentrum voor de Bouwkunst (NDB), de voorloper van het Nederlands Architectuurinstituut (NAi). Het betrof archiefmateriaal gevormd door zowel P.J.H. (Pierre) Cuypers ( ) als door J.Th.J. (Joseph, zoon van Pierre) Cuypers ( ). Dat waren dus de archieven van het bureau in Roermond, van het bureau in Amsterdam en van de kunstwerkplaats Cuypers en Co. (voorheen Cuypers, Stoltzenberg en Co.) in Roermond. Hieraan werden de archieven, die reeds in het bezit waren van het Rijk en zich bevonden in het Rijksmuseum te Amsterdam, toegevoegd. Het betrof hier voor een groot deel tekeningen en andere documenten van het bouwbureau van het Rijksmuseum. Ook na 1976 zijn er nog kleine aanvullingen gekomen. In 2000 en 2002 werd het deel van het bouwarchief dat nog berustte in kasteel De Haar overgebracht naar het NAi. H e r k o m s t P.J.H. Cuypers begon in 1851 een architectenbureau en een kunstwerkplaats in Roermond. In 1865 verhuisde zijn architectenbureau naar Amsterdam. De kunstwerkplaats in Roermond bleef voortbestaan. Van enkele grote opdrachten is het bekend dat Cuypers daar ter plekke een bouwbureau of werkplaats had. Dit was zeker zo bij het Rijksmuseum in Amsterdam en bij kasteel De Haar in Haarzuilens. Op al deze plaatsen werd archief gevormd. J.Th.J. Cuypers trad in 1885 bij het bureau van zijn vader in dienst. Van 1900 tot 1908 associeerde hij zich met architect J. Stuyt. Ook tijdens de associatie bleef hij verbonden aan het bureau van zijn vader. In 1921 na het overlijden van P.J.H. Cuypers in 1921 nam hij het Amsterdamse bureau over. A De eerste bruikleenovereenkomsten stammen uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Zowel het Rijksmuseum als J.Th.J. Cuypers stonden toen boeken, correspondentie, tekeningen en voorwerpen af aan het Gemeentelijk Museum in Roermond. Vanaf de jaren zestig werd er begonnen met het veiligstellen van de verschillende archiefdelen. Er waren grofweg vier archiefdelen te onderscheiden: In 1963 werd het archief van het Cuypers bureau en de kunstwerkplaats in Roermond overgebracht naar de Rijksdienst voor de Monumentenzorg in Den Haag. Dit deel was afkomstig uit de panden aan de Pieter Cuypersstraat in Roermond. Bij de overbrenging speelde de rijksrestauratiearchitect C.J.M. van der Veken een rol. Hij was werkzaam bij het architectenbureau Huis in t Veld Deltrap, dat sinds 1957 de rechtsopvolger was van het bureau van Joseph en zijn zoon Pierre Cuypers in Roermond. Het archief verhuisde eind jaren zestig met de Rijksdienst naar Voorburg. Het ging in 1969 voor bewerking naar Nijmegen en werd in 1971 naar het Nederlands Documentatiecentrum voor de Bouwkunst in Amsterdam (onderdeel van de RDMZ) overgebracht. 10

12 Inleiding B C D Het archief van het bouwbureau van het Rijksmuseum was op de zolder van het Rijksmuseum in Amsterdam opgeslagen in het zogenaamde Cuypers-depot. Het bouwbureau heeft onder de verantwoordelijkheid van J.Th.J. Cuypers tot 1920 voortbestaan. Dit deel berustte tot 1969 in het Rijksmuseum. Het raakte daar aangevuld (en deels vermengd) met andere architectenarchieven, onder andere die van K.P.C. de Bazel en J.J., M.A. en J. van Nieukerken. Dit deel werd ook in 1969 voor bewerking naar Nijmegen gebracht en vervolgens naar het NDB. In 1973 schonk kleinzoon P.J.J.M. Cuypers het door hem bewaarde deel van het archief van het Amsterdamse bureau aan het NDB. In de jaren zeventig werd bij de voorbereiding van een tentoonstelling over P.J.H. Cuypers nog een aanzienlijk archiefdeel aangetroffen op een zolder van het voormalige woonhuis van Cuypers in Roermond. Zowel de Roermondse gemeentelijke museuminstelling als de Rijksoverheid maakten aanspraak op dit archiefdeel. Uiteindelijk kwam het (gefaseerd) terecht in Amsterdam bij het NDB. Toen in 1993 de hele collectie verhuisde van Amsterdam naar Rotterdam, waar het nieuwe NAi als opvolger van het NDB was gehuisvest, werd daarmee ook het hele Cuypers-archief overgebracht. In 1993, 2000 en 2002 volgden de laatste aanwinsten. E e r d e r e b e w e r k i n g e n De eerste bewerking van het Cuypers-archief werd geïnitieerd door de Amsterdamse hoogleraren C. Peeters en C.A. van Swigchem. Hiervoor werd het archief in 1969 overgebracht naar de bibliotheek en het documentatiecentrum van de Katholieke Universiteit (KDC) in Nijmegen. Het te bewerken archief bestond uit twee delen. Deel A (zie hiervoor) was afkomstig van de RDMZ en bestond uit 15 kratten met bundels tekeningen, 13 grote en middelgrote portefeuilles en diverse plaatwerken. Deel B (zie hierboven) was afkomstig uit het Cuypers-depot in het Rijksmuseum en was opgeslagen in 25 wasmanden, 8 grote portefeuilles, 20 grote schuifsleden en bevatte ook los materiaal. Dit deel omvatte naast stukken van het in deze inventaris beschreven dossier van het Rijksmuseum ook de archieven van architecten K.P.C. de Bazel, J.J., M.A. en J. van Nieukerken. Deze beide archiefdelen werden van 1969 tot 1971 door de studenten F. Asselbergs en H. van Crimpen bewerkt. Uit die tijd stamt de eerste toegang die bestaat uit fichekaarten. 7 De kaarten werden indertijd gemaakt met de bedoeling een standaardomschrijving te geven van alle projecten die in het archief aanwezig waren. Op de fichekaarten werden de volgende gegevens genoteerd: plaats, soort gebouw, soort opdracht, opdrachtgever, datum en architect. Vervolgens is nagegaan van welke projecten er tekeningen, correspondentie en documentatie werd aangetroffen. Daarna werden de nummers van de verpakkingen ook op de kaarten genoteerd. Deze nummers fungeerden sindsdien als aanvraagnummers. De kaarten zijn op verschillende manieren geordend, op topografie, op soort gebouw, op jaar en op mapnummer. Ook werden in een aparte catalogus tekeningen 7 Zie bijlage 1, aanvraagnummer CUBA, d

13 Inleiding beschreven van andere architecten. De kaartenbakken konden zo tot 1991 als toegang op het archief gebruikt worden. Deze bewerking is echter nooit helemaal voltooid. Niet al het materiaal is op de fichekaarten beschreven en het niet-projectgebonden materiaal is helemaal niet beschreven. Na de bewerking verhuisde het archief in 1971 van Nijmegen naar Amsterdam, alwaar het archief werd beheerd door het NDB. Een deel met vooral het persoonsgebonden materiaal bleef voor studie bij Asselbergs achter en werd in 1992 bij het overige archief gevoegd en als supplement globaal beschreven. Toen in 1988 de oprichting van het NAi een feit was, werd het archief voorbereid voor de verhuizing naar Rotterdam. Hiertoe voorzag men de verschillende onderdelen van het archief van codes: CUYP, CUYX en CUCO. Het archief van P.J.H. (Pierre) Cuypers met code CUYP betrof de bureauarchieven van Roermond en Amsterdam met een omvang van ongeveer 250 strekkende meter. In 1993 zijn de fichekaarten die in de kaartenbak geordend waren naar topografie, als basis gebruikt voor een inventaris. Deze topografische toegang bestond uit zes ringbanden: Deel I: Deel II a + b: Deel III: Bijlage I: Bijlage II: Correspondentie en fotoplaten; Ontwerpen (tekeningen); Supplementen (allerlei; met name ongeordend deel van het archief); Negatieven; Nadere toegangen op het dossier van het Rijksmuseum in Amsterdam; Nadere toegang op het dossier van kasteel De Haar in Haarzuilens; Indexen: Indices op toponiem en trefwoord op de kopieboeken (zowel algemeen als die van het Rijksmuseum); Lijst van chefs van de kunstwerkplaats; Inventaris van Cuypers boekerij. Het archief van J.Th.J. (Joseph) Cuypers met code CUYX, gedateerd van 1880 tot 1958 en met een omvang van ongeveer 12 strekkende meter. Het betrof slechts een deel van het hele archief dat gevormd is door Joseph. Het overgrote deel bevond zich in CUYP vanwege de samenwerking met zijn vader. In CUYX was ook het archief van P.J.J.M. Cuypers (zoon van Joseph Cuypers) opgenomen. Het archief van kunstwerkplaats Cuypers, Stoltzenberg en Co. met code CUCO, omvang ongeveer 150 strekkende meter, gedateerd van 1852 tot

14 Inleiding In 1992 werd op het NAi de tijdelijke collectie archief negatieven en dia s met code CAND gevormd. Hierin werden 293 glasnegatieven ondergebracht afkomstig uit CUYX en 564 glasnegatieven afkomstig uit CUCO. M e e s t r e c e n t e b e w e r k i n g Het Cuypers-archief was toegankelijk en raadpleegbaar. Echter in de praktijk bleek dat voor (wetenschappelijke) onderzoekers, (restauratie)architecten, tentoonstellingmakers en de geïnteresseerde studiezaalbezoeker van het NAi raadpleging lastig was. Factoren die de raadpleging van het archief bemoeilijkten waren:: De omvang van de (deel)archieven en dossiers; De toegangen waren onnauwkeurig, onvolledig en vaak niet correct; Materiaal dat één project documenteerde, bevond zich in verschillende deelverzamelingen; Het niet-projectgebonden materiaal was niet beschreven, evenmin als de aanwinsten van na 1973; Het oorspronkelijk seriematige karakter van de tekeningen en de geschreven stukken was niet meer intact; Er was in het verleden materiaal van andere architecten in het archief terecht gekomen. De materiële staat van grote delen van het archief was slecht, Raadpleging en beschikbaarstelling was daarom in veel gevallen eigenlijk onverantwoord. De verwachting was dat de vraag naar een heldere en verantwoorde inventaris in de nabije toekomst zou toenemen. Dit werd mede ingegeven door de verbouwing en restauratie van twee van Cuypers grootste projecten: het Rijksmuseum in Amsterdam en het Kasteel De Haar in Haarzuilens en de daarmee samenhangende wetenschappelijke en bouwkundige onderzoeken. Ook was er hoop dat een goede inventaris op dit kolossale archief zou kunnen bijdragen aan een, nog ontbrekende, monografie. De betekenis van de negentiende-eeuwse architectuur was in eerdere publicaties al onderstreept. Studie van het bronnenmateriaal zou de kwaliteit van het debat hierover kunnen bevorderen. Gezien de staat waarin de archieven verkeerden, de kwaliteit van de toegangen en de behoefte aan een goede inventaris, is in 2000 besloten de bewerking van het Cuypers-archief opnieuw ter hand te nemen. Begonnen werd met de inventarisaties van het bouwdossier van Kasteel De Haar (code HAAR) en dat van het Rijksmuseum (code RYKS) Respectievelijk in 2001 en 2002 afgerond. De Rijksdienst Monumentenzorg heeft de eerste inventarisatie grotendeels gefinancierd. Voor de financiering van de inventarisatie en de conservering/restauratie van het dossier van het Rijksmuseum heeft de Rijksgebouwendienst zorg gedragen. In 2002 kende het Getty Grant Program van het Getty Center uit Los Angeles een subsidie toe aan het NAi voor de inventarisatie van het overige Cuypers-archief. Met 13

15 Inleiding deze bewerking is in 2003 begonnen. Als eerste is het dossier van het Centraal Station (code CENT) ter hand genomen. Daarna is begonnen aan het Cuypers Bureauarchief (code CUBA) en het archief van de Cuypers Werkplaats (code CUCO). Als laatste zijn de persoonsgebonden stukken geïnventariseerd (code CUYP) met daarin het omvangrijke fotoarchief. Eind 2007 kon het gehele project worden afgerond. V e r a n t w o o r d i n g v a n d e i n v e n t a r i s a t i e Geschreven stukken In de archieven van P.J.H. Cuypers en zijn zoon J.Th.J. Cuypers werd zowel materiaal aangetroffen dat projecten van hen beide documenteert als materiaal dat hun persoonlijk leven en activiteiten gerelateerd aan hun beroepsleven weerspiegeld. De keuze om het projectgebonden en het persoonsgebonden materiaal van elkaar te scheiden was voor de hand liggend. De projectgebonden stukken die de neerslag vormen van de activiteiten van het architectenbureau van vader en zoon Cuypers zijn beschreven in de inventaris met de code CUBA (inventaris van het bureauarchief Cuypers) Het persoonsgebonden materiaal van beide architecten dat in deze inventaris is beschreven omvat onder andere persoonlijke correspondentie, correspondentie met tijd- en vakgenoten, schets- en aantekenboekjes, reisschetsen, diploma s en onderscheidingen, verzamelde foto s etc. De stukken zijn gegroepeerd rond respectievelijk de personen, P.J.H. Cuypers, J.Th.J Cuypers, P.J.J.M Cuypers en M.E.J.A. Cuypers. Er dus sprake van een soort van chronologische ordening. Hierbinnen treft men weer een onderscheid aan tussen personalia en stukken gerelateerd aan de beroepsuitoefening. Oude reeksen, zoals bijvoorbeeld bij de correspondentie zijn intact gelaten. Alle stukken zijn verpakt in zuurvrij papieren omslagen en dozen. Fotoarchief Foto s die projecten van het architectenbureau documenteerden zijn zoveel mogelijk overgebracht naar de inventaris van het bureauarchief (CUBA), foto s die projecten uit de kunstwerkplaatsen documenteerden en/of die zijn voorzien van stempels van de Kunstwerkplaatsen Cuypers & Stoltzenberg en/of Cuypers & Co. zijn overgebracht naar de inventaris van de kunstwerkplaatsen in Roermond (CUCO). Dit betreft voornamelijk foto s van kerkelijke kunstnijverheid. Er werden echter ook architectuurfoto s met stempels van de werkplaatsen aangetroffen. Vanwege de samenhang met de foto s in het persoonsgebonden archief (CUYP) is er voor gekozen deze foto s in CUYP onder te brengen, zij het onder een afzonderlijke paragraaf. In het geval dat een onderzoeker op zoek is naar architectuurfoto s van bijvoorbeeld de Elisabethkerk in Marburg hoeft hij/zij daarvoor niet in twee verschillende inventarissen te zoeken. 14

16 Inleiding Een tweede belangrijke verzameling foto s binnen het fotoarchief, de foto s van de kunstnijverheidsschool Quellinus is net als de architectuurfoto s met stempels van de kunstwerkplaatsen in een afzonderlijke paragraaf beschreven. Bij de inventarisatie zijn de foto s voorts zoveel mogelijk gesorteerd op land. In de inventaris staan deze foto s per land bij elkaar, de nummering loopt daarmee echter niet gelijk op. Hiervoor zijn verschillende redenen. In de eerste plaats ontbrak de tijd om de foto s vooraf uitvoerig op land te ordenen, mede omdat van veel foto s de afbeelding in een eerdere bewerkingsfase niet geïdentificeerd kon worden. Bij de huidige, meest recente, inventarisatie is er echter wel naar gestreefd om deze foto s zoveel mogelijk te duiden. Van een groot aantal foto s is dat daadwerkelijk gelukt, met name waar het foto s van monumenten in Duitsland betrof. De mogelijkheid om de inventaris digitaal te doorzoeken maakte het tenslotte ook niet noodzakelijk om een strikt oplopende nummering aan te houden. Bij het inventariseren zijn de vuile foto s zo veel mogelijk gereinigd, alle foto s zijn omgepakt en individueel in fotopapier (light impressions) geborgen, op maat gesorteerd en in fotodozen geborgen. 15

17 Inleiding GERAADPLEEGDE LITERATUUR 8 Asch van Wijck, L.A. van, Het archief van het kasteel De Haar te Haarzuilens, Utrecht 1959 (inventaris). Bakker, M.M., F.M. van de Poll, Architectuur en stedebouw in Amsterdam , Zwolle, Bock, M., Anfänge einer neuen Architektur. Berlages Beitrag zur architectonischen Kultur der Niederlande in ausgehenden 19. Jahrhundert, Den Haag / Wiesbaden Bosch Reitz, N.A., The Cuypers genaealogy, c , Melbourne, Brom, G., Herleving van de kerkelijke kunst in katholiek Nederland, Leiden Brouwers, J.W., De bouwwerken van den architect P.J.H. Cuypers, Haarlem Cuypers, P.J.H., Woning Van Den Hoofd-Directeur Der Rijksmuseum-Gebouwen te Amsterdam, Bouwkundig Tijdschrift (1881) 2-4, 18, 35-36, 49 met 21 platen. Cuypers, P.J.H., V. de Stuers, Het Rijksmuseum te Amsterdam, uitgegeven onder leiding van den Architect der Rijks Museum Gebouwen Dr. P.J.H. Cuypers, tekst van de Stuers en plaatwerk van Cuypers, Amsterdam, Parijs. Cuypers, P.J.H., Le chateau De Haar à Haarzuylens, Utrecht Cuypers, J.Th.J., De herstellingswerken van het kasteel De Haar, De Architect 13 (1902) 4/5. Estourgie, A., Roermond brandpunt van de Neogotiek (doctoraal-scriptie), Utrecht Faber, J., Inventaris van het tekeningenarchief van de Rijksgebouwendienst en rechtsvoorgangers over de periode , s-gravenhage Faber, O., A. Fris, L. Berrevoets (e.a.), Inventaris van archieven van Commissies en Comité s, die betrekking hebben of in verband staan met het Rijksmuseum in Amsterdam, , Amsterdam Alle artikelen en boeken in deze lijst, zijn opgenomen in de bibliotheek van het NAi en op de studiezaal te raadplegen. 16

18 Inleiding Groneman H.J.H., Museum Koning Willem de Eerste te Amsterdam. Bekroond ontwerp van den heer P.J.H. Cuypers, in: Hedendaagsche Bouwkunst. Uitgezochte ontwerpen van vreemden en inlandschen oorsprong, met korte beschrijvingen, Groningen 1870, Hall, James, Hall s Iconografisch Handboek, Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst, Leiden Ham, G. van der, 200 jaar Rijksmuseum, Geschiedenis van een nationaal symbool, Amsterdam Haslinghuis, E.J., H. Janse, Bouwkundige termen, Verklarend woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie, Leiden 2001 (vierde druk). Hacquebord, L.T., Overbeek, R.M.H., Architectuur en stedebouw in de gemeente Groningen, Zwolle Hellenberg Hubar, B. van, Arbeid en bezieling: de esthetica van P.J.H. Cuypers, J.A. Alberdinck Thijm en V.E.L. de Stuers, Nijmegen Het werk van Dr. P.J.H. Cuypers : zijne vele vrienden en vereerders bij gelegenheid van zijn 90sten verjaardag aangeboden, Den Haag Hoeben, W.J.M.H., Kasteel De Haar, Vleuten (folder uitgegeven door Kasteel De Haar). Hoogewoud, G., J. Kuyt, A. Oxenaar, P.J.H. Cuypers en Amsterdam, Gebouwen en ontwerpen , Assen Jong, S. de, Potters M., De Papieren van Cuypers. Bouw en restauratie van kasteel De Haar in archivalia, in: Bergmans A., Maeyer J. de (red.), Neostijlen in de negentiende eeuw. Zorg geboden?, Leuven, 2002, Jongepier, J., A. Monna, Kerken van Cuypers in oude ansichten, Zaltbommel 1997 (1984). Kalf, J. De bouwmeester Joseph Cuypers, Elsevier s maandschrift 35 (1924) nummer 6, Kasteel de Haar. 100 Works of Art from the collection of Baron van Zuylen van Nijevelt van De Haar to benefit the restoration of Kasteel De Haar, Amsterdam 1998 (veilingcatalogus Christie s Amsterdam). 17

19 Inleiding Keuning, K., Lansink, L., A.l. van Gendt ( ), J.G. van Gendt ( ), A.D.N. van Gendt ( ), Architecten in zaken, Rotterdam Kok, M., Het herstel van kasteel De Haar te Haarzuilens, een middeleeuwse binnenplaats overdekt, Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 95 (1996) themanummer 2/3, Koopmans, Y., Muurvast & gebeiteld, Beeldhouwkunst in de bouw , Rotterdam Krabbe, C.P., Ambacht Kunst Wetenschap. Bevordering van de bouwkunst in Nederland ( ), Zwolle / Zeist, Leeuwen, A.J.C. van, De maakbaarheid van het verleden. P.J.H. Cuypers als restauratiearchitect , Zeist Loeff, K., Haarzuilens dorp uit de schaduw van het kasteel, Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 95 (1996) themanummer 2/3, Nieuwmeijer, G.G., De overkapping van het Centraal Personenstation, Amsterdam het beschouwen waard, Amsterdam 1993, Oxenaar, A., P.J.H. Cuypers en de introductie van een progressieve architectuurgeschiedenis, Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 95 (1996) themanummer 2/3, Oxenaar, A., Centraal Station Amsterdam, Het paleis voor de reiziger, s-gravenhage Oxenaar, A., P.J.H. Cuypers. Het Rijksmuseum, schetsen en tekeningen ( ), Rotterdam Peet, C. van der, G. Steenmeijer, De Rijksbouwmeester, twee eeuwen architectuur van de Rijksgebouwendienst en zijn voorlopers, Rotterdam Potters, M., Een sprookje hersteld. Over de inventarisatie van het bouwdossier kasteel De Haar, Archievenblad (2001) Redactie van het genootschap A et A, Cuypers, J.Th.J., Gids voor het kasteel van Haarzuylens en omstreken uitgegeven op de 25 ste juni 1898 bij gelegenheid van het bezoek aan het kasteel door het genootschap Architectura et Amicitia, de Vereniging Bouwkunst en Vriendschap te Rotterdam en enige leden der afdeling Arnhem der Maatschappij ter bevordering der Bouwkunst, Haarlem

20 Inleiding Redactie van het genootschap A et A, Onze excursie naar het huis Ter Haar, Architectura, 6 (1898) 27, Redactie van de Opmerker, Haarzuijlen, Opmerker, 33 (1898) 27, Reilly, James, M., Care and Identification of 19 th -Century Photographic Prints, Rochester Rikhof, F.H.A., Inventaris van de archieven van het Rijksmuseum te Amsterdam en zijn voorgangers , Amsterdam Schiphorst, L., P. Thoben, De kunstwerkplaatsen van architect Cuypers en Beeldhouwers in Roermond, Roermond, Schiphorst, L., Een toevloed van werk, van wijd en zijd, De beginjaren van het Atelier Cuypers / Stoltzenberg Roermond 1852 ca. 1865, Nijmegen Tillema, J.A.C., Schetsen uit de Geschiedenis van de Monumentenzorg in Nederland, Den Haag, Tromp, H., Cuypers, Copijn en het park van kasteel De Haar, Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 95 (1996) themanummer 2/3, Veenland-Heineman, K.M., A.A.E. Vels Heijn, Het nieuwe Rijksmuseum, ontwerpen en bouwen , Amsterdam, Veenland-Heineman, K.M., De prijsvragen voor het Muzeüm Koning Willem I en het Rijksmuseum , in: E. de Jong, G.T.H.M. Lemmens en P.J.J. van Thiel (ed.), Het Rijksmuseum. Opstellen over de geschiedenis van een nationale instelling, (Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek, 1984, deel 35) Weesp 1985, Vlaardingerbroek & Wevers, Centraal Station Amsterdam. Bouwhistorische verkenning Deel 1 en 2, Utrecht, Vries, A. de, Pierrefonds en De Haar: twee 19 de eeuwse kasteelrestauraties, Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 78 (1979) 1, Woud, A. van der, Steenen mystiek. De proportiesystemen van P.J.H. Cuypers, Archis 3 (1988), 5, Woud, A. van der, Waarheid en karakter. Het debat over de bouwkunst, , Rotterdam,

21 Inleiding Woud, A. van der, Het Rijksmuseum, Onze nationale schatkamer. Vragen over ons, de schat en de kamer, Feit & fictie (2001 / 2002) 5, 3,

22 I P.J.H. CUYPERS PERSONALIA Algemeen 1721, 1821 Het Ghedurigh Cruys ofte Passie van Jesu Christi. Aanvr. nr. d 333 Toelichting Boekje uit 1721, opschift binnenkant omslag: Louis Roijer, gedagtenisse van zijn vriend De Noter te Mechelen den 2 augustus 1828 en een schetsblad (los ingevoegd) Gedichten op P.J.H. Cuypers. Aanvr. nr. g 1 Toelichting Gedichten ter gelegenheid van Cuypers inhaling in Roermond na het behalen van de Prix d Exellence aan de Academie in Antwerpen (1849), een welkomstgroet door de leden van het atelier ter gelegenheid van de benoeming van Cuypers tot honorair llid van de Ecclesiological Society (na zijn terugkomst in Roermond, 1862), gedichten van Cuypers vader (1857), P.H.J. Knarren (1864) en W.J. Peters (1865) Bruiloftsgedicht voor P.J.H. Cuypers en A.C.C. Alberdingk Thijm. Aanvr. nr. d 2 Toelichting Vijf exemplaren van het bruiloftsgedicht Stukken met betrekking tot verjaardagen. Aanvr. nr. d 3 Toelichting Lofdichten en felicitaties onder andere aangeboden door H. Scheen, Joz. Stappen, Jan Stappen, H. Tanke en de schrijnwerkers. 21

23 [ ] Bidprentjes. Aanvr. nr. d 12 ph 12.1 ph 12.2 ph 12.3 ph 12.4 Toelichting Bidprentjes voor verschillende personen, o.a. Jean Hubert Lauweriks en F. Stoltzenberg. Bidprentje voor Pauline Regout, overleden 1864, met portretfoto (albuminedruk). Bidprentje voor Amélie Van de Vin-Bruyère, overleden 1880, met portretfoto (albuminedruk). Bidprentje voor Mgr. François Xavier Rutten, overleden 1893, met portretfoto (daglichtcollodiumzilverdruk). Bidprentje voor pastoor Benedictus Henricus Theophilus Haffmans, overleden 1900, met portretfoto (daglichtcollodiumzilverdruk) Uitleenboekje boekerij P.J.H. Cuypers. Aanvr. nr. g 424 Toelichting Aantekenboekje waarin door Nenny is bijgehouden op welke data boeken werden uitgeleend en geretouneerd. N.B. Naar de schimmelberging! 1865 Aflaat van Pius IX aan P.J.H. Cuypers en zijn familie. Aanvr. nr. d 198 Toelichting Aflaat toegestaan in de gewone vorm der Kerk, verkregen op 6 april Stukken betreffende de canonieke inrichting van de aartsbroederschap der Kinderen van den H. Joseph. Aanvr. nr. d 350 Toelichting Statuten en reglementen, bidprentje en boekwerkje Stuk betreffende de zilveren bruiloft van J. Alberdingk Thijm en W. Alberdingk Thijm-Kerst. Aanvr. nr. g 428 Toelichting Feestzang aangeboden door P.J.H. Cuypers en A.C.C. Alberdingk Thijm. 22

24 1874 Devotieprent. Aanvr. nr. t 351 Toelichting Devotieprent Rosa Mystica, ondertekend door A.B.J. Sterck Stuk betreffende het huwelijk van E.M.A. Alberdingk Thijm en C.F.R. Cuypers. Aanvr. nr. d 109 Toelichting Uitnodiging voor de trouwplechtigheid van Eduard Maria Alberdingk Thijm en Catharina Felicia Rosalia Cuypers Stukken betreffende de gemeentefeesten van de stad Antwerpen t.g.v. de 300ste geboortedag van Peter Paul Rubens. Aanvr. nr. g 32 Toelichting Uitnodigingen en vrijkaartje Stukken betreffende P.J.H. Cuypers. Aanvr. nr. g 4 Toelichting Memoranda, kalenders, notities, formaatzegels. De documenten bevatten gegevens die betrekking hebben op Cuypers privéleven alsmede op zijn beroepspraktijk Stuk betreffende de zilveren bruiloft F.H.A. van Diepenbrock en J.J. van Diepenbrock-Kuytenbrouwer. Aanvr. nr. d 108 Toelichting Feestzang aangeboden door P.J.H. Cuypers, A.C.TH. Cuypers-Alberdingk Thijm en J.A. Alberdingh Thijm. [1885] Stuk betreffende de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen. Aanvr. nr. d 13 Toelichting Eenzelvigheidskaart voor P.J.H. Cuypers, werkelijk lid. 23

25 1893, 1897, 1903 Stukken betreffende diners. Aanvr. nr. d 430 Toelichting Menukaarten voor diners op Leyerhoven en Kasteel De Haar, waarvan 1 met vermelding van Monsieur P. Cuypers en uitnodigingen voor diners bij de heer en mevrouw Cuypers-Alberdingk Thijm (voorgedrukt, blanco) Stukken betreffende de vereniging Architectura et Amicitiae te Amsterdam. Aanvr. nr. d 103 Toelichting Krantenknipsel betreffende het opzeggen door P.J.H. Cuypers van zijn lidmaatschap van de vereniging, fotokopieën van artikelen in De Opmerker naar aanleiding van het conflict over de restauratie van de Grafelijke Zaal op het Binnenhof en Cuypers opzegging van zijn lidmaatschap Stukken betreffende de viering van de zeventigste verjaardag van Dr. P.J.H. Cuypers. Aanvr. nr. Toelichting g 5.1 Een concept circulaire, g 5.2 Kladversies, programma, feestgroet (voorzien van het stadszegel van Roermond) en huldeblijken, o.a. aangeboden door het personeel van de Kunstwerkplaatsen. g 5.3 Correspondentie, rekeningen en lijsten met gasten, korte feestrede. g 5.4 Krantenknipsels omtrent de verjaardag. g 5.5 Artikelen uit tijdschriften en bladen omtrent de verjaardag. g 5.6 Brieven en briefkaarten met gelukwensen. (was g 81!) d 5.1 Een oorkonde in een kartonnen omslag en huldeblijk namens het personeel van de Kunstwerkplaatsen, oorkondes en gelukwensen. d 5.2 Een oorkonde, aangeboden door de Putmeisteren en Feestordonneerders van de O.L.V. Put oyt Swartbroeck, gedecoreerd met aangehangen lakzegel. t 5 Schilderijtje Winterstudie aangeboden en gemaakt door David Bles. f 5 5 Afdrukken van een foto van de oorkonde (fraai), aangeboden ter herinnering aan den feestavond van Dr. P.J.H. Cuypers, op den 16en mei 1897, aangeboden door den president van het uitvoerend feestcomité. 24