'Paul Valéry s esthetica'

Transcriptie

1 Universiteit Gent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap Academiejaar 'Paul Valéry s esthetica' Proefschrift ingediend tot het behalen van de graad van Licentiaat in de Wijsbegeerte door John Gruwez Promotor: Professor dr. Bart Vandenabeele 1

2 2

3 Woord vooraf Dit eindwerk was het resultaat van een toenemende interesse in de geschriften van Paul Valéry. Deze belangstelling groeide gelijktijdig met mijn studie wijsbegeerte die me wist te prikkelen met stof uit de wetenschapsfilosofie, metafysica, kunstfilosofie en literatuurwetenschap. De vermelde onderwerpen kon ik telkens ook opnieuw terugvinden bij Valéry die er als oorspronkelijk denker een rijpe analyse wist van te maken. Ik wil hier mijn promotor bedanken voor de vrijblijvendheid die hij me verleende en voor zijn heldere uiteenzettingen over esthetica, Schopenhauer en Nietzsche. Verder wil ik mijn ouders ook danken die me doorheen mijn studie steeds gesteund hebben op de meest uiteenlopende manieren. 3

4 Inhoud Woord vooraf... 3 Inhoud Inleiding filosofie als kunst Kritiek op de Filosofie De Rede en Esthetica De Particuliere Universaliteit Esthetica en Metafysica De Bron van de Filosofie Filosofie en de Taal Figuren van het Denken Descartes en Filosofische Problemen Het Cogito De Methode Monsieur Teste Leonardo of de Nieuwe Filosoof Het 'Moi pur' De Praktijk van het Denken Een Theorie van het Genie De Architectuur De Abstractie Neofilosofie Eupalinos en het Lichaam Corps Esprit - Monde Dans en Lichaam De Invloed van de Thermodynamica Natuur en Ideaal Een Valeryaanse Esthetica Afbakening Proza en Poëzie

5 De Muziek De Dans Het Belang van de Vorm Poésie Pure Poëtica De Poëtische Emotie De Poëtische Techniek De Spontane Productie Poe en de Poëtische Machine Kritiek op de Inspiratie De Vrijheid van Regelgeving De Intellectuele Inspanning Mallarmé en de Oneindige Arbeid Het Nieuwe en de Toekomst Sensibiliteit en Nut De Esthetische Ervaring Een Artistieke Filosofie Belang van het Particuliere De Valeryaanse Filosoof Hervormingen De Kracht van de Vorm Stijl en Taal Het Filosofisch Universum Besluit Bibliografie

6 1. Inleiding filosofie als kunst Paul Valéry wordt normaliter gecategoriseerd als kundig dichter en schrijver. Uit zijn Cahiers kunnen we echter veel meer opmaken. 1 In zijn jeugdige jaren vergezelde hij de symbolistische dichterskring van Mallarmé, maar in 1892 ondergaat Valéry zijn 'nuit de Gênes'. In die kritische nacht besluit hij om zich voortaan af te wenden van de literatuur en zich volledig in beslag te laten nemen door het idool van het intellect. De titel van zijn laatste Cahier, 'Sub signo doloris', kunnen we gerust op heel zijn onderneming toepassen want de toevlucht tot het intellect in 1892 was een wegduiken voor de liefde. Het is ook op dat moment dat hij de droom uit van zijn 'Système' die in feite een zoektocht zal worden naar de mathematisering van de psychologie. De belangrijkste inspiratiebron voor de eerste tien jaren blijken vooral de wiskunde en de wetenschap; die inspiratie neemt hij de rest van zijn verdere leven met zich mee. Dat toont zich in de ontwikkeling van zijn ideeën over de verbeelding, de poëzie en de sensibiliteit. Vanaf de eerste jaren van de Cahiers is zijn beeld over filosofie ook al gevormd. Het drama of de komedie van de filosofie begint bij een foutief zelfbeeld omdat de filosoof volgens Valéry een kunstenaar is die ontkent dat hij die status heeft. Spottend merkt Valéry dan ook op: "Tandis que les peintres et les poètes se disputent que le rang; les philosophes se disputent l'existence." 2. Die onjuiste zelfkennis is niet de eerste misstap van de filosoof. Om 'kunstenaar' te worden moesten eerst nog enkele fouten worden begaan die de wijsgeer op het pad van een verkeerde filosofie brachten. Door deze fouten wordt de waarheidswaarde, die toch één van de voornaamste betrachtingen was, ondergraven. De enige waarde die we aan het werk van zo een filosoof vervolgens nog kunnen hechten is een esthetische. Seule, une interprétation esthétique peut soustraire à la ruine de leurs postulats moins ou plus cachés, aux effets destructeurs de l'analyse du langage et de l'esprit, les vénérables monuments de la métaphysique. 3 Hoe komt Valéry tot de conclusie dat de filosoof een kunstenaar is? Het is de bedoeling om met dit werk een verduidelijking te kunnen geven van Valéry's visie op de filosoof. Die verduidelijking moet er komen in de vorm van het zoeken naar de wortels van die 1 Van die Cahiers zelf, die hij zijn 'Eckerman' noemt (XXIX, 416), zijn er zo een 257, goed voor om en bij de pagina's. 2 Léonard et les philosophes, Œuvres I, p Ibid., p

7 beschouwing. Met de titel 'Paul Valéry's Esthetica' doel ik dan ook niet enkel op de esthetica zoals Valéry die geconstrueerd heeft doorheen zijn werken maar ook op de opvatting die hij ten opzichte van esthetica en filosofie in het algemeen hanteert en de voorwaarden die er dusdanig aan gekoppeld kunnen worden. Naast zijn kritiek op de filosofie die uitmondt in een 'esthetisering' van filosofische systemen, bespreek ik daarom enkele pistes in zijn bedenkingen, toegespitst op wat ik de 'figuren van het denken' zal noemen. Die figuren zullen ons een dieper inzicht moeten brengen in de omkadering die Valéry voorstelt voor een toekomstige esthetica. Vervolgens zal ik dan zelf ook de eigenschappen die Valéry zelf koppelt aan de 'kunst' behandelen, vanwege de relevantie met de gealterneerde definite van 'filosofie'. 7

8 De referenties naar de Cahiers plaats ik steeds achter het citaat en vermelden in Romeinse cijfers het volume en in Arabische cijfers de pagina('s). Deze verwijzen naar de editie in 29 volumes (éd. en fac-simile, Paris: C.N.R.S., ). De referenties naar de Œuvres verwijzen naar de editie van Jean Hytier; Paul Valéry. Œuvres. Ed. établie et annotée par Jean Hytier. "Bibliothèque de la Pléiade" 2 vols. Paris: Gallimard, Om de citaten uit de Cahiers te kunnen situeren, voeg ik de lijst toe met de volumes en de bijhorende jaartallen. Voor meer details verwijs ik naar de anthologie van Judith Robinson 4, vol. I, p Ŕ I Ŕ 1900 XVI Ŕ 1933 II Ŕ 1903 XVII Ŕ 1935 III Ŕ 1907 XVIII Ŕ 1936 IV Ŕ 1913 XIX Ŕ 1937 V Ŕ 1916 XX Ŕ 1938 VI Ŕ 1918 XXI Ŕ 1939 VII Ŕ 1921 XXII Ŕ 1940 VIII Ŕ 1922 XXIII IX Ŕ 1924 XXIV Ŕ 1941 X Ŕ 1925 XXV Ŕ 1942 XI Ŕ 1926 XXVI Ŕ 1943 XII Ŕ 1928 XXVII XIII Ŕ 1929 XXVIII Ŕ 1944 XIV Ŕ 1931 XXIX Ŕ 1945 XV Ŕ Paul Valéry. Cahiers. Ed. établie, présentée et annotée par Judith Robinson. "Bibliothèque de la Pléiade" 2 vols. Paris: Gallimard, 1973 Ŕ

9 2. Kritiek op de Filosofie 2.1. De Rede en Esthetica De rede is een ordenend vermogen. Dusdanig wordt zij tot wanhoop gebracht in het domein waar de antwoorden de vragen voorafgaan. Il faut avouer que l'esthétique est une grande et même une irrésistible tentation. Presque tous les êtres qui sentent vivement les arts font un peu plus que de les sentir; ils ne peuvent échapper au besoin d'approfondir leur jouissance. 5 Het esthetische genoegen lijkt op het eerste gezicht niet zo veel van doen te hebben met de intelligentie of met onze ordinaire affecties. Valéry nuanceert dit echter wanneer hij stelt dat dit soort van genot enerzijds een voortzetting en uitdieping is van die dagdagelijkse affecties en anderzijds het principe en de 'guide cachée' van het intellect. De filosoof wil zijn particulariteit universaliseren; het middel daartoe is het intellect. Deze ordent het schijnbaar wanordelijke van de gedachten en unificeert ze. Ik wil hier enkel het middel schetsen van wat ik in het onderstaande hoofdstuk 'de particuliere universaliteit' zal noemen. In het hoofd van de filosoof dwarrelt geen enkele geïsoleerde vraag rond. Het basso continuo van de kennis is nu net de latente afhankelijkheid tussen alle gedachten en als deze grondtoon doordringt tot het bewustzijn dan ontstaat er een suggestie van ordening. Valéry stelt zich in zijn 'Philosophie de la danse' bijvoorbeeld een filosoof voor die in vervoering raakt naar aanleiding van het dansspel. Die filosoof raakt in de war en trekt zich om zijn technische onkunde aangaande het dansen zelf te compenseren terug in zijn denken. De filosoof strekt de tentakels van het denken uit naar een soort universele interpretatie en begint zijn tocht met de vraagwoorden. 6 De volgorde waarin de filosoof de vragen plaatst, leiden onvermijdelijk tot de 'question mère' 7 Ŕ de vraag naar de kennis. Op één of andere manier tracht de filosoof een antwoord te vinden op de vraag van de epistemologie en wanneer dit antwoord opduikt, dan komt de verklaring voor de algemene menselijke activiteit. Valéry legt 'verklaren' in het geval van de filosoof uit als het uitdrukken in het systeem van de filosoof. Het 'systeem' slaat dan op de persoonlijke stijl van begrijpen. Een kritisch punt van de 5 Léonard et les philosophes, Œuvres I, p Cf. Philosophie de la danse, Œuvres I, p Léonard et les philosophes, Œuvres I, p

10 filosofie is echter dat van die menselijke activiteit, " la connaissance intellectuelle n'est en somme qu'une des modalités, quoiqu'elle en représente l'ensemble." 8 De uniforme rede die slechts van tijd tot tijd in ons bewustzijn verschijnt, is strijdig met "le principe [ ] de notre personne, qui est singulière et différente de toutes les autres, ce qui est contraire à la raison." 9. Cette auguste Raison voudrait que nous essayions de nous identifier avec le réel afin de le dominer, imperare parendo; mais nous sommes réels nous-mêmes (ou rien ne l'est), et le sommes surtout quand nous agissons, ce qui exige une tendance, c'est-à-dire une inégalité, [ ] 10 De ruimte van de rede is het denken die de organisatorische locus is van vergelijkingen, modellen etcetera. In het citaat vinden we ook het woord 'handelen' terug die volgens Valéry een belangrijke plaats inneemt tegenover het denken. Handelen is gesitueerd in de ruimte van het werkelijke, waar het entropieprincipe van de thermodynamica een rol speelt. De kunst heeft zich volgens Valéry een ruimte toegeëigend die zowel de sfeer van het denken als deze van het handelen doorkruist. De ratio staat machteloos met haar middelen gepuurd uit de ruimte van het denken als het gaat over het 'werkelijke', over interacties van de kunstenaar met "la matière, les moyens, le moment même, et une foule d'accidents (lesquels caractérisent le réel, au moins pour le non-philosophe)" 11. In de ruimte van de kunst introduceert Valéry dan ook termen zoals het 'onverwachte' en het 'onbepaalde'. De kunst zorgt voor de overgang van het denkbare naar het waarneembare, waardoor de rede zijn vat op de onderwerpen verliest. "Même dans la tête la plus solide la contradiction est la règle; [ ]" 12 De contradictie is een iets dat resulteert uit de aard van de taal. De contradictie zegt niks over het ding zelf maar enkel over de wijze van expressie. Volgens Valéry brengt de logicus met het principe van non-contradictie als hulpmiddel een correctie aan. Dit hulpmiddel is net zoals alles wat de 'esprit' als het ware 'tegen zichzelf' uitvindt een materialiseren van de elementen van het denken. Het materiële residu is het 'concept' dat aan de intellectuele objecten een gebruik onafhankelijk van de wisselvalligheden van de 'esprit' moet verlenen. Maar wat van belang is, is dat "La logique n'a que des vertus très modérées quand on emploie le langage ordinaire, c'est-à-dire le langage sans définitions absolues." 13. De woorden van de 'langage commune' 8 Ibid., p Ŕ Discours sur l'esthétique, Œuvres I, p Ibid. 11 Ibid. 12 Première leçon de poétique, Œuvres I, p Léonard et les philosophes, Œuvres I, p Cf. "[ ] car la logique, après tout, n'est qu'une spéculation sur la permanence des notations." Première leçon de poétique, Œuvres I, p

11 zijn dus niet vervaardigd voor de logica en de bestendigheid en universaliteit van hun betekenissen zijn nooit op die manier gegarandeerd De Particuliere Universaliteit De filosoof is een type van specialist in het universele; 'caractère qui s'exprime par une sorte de contradiction.' 14. Het specifiek esthetische gevoel is een singuliere emotie waarover de filosoof zich dus ongerust maakt. Het is ondertussen duidelijk geworden dat voor de filosoof die een kunstenaar kan zijn, een specifieke uitdrukkingsvorm geldt. De filosoof heeft in zijn 'systeem', zijn persoonlijke stijl van begrijpen, de oplossing voor een algemene kennisvraag. Hier willen we ons echter eerst buigen over de relatie tussen de filosoof en de ander. Door de poging tot unificatie komt de filosoof in aanraking met de ander; om werkelijk 'universeel' te denken moet men namelijk ook aandacht schenken aan de denkbeelden in de marge. Om een ordening te maken waar alles inbegrepen is, moet men ook recht doen aan de vitaliteit van het absurde en aan de vruchtbaarheid van de contradictie. Het is meestal op dat moment dat de filosoof begrijpt dat hijzelf zich in een vruchtbare paradoxale situatie bevindt: "Et c'est le commencement d'une sagesse en même temps que le crépuscule d'une philosophie." 15. Merk in het citaat op dat Valéry spreekt van 'een' filosofie. Dat is net de beweging die hij hier beschouwt, namelijk de terugkeer naar de particulariteit: "Tout ce qui se croit universel est un effet particulier. Tout univers que nous formions, il répond à un point unique, et nous enferme." 16 Het is met andere woorden altijd een act van de verbeelding, een act van 'afronden' die men gebruikt wanneer men begint te spreken over het universele. De filosoof daarentegen denkt dat hij het steeds over het geheel heeft, terwijl het geheel waarop hij doelt niet eens te overzien is. Dit contrasteert met de menselijke eigenschappen die Valéry in zijn esthetica evalueerde: L'homme n'a pas besoin de toute la nature, mais seulement d'un partie d'elle. Philosophe est celui qui se fait une idée plus étendue, et veut avoir besoin de tout. [ ] Il faut choisir d'être un homme, ou bien un esprit. L'homme ne peut agir que parce qu'il peut ignorer, et se contenter d'une partie de cette connaissance qui est sa bizarrerie particulière, [ ] Léonard et les philosophes, Œuvres I, p Ibid., p Discours sur l'esthétique, Œuvres I, p Cf. "[ ] rien de réel n'est universel..et peut-être rien de réel n'est nécessaire! C'est toujours une imagination, une falsification, un acte d'arrondir que de généraliser et de nécessiter." (V, 730) 17 Eupalinos ou l'architecte, Œuvres II, p. 125 Ŕ

12 Er is dus met andere woorden geen enkele theorie van een filosoof die niet een fragment zou zijn van een of andere autobiografie. 18 Een geest die in staat zou zijn om met een deel van zijn wezen de volledige complicatie van zijn eigen hersenen te begrijpen zou complexer moeten zijn dan hetgeen dat die geest zou laten zijn wat hij is. Er is steeds iets dat buiten schot blijft als men doelt op universaliteit Ŕ dat men namelijk vertrekt van het individu en van het denken zelf. Valéry hekelt de filosoof omdat deze de fout maakt pure observaties te mengen met redeneringen zonder die twee met precisie te onderscheiden. Filosofen vertalen de resultaten van pure observatie naar de gewone taal "[ ] fait par usage sales, mêlés et indistincts." (II, 364). Men moet beginnen met de inconsistentie inzien van het koppelen van een abstracte naam aan een persoonlijke visie; vooral wanneer de filosofen niet erkennen dat ze hun persoonlijke visie op de wereld uiten: Mon objet principal a été de me figurer aussi simplement, aussi nettement que possible, mon propre fonctionnement d'ensemble: je suis monde, corps, pensées. Ce n'est pas un but philosophique. La philosophie [ ] parle de tout [ ]. Je n'y vois point de permanence de point de vue, ni de pureté de moyens. Rien ne peut être plus faux que le mélange (par exemple) d'observations internes et de raisonnements, si ce mélange est fait sans précautions et sans qu'on puisse toujours distinguer le calculé de l'observé: ce qui est perçu et ce qui est déduit, - ce qui est langage et ce qui fut immédiat. 19 De systemen die de filosoof bouwt moeten trouwens altijd leiden tot fouten. 20 De wil om te completeren, af te ronden en een systeem te construeren houdt steeds in dat men op een bepaald moment de observatie van dewelke men vertrok geen recht meer doet. De 'systemen' beroepen zich op een zekere onpersoonlijkheid terwijl deze bijna niks anders dan het persoonlijke bevatten. De filosofen geloven dat wat ze maken universeel is, terwijl het enkel persoonlijk kan zijn; en dit vooral wanneer filosofie gedefinieerd kan worden als het verklaren zonder verificatie. 18 Valéry wijst bijvoorbeeld op de invloed die uitgaat van de kleinste dingen: "Voici un philosophe qui spécule sur le monde, sur la connaissance; il dispose de l'espace et du temps; pense dans la plus grande généralité; se distingue de son mieux de l'instant mais sa pensée est au milieu d'objets et de petits incidents Ŕ de bruits, et des brusques reflets d'une fenêtre crevant de soleil qu'on ouvre en face de la sienne. Il a un goût dans la bouche et une jambe nerveuse. Il se perd et se retrouve, et se retrouve un peu différent, tantôt ne se comprenant plus; tantôt plus éveillé." Analecta, Œuvres II, p. 718 Ŕ Analecta, Œuvres II, p Filosofen zelf vinden dit niet aangenaam om horen: we kunnen hier wijzen op de kritiek van de filosoof Cioran. Deze beweert dat Valéry s aanval op 'systemen' hypocriet is aangezien een 'systeem' bouwen het enige was wat Valéry zelf wou doen maar waar hij niet in slaagde. Door zijn onvermogen begon Valéry volgens Cioran dan maar kritiek te spuien op degenen die er wel in slaagden. Cf. "[ ]un regret plus ou moins conscient du système qu'il n'a pas pu bâtir. La haine de la philosophie est toujours suspecte: on dirait qu'on ne se pardonne pas de n'avoir pas été philosophique, et, pour masquer ce regret, ou cette incapacité, on malmène ceux qui, moins scrupuleux ou plus doués, eurent la chance d'édifier ce petit univers invraisemblable qu'est une doctrine philosophique bien articulée." Cioran, 'Valéry face à ses idoles' in Œuvres, p Ŕ

13 Elle [de filosofie] est chose personelle, et ne veut l'être. Elle veut constituer comme la science un capital transmissible et qui s'accroisse. D'où les systèmes, qui prétendent n'être personne Esthetica en Metafysica Een denker is een egotist die zich onrustig voelt bij het bestaan van de andere, verklaart Valéry. Het vraagstuk van de ander laat zich voelen en verschijnt onder twee gedaantes die de filosoof onderzoekt in twee van zijn subdomeinen; de ethica en de esthetica. De eerste houdt zich bezig met de notie van andere gedragingen en andere karakters, de tweede met de verschillen in smaak, expressie en creaties van de sensibiliteit. De twee 'zwakke' domeinen moeten het 'begrijpen' en het grijpen van de Filosoof ondersteunen. 22 "Tout philosophe, quand il en a fini avec Dieu, avec Soi, avec le Temps, l'espace, la Matière, les Catégories et les Essences, se retourne vers les hommes et leurs oeuvres." 23 De filosoof vindt vervolgens het 'Goede' en het 'Schone' uit en schrijft dan de regels van actie en expressie voor. "Il y a peu d'événements plus remarquables dans l'histoire de l'esprit que cette introduction des Idéaux " 24 De filosoof weet echter niet dat hij deze noties uitvindt en hij doet nu net alsof ze echt bestaan: "Croire à des vérités cachées par essence Ŕ Tandis que les vérités sont choses à faire et non pas à découvrir. Ce sont des constructions et non des trésors." (VIII, 319). 25 Valéry vindt de Platoonse Schoonheid niet terug in de wereld en stoort zich aan de idee dat een schoonheid zou bestaan onafhankelijk van een tijd, van een plaats en van een persoon. Het denken van de filosofen staat voor Valéry veel te ver van de handelingen. Hij begrijpt het belang niet van speculaties die hem enkel verbaal lijken; de systemen die uit die speculaties volgen hebben Valéry daarom ook niet kunnen verleiden: "Et en effet je n'en ai jamais senti l'utilité et ils n'ont répondu à aucun de mes besoins." (II, 922). Hetzelfde geldt voor de 'Waarheid' zoals blijkt uit het volgende fragment uit de dialoog 'Eupalinos ou l'architecte': 21 Introduction à la méthode de Léonard de Vinci, Œuvres I, p Het is geen toeval dat ethiek en esthetiek ook de twee categorieën zijn die volgens Wittgenstein één zijn: "Es ist klar, dass sich die Ethik nicht aussprechen lästt. Die Ethik ist transzendental. (Ethik und Ästhetik sind Eins)." Ludwig Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, Ook het 'onuitspreekbare' aspect van de esthetische ervaring werd door Valéry beaamd (Cf De Esthetische Ervaring). 23 Léonard et les philosophes, Œuvres I, p Ibid., p Cf. Metafysici "[ ]qui, considérant l'art comme problème de connaissance, ont tenté de le réduire en idées." Notion génerale de l'art, Œuvres I, p Cf. "Ce que nous recevons des sens, ce n'est pas le 'monde extérieur' Ŕ c'est de quoi nous faire un monde extérieur. Comment se fait-il? Il se fait par substition de choses sues à choses vues et ce savoir contient des pouvoirs virtuels. (XX, 712) 13

14 Socrates: Je plaçais la sagesse dans la posture éternelle où nous sommes. Mais d'ici tout est méconnaissable. La vérité est devant nous, et nous ne comprenons plus rien. 26 De wetenschap staat Valéry bij in zijn overtuiging: " le développement même des sciences tend à diminuer la notion du Savoir." 27. Dit terwijl heel de filosofie als het ware gebouwd is op de notie van 'savoir'; een fout die volgens Valéry voortborduurt op de illusies van de taal. Elke dag opnieuw wordt de ruïne van de nobele architectuur van de Ideeën duidelijker: het intellect schrijdt niet voort richting het Ware. Men moet volgens Valéry de 'Waarheid' niet zoeken, maar de krachten en structuren die helpen om de waarheid te cultiveren. 'Savoir', ce n'est jamais qu'un degré. Ŕ Un degré pour être. Il n'est de véritable savoir que celui qui peut changer en être et en substance d'être, - c.à.d. en acte. Les connaissances les plus vaines sont celles qui se réduisent en pures paroles et qui ne peuvent sortir de ce cycle verbal. 28 Een 'savoir' die aan geen enkele effectieve 'pouvoir' beantwoordt staat enkel voor arbitraire conventie. Valéry gelooft dat men dit in de nabije toekomst zal begrijpen: een Vers ce temps-là les hommes commencèrent de comprendre que la véritable connaissance est création, que la marque de la vérité est la réussite des actes, que l'instinct achève l'intelligence, que la création est vie, que le faire est le seul 'savoir', et il virent que leurs œuvres d'art et leurs machines les avaient plus instruits que la spéculation sans actes. (VIII, 879) Het is immers frappant dat in een tijd waarin de 'puissance' heerst, de filosofie nog steeds haar 'impuissance' behoudt. "Tout savoir ne vaut que pour être la description ou la recette d'un pouvoir vérifiable." 29 Daarom lijkt de filosofie een poging om te handelen met gebrekkige middelen. De waarde van die middelen moet immer niet in zichzelf liggen, maar in het vermogen dat ze hebben om een invloed uit te oefenen op het werkelijke. Waar staat de metafysica dan als 'savoir' die in feite ver verwijderd is van iets dat op te vorderen is in goud, in 'pouvoir'? En wat met de ethica en de esthetica als we ze confronteren met een uitspraak als: "Je ne sais ce que je sais faire." 30? Valéry antwoordt: éthique et esthétique se décomposent d'elles-mêmes en problèmes de législation, de statistique, d'histoire ou de physiologie et en illusions perdues. 31 Ter gelegenheid van het tweede Congrès International d'esthétique et de Science de l'art op 8 augustus 1937 spreekt Valéry zijn 'Discours sur l'esthétique' 32 uit. Valéry poogt in deze 26 Eupalinos ou l'architecte, Œuvres II, p Léonard et les philosophes, Œuvres I, p Analecta, Œuvres II, p Léonard et les philosophes, Œuvres I, p L'homme et la coquille, Œuvres I, p Léonard et les philosophes, Œuvres I, p

15 tekst een definitie te geven van 'esthetica' met als leidraad de cartesiaanse methode. De esthetica werd volgens hem geboren uit een 'appétit de philosophe' 33. De filosoof die een rechtvaardiging ten opzichte van de rede tracht te vinden, het dialectische dier die zijn ruimte construeert met lagen vanaf de omgangstaal, de metafysische geest; zij schenken allen aandacht aan het "L'alliance d'une forme, d'une matière, d'une pensée, d'une action et d'une passion [ ]" 34.Uiteindelijk komt de filosofie volgens Valéry aandraven met de paradox van de metafysische esthetica; namelijk dat het Schone gescheiden wordt van de schone dingen. 35 Het denken van de mens is een aanbrengen, een opleggen van orde en eenheid aan het werkelijke die dit uiteindelijk weigert. 36 Als men eenmaal het Schone heeft uitgewerkt, dan daalt de waarde van de schone dingen; zij zijn bijkomend en kunnen enkel nog als 'moyens didactiques' 37 fungeren. De geclaimde universaliteit is volgens Valéry niets anders dan een vooroordeel van waaruit de filosofie vertrekt. Valéry geeft vervolgens kritiek op de 'Kunstkritiek' die de notie van het Schone in pacht denkt te hebben. De zogenaamde "conditions absolues de l'effet le plus désirable d'une œuvre" 38 zijn illusoir. Het 'meest wenselijke effect' kan men interpreteren als het concorderen van de onmiddellijke indruk met het oordeel na een diepgaande studie. Onder die studie verstaat Valéry dan ook het beschouwen van het kunstwerk vanuit andere perspectieven; en als dit goed zit dan heeft de beschouwer een bewustzijn van zijn eigen lichaam door de éénmaking met het gehele kunstwerk. Willekeur en noodzakelijkheid botsen. De kunstenaar werkt met het willekeurige, met de wanorde en met het besef ervan. Er vindt echter een soort opwaardering plaats die het gevoel van creatie 39 en van noodzakelijkheid teweegbrengt. Valéry wijst op het verschil met de noodzakelijkheid van de logicus die voortkomt uit het principe van non-contradictie die op zijn beurt voortkomt uit het domein van de dialectiek: de taal. De metafysicus heeft het Ware op het oog en de manier door dewelke hij er komt (hoewel hier mogelijk geen besef van is) is 32 Œuvres I, p Ŕ Discours sur l'esthétique, Œuvres I, p Ibid., p Cf. Discours sur l'esthétique, Œuvres I, p Valéry heeft zelf deze les geleerd doorheen zijn zoektocht naar de mathematisering van de geest. Die orde verschijnt dan ook enkel in tekensystemen, maar tot het werkelijke (of anders gezegd tot de directe communicatieve overdracht van sensaties) dringt de mens niet door. Cf. "Quelques autres minutes de conscience peuvent se dépenser à constater qu'il est illusoire de vouloir produire dans l'esprit d'autrui les fantaisies du sien propre. Ce projet est même à peu près inintelligible." Introduction à la méthode de Léonard de Vinci, Œuvres I, p Discours sur l'esthétique, Œuvres I, p Ibid., p Meerbepaald wordt het gevoel van het creëren volgens Valéry veroorzaakt door het contrast tussen het willekeurige en het noodzakelijke. Cf. Discours sur l'esthétique, Œuvres I, p

16 de taal Ŕ wat betekent: het uitblijven van contradicties. In de esthetica vertaalt dit zich in een Waarheid van het Schone. Het oordeel dat de estheticus toepast op de kunstwerken is er één op basis van woorden: Avouons, Messieurs, que nul d'entre nous n'échappe à cette tentation, et ne glisse assez souvent du singulier à l'universel, fasciné par les promesses du déomn dialectique. Ce séducteur nous fait désirer que tout se réduise et s'achève en termes catégoriques, et que le Verbe soit à la fin de toutes choses. Mais il faut lui répondre par cette simple observation: que l'action même du Beau sur quelqu'un consiste à le rendre muet. 40 Valéry's kritiek is gericht op platonisten die Schoonheid devalueren door deze uit het leven weg te nemen en in de eeuwigheid te plaatsen terwijl "Ce qu'il y a de plus beau ne figure pas dans l'éternel." 41. De schoonheid is niet te scheiden van de schone dingen en dus ook niet van het leven: "Rien de beau n'est séparable de la vie, et la vie est ce qui meurt." 42 Toch vatten de meesten de 'Schoonheid' op als iets onsterfelijks. Het mooiste wat er bestond, voerde Socrates altijd weg ervan, naar de mens en de menselijke geest, waardoor hij niet meer in staat was de gewaarwordingen van de ziel in verband te brengen met de aanwezigheid van een lichaam. Voor Socrates was de enige gevangenis zijn lichaam De Bron van de Filosofie Aan de basis van de filosofie ziet Valéry het hanteren van de vraag. Wat de metafysica heeft voortgebracht is volgens Valéry de blinde en 'mechanische' toepassing van een stel vragen op alle dingen. "Le progrès, ici, a consisté à rétrograder, à comprendre [ qu'] il n'y avait rien à comprendre Ŕ qu'il y avait peut-être à agir." (XXII, ). De niet-filosoof stelt zichzelf meestal geen universele vragen. Dit is aan de éne kant een affirmatie van het failliet van een bepaalde filosofie en aan de andere kant een affirmatie van het 'faire' als fundament van de realiteit. Dit brengt met zich mee dat men de pretentie van de filosofie om zich garant te stellen van het problematische karakter van de 'realiteit' kraakt. Mystères Ŕ Tous les mystères se réduisent au désaccord entre notre pouvoir de former des questions (et les extensions plus au moins légitimes de ce pouvoir) et notre pouvoir d'explorer, de percevoir, donc d'annuler la question. (XII, 97) De bron van de metafysica zelf komt voort uit vragen die getransponeerd worden naar domeinen waar ze niet thuishoren. "L'application aveugle du questionnaire qui est dans 40 Discours sur l'esthétique, Œuvres I, p Eupalinos ou l'architecte, Œuvres II, p Ibid., p

17 l'homme Ŕ Victime de ce questionnaire." (X, 460) Valéry denkt dat de bron van dit transponeren ligt in de sensibiliteit: "Les problèmes de la métaphysique sont les problèmes de la sensibilité qui prennent le langage de l'intellect." (VIII, 742). De sensibiliteit is een soort systeem dat vragen stelt waaraan de mens vervolgens beantwoordt: één van die antwoorden is bijvoorbeeld het overzetten van vraagwoorden naar domeinen waar het geen zin heeft om ze te plaatsen. De antwoorden die volgen hebben ook bepaalde eigenschappen die door de sensibiliteit verklaard kunnen worden: "La métaphysique et la Rhétorique sont faites de l'exploitation assez aveugle de cette forme de réactions et symétries qui se produit (ceci capital) dans un domaine de résonances Ŕ d'où des formules de développements (Hegel etc.)." (XVI, 780). Het feit dat men de oorsprong van de omstandigheden waarin bepaalde woorden werden gebruikt, vergeet, is in feite normaal en zonder die vorm van objectivering zouden zoiets als metafysica en wetenschap nooit bestaan hebben: "Le progrès des hommes a demandé impérieusement la découverte de procédés de conservation." 43. Maar de metafysicus drijft deze woorden volgens Valéry veel te ver Ŕ dit terwijl de wetenschapper eerst naar een symboolsysteem op zoek gaat die de precisie van zijn zoektocht ook kan overdragen. Valéry vergelijkt metafysici met kinderen die niet kunnen ophouden met doorvragen en met beesten die in hun kooi heen en weer lopen tot ze omvallen van vermoeidheid: "Le penseur est en cage et se meut indéfiniment entre quatre mots." 44. De filosoof stelt zich uitvoerig vragen bij wat iedereen eigenlijk van nature weet: "[ ] philosophie, c'est-à-dire une recherche de ce qu'on a déjà trouvé." 45. Valéry heeft het vooral niet voor het twijfelen aan het 'bestaan': Le seul mystère est peut-être celui de notre curiosité qui nous engage dans des problèmes dont l'énonce implique notre existence et notre esprit, cependant que leur solution aurait cette existence même pour l'une de ses conséquences. 46 Daarin ligt ook een bepaald 'recept' om de filosofie te vernietigen: als men een boek niet leest als een mogelijke ontwikkeling waarin men zich kan vinden, maar daarentegen begint met vragen stellen bij de vragen die de auteur zich gesteld heeft om de antwoorden die hij heeft neergeschreven te rechtvaardigen, dan vraagt men eigenlijk aan het 'systeem' om zich niet aan een lezer aan te passen maar aan een bepaalde noodzaak. 47 ondervraging moet men rekening houden met het volgende: Maar bij elke uitvoerige 43 Suite, Œuvres II, p Mauvaises pensées et autres, Œuvres II, p Ibid., p Ibid., p Cf. "Cette épreuve est une épreuve de fonctionnement." Cahier B 1920, Œuvres II, p

18 Dans toute élaboraiton, l'essentiel (parfois dommageable) est de déterminer le questionnaire précis, la table des questions auxquelles doit répondre le travail effectué, et aussi les signes à quoi l'on connaîtra le degré d'exactitude des réponses. (XI, 711) De metafysicus zoekt naar verklaringen, naar het waarom van de dingen. Valéry hekelt deze vragen en wil zich beperken tot het hoe omdat deze tenminste verifieerbare antwoorden bevat: "Le pourquoi est anthropomorphique. Le comment ne l'est pas." (IV, 900). 48 Metafysica geeft een onbegrensd gevolg aan de verklaringsdrang, waar Valéry deze wil inperken. Le pourquoi, le comment, etc. c'est une analyse de l'acte. Donc tout ceci est humain, acte humain et nous n'avons nul droit de l'appliquer hors de ce qui n'est pas acte de l'homme. (IX, 363) Valéry verklaarde dat zijn neorationalisme niet bestond in het geloof in een verklaring via concepten maar in het afwijzen van elke schets van een universele verklaring en in het zoeken naar een zo puur mogelijke expressie. 49 Zijn filosofie was niet verklarend maar werkzaam: de legitieme verklaring zelf bestond in een applicatie van die werkzame activiteit: "Entre l'être et le connaître, le faire." (XVIII, 656). De mens heeft zich steeds beziggehouden met het zoeken van verklaringen terwijl het enige dat eigenlijk kon worden gedaan zich laat herleiden tot het 'uitvinden' van representaties. 50 Valéry ontplooit zich met de leuze "[ ] la connaissance par la construction [ ]" 51 als een constructivist avant la lettre. Vragen worden in de moderne tijd door de wetenschap en de verbinding van het savoir met het pouvoir in een compleet andere setting gegooid. De macht heeft de plaats van de verklaring overgenomen. Valéry geeft commentaar hierop uit de mond van het personage Faust uit zijn theaterstuk 'Mon Faust' dat hij rond 1940 schreef: Faust: Et ils commencent à toucher même aux principes de la vie. Ecoute: ils savent désormais ne plus s'égarer dans leurs pensées. Ils ont compris que l'intellect à lui seul ne peut conduire qu'à l'erreur 48 Cf. "Mais encore, la 'connaissance', l'intellect, l'étrange production de problèmes et de questions qui introduisent des difficultés et des résistances dans le cours naturel de notre vie mentale, ce sont donc espèces de la douleur, espèces utilisables et qui se font pour cultiver Cette parenté de la souffrance et de l'attitude interrogative, cette analogie du mal et de l'aiguillon intellectuel nous apparaît assez quand nous voyons un animal souffrir. Nous avons peine à croire que cet être, dans cet état, ne se trouve, par son tourment, plus proche de l'humanité, plus contraint à l'intelligence; et nous croyons lire dans son regard certaines questions dont il n'est pas d'esprit humain qui ne les ait formées et qui en ait trouvés la réponse." Suite, Œuvres II, p. 778 Ŕ Cf. "Toute explication illimitée est un leurre." (XIII, 619) 50 Cf. "Mon système est de représenter et non d'expliquer." (XX, 378) 51 Léonard et les Philosophes, Oeuvres I, p We kunnen met Focillon daarom ook spreken van een fascinatie voor het 'pensée ouvrière' (Cf. Focillon, Vie des formes, p. 6.). Dit heeft trouwens een zekere affiniteit met het wiskundige intuïtionisme van Brouwer en Heyting. Intuïtionisten aanvaarden alleen wiskundige entiteiten die volgens bepaalde methoden kunnen worden opgebouwd vanuit vooraf gegeven entiteiten. Cf. Diderik Batens, logicaboek, praktijk en theorie van het redeneren, p

19 et qu'il faut donc s'instruire à le soumettre entièrement à l'expérience. Toute leur science se réduit à des pouvoirs d'agir bien démontrés. Le discours n'est plus qu'accessoire Ecoute encore: rien de ce qu'ils découvrent de la sorte ne ressemble à ce que l'on imaginait autrefois. Il ne demeure rien ni des vérités ni même des fables, qui leur venaient des premiers temps. 52 De fascinatie van Valéry voor de correspondentie van handeling en fenomeen slaat op de verbinding van het savoir met het pouvoir. Deze verbindingen vinden hun uitweg in een soort universele grammatica herschreven in de vormen van de algebraïsche logica. Valéry verklaart dat dit het doel is van de wetenschap: [ ]la Science est l'ensemble des recettes et procédés qui réussissent toujours, et qu'elle va se rapprochant progressivement d'une table de correspondances entre nos actes et les phénomènes [ ] 53 Het betreft hier een oude droom van de mens van een soort goddelijke perfectie. Zelfs de morele orde is al vanuit de handen van de goden aan de mens en zijn handelingen gegeven: "Les questions de bien et de mal ont perdu leur prestige métaphysique. La terre ne s'oppose plus au ciel Ŕ ni même la vie à la mort." (V, 89). Het is werkelijk de tijd waarop we de appel die de slang uit Genesis met de volgende woorden aanbiedt, zelf in handen hebben: [ ] God weet, dat, ten dage als gij daarvan eet, zo zullen uw ogen geopend worden, en gij zult als God wezen, kennende het goed en het kwaad. 54 Het moderne feit dat de theorie met de praktijk trouwt waardoor een wederzijdse modificatie van conceptie van ene en andere plaatsvindt, uit zich in de constatering dat pure theorieën weg kwijnen en verbleken en dat alle soorten praktijken herbekeken en gerationaliseerd worden. Peu à peu s'introduit ainsi et se fortifie le sentiment tout 'neuf' que la 'pensée' ne vaut que comme intermédiaire entre deux états de l'expérience, entre une question et une réponse [ ] 55 Dit intermediaire slaat op de substantie van mogelijkheden die een bruikbare waarde van transformatie kan aannemen. Valéry beweert dat "Un homme qui n'a jamais tenté de se faire semblable aux dieux, est moins qu'un homme." 56 omdat het in zijn natuur zit om te pogen die 52 Mon Faust, Œuvres II, p Cf. "Il faut introduire la notion d'activité ou agissement ou production Ŕ et égaler à l'ancienne connaissance Ŕ laquelle se trouve dépréciée Ŕ Le faire. L'homme moderne rejetant métaphysique verbale entre dans la métaphysique en acte. A côté Ŕ au delà, etc. de la physique Ŕ ce n'est point la psychique ni la théodicée, ni la cosmologie qu'il place. C'est la modification du 'monde' et non plus l'explication, non plus la conception, non plus la recherche du vrai, mais la modification du réel. Tout subordonné au faire." (XIII, 783) 53 Introduction à la méthode de Léonard de Vinci, Œuvres I, p Genesis, III, Moralités, Œuvres II, p Choses Tues, Œuvres II, p

20 natuur te overstijgen. Het is in de bruikbaarheid van de transformatie dat de mens het 'pouvoir' ontdekt en waardoor hij de wereld naar zijn hand kan zetten: L'homme a le sentiment invincible que les choses pourraient être différentes de ce qu'elles sont. [ ] ses efforts pour se convaincre du contraire, c'est-à-dire pour se démontrer que ce qui est ne peut être autrement, le conduisent à la puissance de modifier cela même. Ŕ Plus il reconnaît et reconstitue cette nécessité, plus il découvre des moyens de la tourner à son avantage. 57 Valéry had dus bij de filosofen niet veel te zoeken want hij irriteerde er zich aan dat geen enkele van hun vragen zich bij de vragen bevonden die Valéry nu net bezighielden. 58 Bovendien had hij de indruk dat ze slechts luchtkastelen bouwden en dus geen daadwerkelijke macht konden uitoefenen en tenslotte vond hij het niet nuttig om te speculeren met abstracties die niet eens goed gedefinieerd waren; vandaar de idee van een reformatie van de vragenlijst, het zoeken van de bewoording; om dan te komen tot valabele antwoorden: Mais les questions classiques Cur etc. sont peut-être en partie naïeves, relatives à une psychologie et physique primitives. D'où la métaphysique Ŕ Réponse savante à des questions naïves. Donc refaire la questionnaire Ŕ c'est-à-dire refaire l'esprit, refaire le système de besoins de l'esprit. L'inquiétude métaphysique est le résultat du questionnaire abusif et naïf. (XI, 116) 2.5. Filosofie en de Taal La philosophie, si l'on en déduit les choses vagues et les choses réfutées, se ramène maintenant à cinq ou six problèmes, précis en apparance, indéterminés dans le fond, niables à volonté, toujours réductibles à des querelles linguistiques et dont la solution dépend de la manière de les écrire. 59 De filosofie is onscheidbaar van de expressie van de taal, die er volgens Valéry ook het uiteindelijke doel van is. De kritiek op de visie op de taal moet op de volgende manier opgevat worden: de filosoof ziet de taal als een statisch middel en heeft het geloof dat er vaste relaties zijn tussen de woorden en de dingen. Een filosofisch systeem is dus te herleiden tot een classificatie van woorden. De universaliserende filosoof beseft echter niet dat zijn universaliteit enkel onder de vorm van woorden geuit kan worden. Net hierdoor kan die filosofie als een kunstvorm beschouwd worden. 57 Moralités, Œuvres II, p "Quand aux philosophes, que j'avais assez peu fréquentés, je m'irritais, sur ce peu, qu'ils ne répondissent jamais à aucune des difficultés qui me tourmentaient." Au sujet d'eurêka. Œuvres I, p Avant-propos à la connaissance de la déesse, Œuvres I, p

21 A mon avis, toute Philosophie est une affaire de forme. Elle est la forme la plus compréhensible qu'un certain individu puisse donner à l'ensemble de ses expériences internes ou autres, et ceci, indépendamment des connaissances que peut posséder cet homme. 60 We zullen in het volgende hoofdstuk nog spreken over Valéry's onbegrip voor de definitie van filosofie. De redenen om iemand namelijk niet als filosoof te kwalificeren komen voort uit het gebrek aan de 'bezorgdheid' omtrent de rede en de taal. Vandaar dat Valéry zegt dat "Notre philosophie est définie par son appareil, et non par son objet." 61. Als Leonardo da Vinci bijvoorbeeld door de verbinding die hij maakt van het 'savoir' met het 'pouvoir' als voorganger van de moderne wetenschap wordt gezien, waar staan de canonieke filosofen dan? Wat met de problemen die ze bijvoorbeeld rond het woord 'être' opstapelden? We weten ondertussen dat deze canonieke filosofen zich een 'savoir' hadden toegedicht dat zij in een verkeerd domein situeerden. Dat 'savoir' was in grote mate afhankelijk van de woorden die zij gebruikten en hergebruikten. Bovendien geloofden de filosofen in het absurde idee van een voltooid Savoir: "Elle est cachée dans toute philosophie et jusque dans Kant. Qui philosopherait sans cette arrière- pensée? Dieu sait Tout. Mais cette notion naïeve - - Va au Musée." (XIII, 653 Ŕ 654). De filosofie kent geen vooruitgang, enkel stabiliteit; dit omdat men vasthoudt aan een object van absolute kennis waar men blijft rondcirkelen. Het 'Savoir' op zichzelf verliest alsmaar aan betekenis wanneer er geen 'pouvoir' aan kan worden verbonden. Bovendien begint men het aspect van transitiviteit van de taal te onderkennen: "De plus la langage mieux connu ne laisse plus d'illusions, - ne peut plus dissimuler sa vraie valeur qui n'est que transitive Ŕ valeur de transformation." (XIII, 382). De filosofen konden de problemen die uit het 'savoir' voortkwamen niet onderscheiden van de problemen die zij als losstaand van de taal dachten te behandelen door hun simpele conceptie van talige bemiddeling. [ ]on observe facilement que la philosophie, définie par son œuvre qui est œuvre écrite, est objectivement un genre littéraire particulier, caractérisé par certains sujets et par la fréquence de certains termes et de certaines formes. 62 Het merendeel van de filosofen negeert wat geen naam heeft en gelooft bovendien in het bestaan van alles wat een naam heeft. Dit terwijl de meest simpele en belangrijke dingen meestal geen naam hebben en de dingen die niet waarneembaar zijn een vage naam krijgen 60 Léonard et les philosophes, Œuvres I, p Ŕ Avant-propos à la connaissance de la déesse, Œuvres I, p Cf. "Histoire vraie de la philosophie. Celles que l'on fait sont dominées sécrètement par l'absurde idée que celui-là seul est philosophe qui fait un livre de philosophie Ŕ ou prend pour matière ce qui fut écrit et sous ce titre Ŕ expressément." (IV, 185) 62 Léonard et les philosophes, Œuvres I, p

22 die problemen opwekken die niet bestaan. 63 Vele van deze problemen kunnen geen precieze en definitieve oplossing kennen terwijl "Le problème le plus important est celui qui peut-être résolu." (III, 209). Het gaat dus niet enkel om een kritiek, zoals we nog in het volgende hoofdstuk zullen schetsen, op de zogenaamde filosofische problemen die hun oorsprong hebben in tradities; een kritiek die zich herbergt in de bekende uitspraak van Kant omtrent de Verlichting: "Heb de moed, je van je eigen verstand te bedienen!" 64 ; maar tevens op de kwestie van de vermenigvuldiging van problemen door gebruik van de taal. Il faut avouer que le propre des plus grands philosophes est d'ajouter des problèmes d'interprétation aux problèmes immédiats que peut poser l'observation. Chacun d'eux importe une terminologie, et dans aucun cas, les termes qu'ils introduisent ne sont bien définis. 65 We kunnen erop wijzen dat Valéry reeds in zijn eerste Cahiers (1894!) deze problemen aanhaalt met uitspraken zoals: "La philosophie et le reste ne sont qu'un usage particulier des mots." (I, 433) en "Toute métaphysique résulte d'un mauvais usage des mots." (II, 353). En zoals Judith Robinson stelt is dit opvallend: On ne peut manquer d'être frappé par les parentés étroites qui existent entre la critique qu langage qu'on trouve dans les Cahiers et celle qu'on trouve chez les philosophes dits "analytiques" de l'école anglaise, dont les plus connus sont Russell, Wittgenstein, Ryle et Ayer, et chez les "positivistes logiques" du Cercle de Vienne: Schlick, Carnap, Neurath et leur disciples. 66 De complexiteit van de taal stijgt volgens Valéry naarmate men woorden isoleert en uit hun context licht. De filosoof, ' l'esprit affligé de la manie interrogante' 67, transformeert dus het woord, dat een vorm is van een oud 'antwoord', opnieuw in een vraag door bijvoorbeeld dat woord te isoleren. Valéry beweerde dat we elkaar slechts begrijpen in het licht van de "[ ]vitesse de notre passage par les mots." 68. We kunnen hier herinneren aan de passage in de Belijdenissen van Augustinus: Wat is dus de tijd? Wanneer maar niemand het me vraagt, weet ik het; wil ik het echter uitleggen aan iemand die het vraagt, dan weet ik het niet. Nochtans zeg ik zonder aarzelen dat ik dit weet [ ] Cf. "Quant à celles qui ne sont pas sensibles, une douzaine de mots vagues, comme idée, pensée, intelligence, nature, mémoire, hasard, nous servent comme ils peuvent: ils engendrent aussi, ou entretiennent, une autre douzaine de problèmes qui n'en sont pas." Mauvaises pensées et autres, Œuvres II, p Immanuel Kant, 'Wat is Verlichting?' in 'Kleine Werken; geschriften uit de periode ', p Léonard et les philosophes, Œuvres I, p Judith Robinson, l'analyse de l'esprit dans les cahiers de Paul Valéry, p. 22. Ik zou nog op verdere affiniteiten kunnen wijzen zoals bijvoorbeeld de interesse in wiskunde en de definitie van filosofie als taalverheldering. 67 Philosophie de la danse, Œuvres I, p Poésie et pensée abstraite, Œuvres I, p Augustinus, Belijdenissen, XI, XIV,

23 De eerste fout bij het isoleren van een woord is de verwijdering uit de oorspronkelijke zin: "On pourrait dire que ce mot (et ses pareils) est une indéterminé dont le sens résulte du reste de la phrase [ ]" (X, 535). Volgens Valéry kunnen we woorden gebruiken door het vergeten van de eerste omstandigheden waarin we ze gebruikten, waardoor we al verder van het ding zelf afstaan: "Je n'ai point de nom, - dit une Chose Ŕ et quand tu m'appelles Ceci, - tu regardes quelque autre chose et te détourne de moi." (III, 247). Maar het te ver doordrijven hiervan en met name het isoleren van een woord en het definiëren in woordenboekstijl veroorzaakt geloof in absolute woorden. De abstracte entiteiten die onze zinnen vullen en het object zijn van de metafysica en die er ook de stimuli van zijn, zijn creaturen die volgen uit het gemak van het zich uitdrukken. Het enige probleem is dat hun conventionele karakter verborgen is door het voortdurende gebruik ervan; door de onmogelijkheid om af te zien van die woorden. Een eerste manier om metafysica te vermijden is door de reële bruikbaarheid te verhogen door precieze praktijkgerichte definities te geven. Daarom bekritiseert Valéry bijvoorbeeld de 'durée' van Bergson: "Les idées de Bergson sont des combinaisons d'éléments ou de termes que je considère, moi, comme arbitraires, historiques, -didactiques Ŕ et que je n'accepte pas sans révision et réduction préalable à des chefs rédéfinis et reconnus utilisables." (XV, 504). 70 Filosofen creëren de afgrond van het probleem door het woord in zekere zin als doel te gebruiken. Dit terwijl de taal iets essentieel provisoir heeft. Les questions de philosophie et d'esthétique sont si richement obscurcies par la quantité, la diversité, l'antiquité des recherches, des disputes, des solutions qui se sont produites dans l'enceinte d'un vocabulaire très restreint, dont chaque auteur exploite les mots selon ses tendances, que l'ensemble de ces travaux me donne l'impression d'un quartier, spécialement reservé à de profond esprits, dans les Enfers des anciens. Il ya là des Danaïdes, des Ixions, des Sisyphes qui travaillent éternellement à remplir des tonneaux sans fond, à remonter le roche croulante, c'est-à-dire à redéfinir la même douzaine de mots dont les combinaisons constituent le trésor de la Connaissance Spéculative. 71 De voorlopigheid van de taal betekent ook dat de taal haar geldigheid verleent aan het niettalige. De waarde van woorden is te vergelijken met de waarde van bankbiljetten; de termen uit de metafysica geven de illusie van rijkdom maar die rijkdom is relatief en dus niet zuiver zoals die metafysica zelf gelooft. De fout bestaat erin puur transitorische oplossingen te verwarren met verifieerbare zaken. Valéry beweert bijvoorbeeld dat een werk zoals de 'Ethica' van Spinoza dit illustreert: "Spinoza, pas de rigueur en lui. 'Ethica' Ŕ Commode pour juger la 70 Over de relatie tussen Bergson en Valéry, cf. James C. O'Neill, "An intellectual affinity: Bergson and Valéry", PMLA, 66 n 2 (Mar., 1951), p. 49 Ŕ Poésie et pensée abstraite, Œuvres I, p