Hoofdstuk 6 De Odyssee

Transcriptie

1 Hoofdstuk 6 De Odyssee De Odyssee is een ander heldendicht van Homeros. Hierin vertelt Homeros over het leven van Odysseus tijdens de oorlog en zijn terugreis naar Ithaka. Het grootste deel van de Odyssee gaat over de terugreis die maar liefst tien jaar duurt. In de Odyssee komt Odysseus in kleurrijke landschappen en ontmoet hij interessante personen. Kunstenaars hebben zich door de eeuwen heen door de Odyssee en daarom volgt hieronder de Odyssee, geïllustreerd met enkele kunstwerken. 1. Jeugd of geen jeugd De Odyssee (en andere literatuur uit de Oudheid) vertelt vrij weinig over de jeugd van Odysseus. Alleen het volgende weten we over Odysseus jeugd. Odysseus is de zoon van Antikleia en koning Laërtes. Hij leeft als prins op het eilandkoninkrijk Ithaka. Eens ging hij jagen in de bossen van Ithaka met zijn grootvader Autolykos. Hij raakte gewond en hij hield er een litteken aan over. Van Eurytos ontvangt hij als geschenk een bijzondere boog. Eurytos was niet zomaar iemand. Nee, hij heeft de grote Herakles, held van de twaalf taken, leren boogschieten. Deze twee gebeurtenissen lijken nietszeggend, maar ze zijn later van belang in de Odyssee. Als Odysseus is getrouwd met zijn vrouw Penelope, geeft de oude Laërtes het koningschap aan zijn zoon door. Tenslotte krijgen Odysseus en Penelope een zoon, Telemachos. 2. De bedrieger bedrogen De mooiste vrouw ter wereld, Helena, is ooit toebedeeld aan Menelaos. Met alle Griekse koningen werd afgesproken dat Helena en haar echtgenoot werden beschermd, als er iets met hen zou gebeuren. Als Helena dan geroofd wordt door Paris [zie hoofdstuk 4.2], worden alle koningen bij elkaar geroepen. Odysseus heeft echter geen zin om zijn jonge zoon en vrouw in de steek te laten. Als de Grieken hem komen halen doet hij alsof hij gek is geworden. Hij spant een os en een ezel voor een ploeg en hij ploegt het strand van Ithaka om. Vervolgens zaait hij zout in de voren. Palamedes heeft de truc echter door en hij bedenkt een plan. Hij legt dan de weerloze Telemachos voor de ploeg. Aangezien Odysseus wel degelijk weet wat hij doet, ploegt hij om zijn zoon heen. Zo ontmaskert hij zichzelf en hij wordt door de andere Grieken gedwongen mee te komen. Odysseus komt er niet onderuit en hij gaat met tegenzin mee. Later zal Odysseus Achilles ontmaskeren onder de dochters van Lykomedes op Skyros [zie hoofdstuk 5.2]. Voordat ze daadwerkelijk besluiten de oorlog te verklaren, proberen Menelaos en Odysseus Helena terug te krijgen via de diplomatieke weg. De vredesmissie mislukt en zo is een oorlog onvermijdelijk geworden. 3. Geen daden, maar woorden! Odysseus vertrekt met een bescheiden legertje naar Troje. Met slechts twaalf schepen steunt hij de oorlog (Achilles bijvoorbeeld, vertrekt met vijftig schepen [zie hoofdstuk 5.2]). Als echt op vechten aankomt moet Odysseus het ook niet hebben van zijn vechtkunst, hoewel hij best dapper is. Des te meer kan hij rekenen op zijn scherpzinnigheid, vindingrijkheid, sluwheid en hij is welbespraakt. Rond de oorlog heeft hij de nodige conflicten opgelost. Allereerst zou hij problemen met de wind opgelost hebben door Iphigeneia met een leugentje om bestwil naar Aulis te lokken. Ze zou dan geofferd worden om gunstige wind te krijgen. Als Achilles door Agamemnon beroofd wordt, is Odysseus de man om Achilles weer aan het front te krijgen. Bij toeval doodde hij vervolgens een Griekse spion, Dolon genaamd. Ook krijgt hij Neoptolemos (de Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 51

2 zoon van Achilles) en Philoktetes zover om in de oorlog te vechten. Philoktetes, met Herakles pijl en boog, zou de Grieken meer rugdekking kunnen geven in de strijd. Daarna zou hij wraak nemen op Palamedes voor zijn ontmaskering. Odysseus liet een Trojaanse gevangene een brief schrijven. Deze brief werd zogenaamd gestuurd door de Trojaanse koning Priamos. Daarin stond hoe Palamedes de Grieken wilde verraden voor Priamos kostbaarheden. Hij verstopte toen goud onder Palamedes bed. Als Odysseus dit hoogverraad meldt bij Agamemnon laat vervolgens Agamemnon zelf de tent van Palamedes onderzoeken. Als opperbevelhebber en hoofdscheidsrechter liet hij de onschuldige Palamedes stenigen. Tenslotte verzint hij de ultieme list om Troje te verslaan: het houten paard, gevuld met Griekse soldaten [zie fig. 6.1]. fig. 6.1 Het paard van Troje, Giovanni Domenico Tiepolo 4. De reis langs de eilanden I Alsof tien jaar vechten tegen Troje nog niet genoeg is, moet Odysseus nog eens tien jaar op zee rondzwerven voordat hij Ithaka terugziet. Langzaam maar zeker zal Odysseus zijn resterende manschappen en schepen verliezen. De eerste lichting verliest hij in de ochtend als ze overvallen worden de Kikoniërs. Odysseus en zijn mannen hadden in de nacht ervoor namelijk de gewonnen oorlog gevierd met een groot feest op het land van deze Kikoniërs. De volgende makkers verliest hij bij de Lotofagen (lotos-eters). Als iemand van de lotos eet, zal deze alles vergeten en alleen de gedachte hebben om op dit eiland te verblijven. De ongelukkige verkenners die lotos hadden gegeten, moeten letterlijk weer aan boord gesleept worden. 5. Niemand hier Als ze dan Sicilië bereiken om voedsel te zoeken, stuiten ze op de grot van Polyphemos, de zoon van Poseidon. In de grot van deze Kykloop (reusachtige, eenogige veehoeders) vinden ze ook een enorme voorraad kaas, melk en een kudde schapen. Ze besluiten beleefd te wachten te wachten op de gastheer. Snel kwam Polyphemos terug in de grot. Vlak voordat hij wilde eten, ontdekte hij de indringers. Polyphemos moest vragen wie ze waren, omdat hij ze niet kende. Odysseus stelde zich voor als Niemand en hij vertelde zijn verhaal aan de Kykloop. Polyphemos geloofde hem echter niet en hij verslond direct een paar Grieken als toetje. Polyphemos rolt ook een enorm rotsblok voor de ingang, zodat de Grieken niet konden Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 52

3 ontsnappen tijdens de slaap. Odysseus bedenkt ondertussen wel hoe hij moet ontsnappen. Het doden van de Kykloop heeft geen zin, aangezien alleen Polyphemos de rots kan verplaatsen. Als s ochtends Polyphemos de grot uit gaat om zijn kudde uit te laten, gaan hij en zijn mannen aan de slag. Het rotsblok ligt natuurlijk weer voor de ingang. Hij maakt van een boomstam een enorme speer. Als Polyphemos terug is om te dineren, verslindt hij opnieuw wat Grieken. Odysseus biedt hem ook wijn aan uit zijn schepen. Polyphemos drinkt ervan, wordt dronken en valt in slaap. De Grieken grijpen nu de stam en zet hem aan de punt in brand. Hierop doorboren zij het enige oog van Polyphemos [zie fig. 6.2]. Hij wordt schreeuwend van de pijn wakker. Terwijl de andere Kyklopen aanstormen om hem te helpen en vragen wat er aan de hand is, roept Polyphemos: Niemand doet mij pijn! Hij bedoelt natuurlijk de listige Odysseus, maar dat begrijpen de andere Kyklopen niet en ze gaan weer weg. In de ochtend wilde hij toch de schapen laten gaan en hij liet de rotsopening op een kiertje. Hij voelde aan de ruggen van de dieren of er geen Grieken op zaten. Maar de Grieken zaten aan de onderkant van de schapen gebonden. Poseidon wordt woest op Odysseus en zijn mannen als hij erachter komt dat zijn zoon is verwond. Ze zouden nog gestraft worden door de god van de zee. fig. 6.2 Odysseus steekt het oog uit, afbeelding op de hals van een amphoor, ca. 650 v. Chr. 6. De reis langs de eilanden II Vervolgens komt Odysseus bij Aiolos, de god van de wind. Deze belooft Odysseus om alleen wind in de richting van Ithaka te laten waaien. De verkeerde windrichtingen geeft hij in een zak mee. Die moeten weer losgelaten worden als Odysseus weer op Ithaka is. De nieuwsgierige bemanning maakt de zak open, omdat ze denken dat er geschenken in zitten. Zo struikelen ze vlak voor de finish. Met Ithaka in zicht worden ze weer de zee op teruggewaaid. Ze komen aan bij de Laistrygonen, menseneters. Het leek erop dat koning Antipathes hen gastvrij wilde ontvangen, maar de Grieken werden een voor een gegrepen om opgegeten te worden. Alleen Odysseus wist van deze verkenningsgroep te ontsnappen. 7. Allemaal varkens Op het eiland van Kirke wordt de bemanning van Odysseus ogenschijnlijk gastvrij ontvangen. Kirke was eigenlijk een tovenares en veranderde de manschappen in zwijnen. Odysseus werd niet veranderd, omdat hij toen nog bij de schepen was. Odysseus kreeg van Hermes, de boodschapper van de goden, een beschermend kruid mee. Hij zou van Kirkes tovenarij vrij blijven, wat ze ook zou proberen. Toen hij haar kon doden met het zwaard, zette hij haar voor de keus: sterven of de mannen terugveranderen. Ze veranderde de zwijnen weer in mensen en vervolgens genoten deze Grieken nog een jaar lang van de gastvrijheid. Voor vertrek raadt Kirke hem aan om in de onderwereld de schim van de ziener Teiresias te spreken. Hier ontmoet hij vele strijdmakkers. Agamemnon, inmiddels gedood door zijn vrouw Klytaimnestra, en Aias, maar ook zijn moeder Antikleia en de eeuwig gekwelde Tityos, Sisyphos en Tantalos. Als hij Teiresias bereikt, wordt hem verteld dat hij nog vele rampspoed te wachten staat, vanwege Poseidons wraak. Odysseus zal echter wel thuiskomen om zijn vrouw te zien. Hij moet echter wel met de vrijers afrekenen die zijn paleis binnen zijn gedrongen. Ze maken van zijn bezit en voedsel misbruik en ze willen trouwen met Penelope om koning te worden. Tenslotte geeft Kirke nog adviezen om enkele beproevingen te doorstaan. Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 53

4 8. Kirkes raad opgevolgd, maar toch ook weer niet Odysseus en zijn bemanning vervolgen hun reis en de Grieken komen langs het eiland van de twee Sirenen. Met hun gezang proberen Sirenen schepen met hun bemanning op de klippen te laten varen. De mannen stopten gesmolten was in hun oren en Odysseus werd vastgebonden aan de mast, volgens de tips van Kirke. De bemanning moest zich niets aantrekken van zijn gebaren en geroep. Odysseus kon het gezang wel horen en hij eiste schreeuwend en druk gebarend dat ze hem daarheen moesten laten. De bemanning hoorde natuurlijk niets en ze bonden hem nog strakker vast. Nadat Odysseus rustig werd, zag de bemanning dat de Sirenen niets meer konden doen. Ze maakten hem los en haalden de was uit hun oren. Ze gingen weer verder varen naar Ithaka. Kirke had hen ook afgeraden langs de Dwaalrotsen te varen, alleen de Argonauten waren er ooit, onder leiding van Iason, in geslaagd om hun missie van het Gulden Vlies te voltooien. Daarom moesten ze langs de engte van Skylla (een zeskoppig allesverslindend monster) aan de ene klip en Charybdis (een allesvernietigende draaikolk) aan de andere. Schepen moeten wel langs een van beide gevaren varen, beide ontwijken was onmogelijk. Ze stonden te dicht bij elkaar. Odysseus kiest ervoor langs Skylla te gaan en verliest slechts enkele mannen. Nu zijn ze bij Trinakria, het eiland van de zonnegod Helios. Kirke zei dat ze van de heilige runderen af moesten blijven, maar van de honger wisten enkele manschappen wat dieren op te eten. Odysseus wist van niets, omdat hij sliep. Als straf voor deze heiligschennis liet Zeus een harde storm los. Odysseus laatste schip en bemanning vergaat en hij spoelt alleen aan op het eiland van Kalypso, Ogygia. Omdat hij acht jaar lang niet over een schip of ander zeewaardig voertuig kon beschikken, bleef hij daar al die tijd tot genoegen van de eeuwig jeugdige nimf Kalypso. Uiteindelijk verlangt hij weer naar zijn vrouw, kind en land en de goden vonden ook dat het welletjes geweest was. Samen met Kalypso bouwt hij een vlot en zij voorziet hem bovendien van wat voorraden. 9. De laatste keer Poseidon ziet intussen het vlot van Odysseus en laat hem opnieuw, maar wel voor de laatste keer, schipbreuk lijden. Op het eiland van de Phaiaken spoelt de naakte Odysseus aan. Hij was niet alleen naakt, maar het zout van de zee maakte zijn uiterlijk schrikwekkend. Nausikaä, prinses van de Phaiaken, kreeg in de vorige nacht een droom van de godin Athena, die haar vertelde om haar mooiste kleren te wassen. De droom van Nausikaä was echter een list van Athena om haar broer Poseidon te kijk te zetten. Odysseus zou door de gastvrijheid van de Phaiaken daadwerkelijk als een held ontvangen worden en zo goed als Odysseus wenste, verzorgd worden om hem tenslotte een waardige en behouden terugreis te schenken. En zo gebeurde het. Nausikaä s vader Alkinoös, de koning van de Phaiaken, liet haar naar de wasplaats gaan met een wagen en enkele dienaressen. Bij de wasplaats werd Odysseus wakker van het gejoel van de meisjes. Hij deed een bosje voor zijn edele delen en smeekte de meisjes om hulp, kleding en voedsel [zie fig. 6.3]. In plaats van simpele vodden, brood en water, wordt hij geleid naar het koninklijk paleis en daar krijgt hij koningswaardige kleren en voedsel. Alkinoös en zijn vrouw Arete horen zijn verhaal aan, eren hem met wedstrijd-spelen en geven hem tenslotte een bemand schip voor de echte terugreis naar Ithaka. fig. 6.3 Odysseus en Nausikaä, Pieter Lastman 1619 Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 54

5 Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 55

6 10. In twintig jaar tijd Al die jaren heeft Penelope zonder haar echtgenoot geleefd en Telemachos zonder vader. In de loop van diezelfde jaren is er het gerucht gegaan dat Odysseus is omgekomen, op welke manier dan ook. Mannen van aanzien hebben het inmiddels gemunt op de koningin en de troon van Ithaka. Penelope blijft wel geloven dat Odysseus nog leeft en ze blijft hem dan ook trouw. Penelope doet echter een belofte om de vrijers tevreden te stellen (en tijd te rekken). Ze zal met een van hen te trouwen als ze het doodskleed van de oude koning Laërtes heeft geweven [zie fig. 6.4]. Ze haalt het elke nacht uit elkaar, voor meer tijdwinst. Er wordt ook verteld dat het bedrog met het doodskleed is ontdekt door een dienares die een verhouding had met een van de vrijers. De vrijers betrapten Penelope en het weefgetouw is vervolgens vernietigd. Intussen is de volwassen geworden Telemachos een onderzoek begonnen om te controleren of zijn vader nog leeft, mede hierom wil Penelope toch tijd rekken. Zijn vriend Mentor, eigenlijk de godin Athena in de gedaante van Mentor, helpt hem met een schip en bemanning. Hij ontmoet onder andere Menelaos en Helena in Sparta en Nestor, een vriend van Odysseus, in Pylos. Zonder positief resultaat keert hij moedeloos terug naar Ithaka. fig. 6.4 Penelope aan het weefgetouw, Pinturicchio, ca Ik ben thuis! Odysseus zelf heeft ook voet aan wal gezet, kort voor Telemachos dat deed. Hij keek eerst de kat uit de boom om de situatie te beoordelen. Hij verblijft incognito bij varkenshoeder Eumaios. Odysseus heeft van Athena de gedaante gekregen van een bedelaar. Als hij Telemachos ontmoet, doet hij zijn vermomming even af. Telemachos ziet zijn vader weer in volle glorie, maar hij moet de ware identiteit echter nog wel even geheim houden voor de rest van Ithaka. Als fig. 6.5 De terugkeer van Odysseus, C.W. Eckersberg 1812 bedelaar dringt Odysseus het paleis binnen. Zijn oude hond herkent hem toch en in vrede blaast hij zijn laatste adem uit. Bij toeval wordt Odysseus door zijn voedster Eurykleia herkend aan zijn litteken. Hij verbergt het litteken snel onder zijn kleed. Ook moet hij de verleiding weerstaan zich niet bekend te maken bij Penelope [zie fig. 6.5]. Na al die jaren zou hij zo graag bij haar zijn. Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 56

7 12. De slotfase Penelope doet de vrijers een laatste belofte. Ze zal trouwen met de vrijer die de volgende wedstrijd wint: de boog van Odysseus (die hij kreeg van Eurytos) moet gespannen worden en een pijl door twaalf gaten van strijdbijlen schieten [zie fig. 6.6]. Niemand lukt dit, maar Niemand (Odysseus) lukt dit! De vrijers zijn in eerste instantie verbaasd dat zomaar een bedelaar dit lukt. Odysseus krijgt zijn ware gedaante terug en in de verwarring worden de vrijers stuk voor stuk omgebracht. Antinoös, de leider van de vrijers, was de eerste dode. De vrijers waren in dit gevecht kansloos omdat hun wapens achter slot en grendel lagen en de vluchtwegen afgesloten waren. Hierna was de vrede op Ithaka teruggekeerd en de liefde van Odyseus gezin hersteld [zie fig. 6.7]. fig. 6.6 Penelope brengt de boog van Odysseus fig. 6.7 Odysseus en Penelope herenigd, naar de vrijers, Padovanino, ca boekillustratie naar Flaxman, ca Het einde krijgt een staartje Over het echte einde van Odysseus leven is eveneens weinig te zeggen. Hij zou, volgens een versie, een zoon hebben verwekt bij Kirke: Telegenos. Deze zoon zou hem dan hebben gedood. Anderen vermelden dat hij weer de zee opging en toen is omgekomen. De laatste groep vertellers houdt het bij een verzoening met de vroegere vijanden, de Trojanen. Met Aeneas zou hij zich dan in Italië hebben verzoend en Odysseus is daar ter plekke gestorven. Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 57

8 Odysseus in de kunstgeschiedenis In de Oudheid werden gebeurtenissen uit de Ilias vaker op vazen en ander aardewerk afgebeeld dan fragmenten uit de Odyssee. Hoewel Odysseus vele problemen oploste voor en tijdens de oorlog, was hij vrijwel nooit het onderwerp voor een vaasschildering. Later besteedde men meer aandacht aan de Odyssee. Odysseus werd dan vaak als zeeman met een (konische) muts en baard afgebeeld. Daarnaast heeft Homeros in zijn werken de landschappen uitgebreid beschreven. Vele muren en wanden van rijke Romeinen werden hiermee versierd. Enkele voorbeelden zijn de verschillende eilanden van de Odyssee, de onderwereld, uiteraard met hun bijbehorende figuren. Het daadwerkelijke afbeelden deed men via die archaïsche vazen tot fresco s in de Renaissance en van schilderijen in de 17 e eeuw tot beeldhouwwerken van slechts enkele decennia oud. In de Renaissanceperiode werd echter op thema beeldende kunst vervaardigd. Fragmenten als de Lotofagen, Kirke en Kalypso staan voor de verleidingen naar geestelijke en lichamelijke genoegdoening. Ook de Sirenen en Polyphemos zijn bijvoorbeeld vaak afgebeeld op Griekse vazen vanaf de 7 e eeuw. De ontmoeting met Nausikaä stond vooral voor de deugd gastvrijheid. Voor het thema rusteloosheid en zwerflust heeft Odysseus gestaan vanwege al zijn omzwervingen. De kerk nam later het idee achter de complete Odyssee op als Constantia (standvastigheid). Odysseus heeft allerlei beproevingen en verleidingen weerstaan tijdens zijn reizen. Uiteindelijk werd hij beloond met een waardige terugkeer bij zijn trouwe vrouw en geliefde zoon. Van 1610 tot circa 1630 konden ruwweg een drietal thema s aan Homeros werk worden ontleend. Hieronder volgt een nadere omschrijving. -De scène van Odyssee en Nausikaä was het eerste thema. Als Odysseus naakt aanspoelt op het strand van het eiland van de Faiaken, komt hij als eerste prinses Nausikaä en haar vriendinnen tegen. Zij waren daar bezig hun kleren te wassen. Nadat Odysseus zijn edele delen met een bosje heeft bedekt, smeekt hij de meisjes om hulp en kleding. Nausikaä blijft staan om de arme Odysseus te helpen, terwijl de andere meisjes verschrikt wegrennen [vergelijk fig. 6.3 met fig. 6.8 en 6.9]. Tenslotte wordt Odysseus gastvrij ontvangen door de Faiaken. Deze gastvrijheid vormt een mooi thema voor een mythologisch werk mét een boodschap. -Het tweede is Odysseus bij tovenares Kirke. Kirke heeft de vrienden en bemanning van Odysseus veranderd in zwijnen. Odysseus weet echter met hulp van de god Hermes Kirke te verslaan. Kirke verandert de mannen weer terug en zij geeft een groot afscheidsmaal en adviezen om naar Ithaka (Odysseus eilandkoninkrijk) terug te keren. Odysseus wordt ook verbeeld als de verstandige, deugzame held die de kwade krachten overwint. -Het laatste is de spaarzaamheid en voorzichtigheid. Athena helpt Odysseus, bij fig. 6.8 Odysseus en Nausikaä, Pieter Lastman 1609 zijn uiteindelijke terugkeer op Ithaka, zijn schatten te verbergen. Vervolgens neemt hij het op tegen de vrijers, die tijdens Odysseus afwezigheid op het koningschap aasden, en heeft hij zijn Ithaka weer terug. Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 58

9 In de klassieke literatuur zelf komt de persoon Odysseus regelmatig voor, in tegenstelling tot de beeldende kunst. Onder andere in tragediën van de drie grote Griekse tragedieschrijvers Sophokles, Aischylos en Euripides. In verhalen als Aias, Philoktetes en Hekabe wordt de slimme man vooral positief geschetst. Odysseus komt daarin over als een sluw, listig, vindingrijk en diplomatiek mannetje. In de Romeinse literatuur wordt hij nogal negatief weergegeven. De Romeinen zijn, mythologisch gezien, vanwege hun Trojaanse afkomst uiteraard pro-trojaans en beschrijven de held als doortrapte verrader. Kortom Odysseus en zijn Odyssee hebben vanaf de eerste publicatie vele kunstenaars, met name beeldende en literaire, geweldig geïnspireerd tot een creatieve vorm van receptie. fig. 6.9 Odysseus en Nausikaä, Thomas de Keyzer 1657 Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 59