Inventarisatie PV markt Nederland Status Oktober 2011

Transcriptie

1 Inventarisatie PV markt Nederland Status Oktober 2011 Wilfried van Sark (Sark Solar Energy Consultancy) Peter Muizebelt (New- Energy- Works) Jadranka Cace (RenCom) Stichting Monitoring Zonnestroom Korte Elisabethstraat JG Utrecht info@zonnestroomnl.nl website: In opdracht van: Agentschap NL Rapportnummer SMZ Datum: 15 december 2011

2 Voorwoord In de zomer van 2011 is de Stichting Monitoring Zonnestroom opgericht. Op initiatief van AgentschapNL, en gedragen door Holland Solar, vereniging Organisatie voor Duurzame Energie (ODE), en de Universiteit Utrecht inventariseert, beoogt deze stichting op een onafhankelijke wijze informatie en kennis over PV- systemen en de zonnestroommarkt te beoordelen en te ontsluiten. Het belangrijkste doel van de stichting is om de markt beter in staat te stellen onderbouwde investeringsbeslissingen te nemen met als resultaat een sterke groei van de hoeveelheid opgesteld PV vermogen in Nederland. Dit rapport beschrijft een eerste inventarisatie, status oktober 2011, die is uitgevoerd voor de Stichting Monitoring Zonnestroom door Sark Solar Energy Consultancy, RenCom en New- Energy- Works. De stichting ontving een opdracht daartoe van Agentschap NL. ii

3 Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een inventarisatie van PV modules, omvormers en systeemcomponenten die op de Nederlandse markt verkrijgbaar zijn. Deze inventarisatie is uitgevoerd om de markt te voeden met onafhankelijke informatie en kennis over beschikbare PV- systemen. De inventarisatie heeft plaatsgevonden in de maand oktober Er zijn 166 modules gevonden, waarvan slechts 3 module types bij meerdere leveranciers te verkrijgen zijn; er zijn 195 omvormers gevonden, waarvan 98 types bij meerdere leveranciers te verkrijgen zijn, soms met aanzienlijke prijsverschillen. Overigens zal de grote variatie in prijzen waarschijnlijk afnemen nu prijzen o.a. door dit rapport transparanter worden. De belangrijkste resultaten voor de PV modules zijn: PV modules Gemiddelde prijs per vermogen 2.10 Euro/Wp range Euro/Wp Gemiddeld vermogen per oppervlak 140 Wp/m 2 range Wp/m 2 Technologie Alleen mono/multi c- Si Energieopbrengst 1000 kwh/kwp range Omvormers Gemiddelde prijs per vermogen 0.45 Euro/Wp range Euro/Wp Gemiddelde Europees rendement 95.2 % range % Voor opbrengstberekeningen van systemen met panelen en omvormers die in de inventarisatie zijn opgenomen, zijn (nog) geen gegevens beschikbaar. Een model dat opbrengst berekent, kan daarom niet worden ingezet. Omdat het allen standaard silicium technologie panelen betreft is uitgegaan van een opbrengst van 1000 kwh/kwp, met een variatie van 5%. Uitgaande van de range in het Europees rendement van omvormers van ook zo n 5% (gemiddeld 95.2%), en andere systeem verliezen van 10%, kan een uitspraak gedaan worden voor de opbrengst in Nederland. Op grond van de verschillen over het land van de zonne- instraling van zo n 10%, wordt een aantal typische energie opbrengsten kentallen gebruikt: 800, 850, 900, en 950 kwh/kwp. De kosten voor kleine en grote PV systemen zijn verschillend. Er is een aantal voorbeeldberekeningen uitgevoerd voor vier typische systeem groottes: 0.6, 2.5, 5, en 50 kwp. De eerste drie groottes zijn typisch voor consumenten, het grootste systeem voor boerenschuren of kantoorpanden. Voor deze systemen zijn de kosten in Euro per opgewekte kwh uitgerekend, voor de vier kentallen 800, 850, 900 en 950 kwh/kwp, drie verschillende waardes voor de rentevoet (3, 6, 8%), en 1% O&M kosten. Voor 900 kwh/kwp blijkt, dat voor 5 van de 12 combinaties de kwh- prijs lager is dan het kwh- tarief dat elektriciteitsleveranciers nu rekenen (0.23 Euro/kWh): grid parity is bereikt in die gevallen. 900 kwh/kwp 1% O&M kwp Euro/Wp iii

4 Voor het grote systeem, waar in acht genomen moet worden dat kwh- prijs voor grootverbruik lager is dan die voor consumenten, namelijk 0.10 Euro/kWh, is grid parity nog ver weg. Aanbevelingen Vanwege de snelle veranderingen in de markt verdient het aanbeveling de inventarisatie vooralsnog ieder kwartaal uit te voeren. Een certificeringsysteem zou moeten worden ontworpen, waarin een garantie voor het goed functioneren van het gehele PV systeem zou moeten zijn geregeld. Dit is van belang omdat goed bepaald moet worden of de diverse componenten technisch bij elkaar passen; een goede PV module met een goede omvormer levert niet automatische een goed PV systeem op. Om nauwkeurige voorspellingen te kunnen maken van de opbrengst van een PV systeem bestaande uit specifieke componenten, moet van elk van die componenten (module, omvormer) data beschikbaar zijn om tenminste een parameterisatie van het rendement als functie van instraling te kunnen maken. iv

5 Inhoudsopgave 1. Inleiding Doelstelling Aanpak PV- panelen Omvormers Overige systeemcomponenten Test resultaten en PV opbrengst Voorbeeldberekeningen Overige aanschaf- en gebruiksaspecten Presentatie van resultaten Resultaten PV- panelen Omvormers Overige systeemcomponenten Montagesystemen Installatie en advies Test resultaten en PV opbrengst Opbrengstmodel Voorbeeldberekeningen Overige aanschaf- en gebruiksaspecten Monitoring van stroomopbrengsten Kosten meetdiensten van meetbedrijven Overige leveranciers van meetdiensten Informatieborden voor bedrijven en instellingen Displays voor individuele installaties bij particulieren Presentatie van resultaten Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen Referenties Bijlagen Bijlage 1: PV module overzicht Bijlage 2: Omvormer overzicht Bijlage 3: Lijst van benaderde bedrijven: Bijlage 4: Systematiek berekening jaaropbrengst PV systeem Bijlage 5: Meters Bijlage 6: Zelf meting Bijlage 7: de Telegraaf, zaterdag 5 november v

6 vi

7 1. Inleiding Als belangrijk knelpunt voor grootschalige uitrol van PV in Nederland wordt gezien dat de huidige markt onvoldoende toegang heeft tot onafhankelijke informatie en kennis over beschikbare PV- systemen. De markt in Nederland is divers: ze bestaat uit groothandelaren, distributeurs, installateurs, systeemhuizen, eindgebruikers, doe- het- zelvers, one- stop- shoppers, en tegelijkertijd ook fabrikanten van zonnecellen en modules, omvormers, en meetapparatuur, en machinebouwers. Vanuit het innovatief programma zonnestroom (IPZ) wordt getracht meer transparantie en hulp te bieden aan deze markt. Dit heeft onder andere geleid tot de oprichting van de Stichting Monitoring Zonnestroom medio 2011, die kennis over PV systemen in Nederland organiseert en aanbiedt. De markt zal daarmee beter in staat zijn onderbouwde investeringsbeslissingen te nemen met als beoogd resultaat een sterke groei van de hoeveelheid opgesteld PV vermogen in Nederland. Het totaal geïnstalleerd PV vermogen in Nederland kende in de afgelopen jaren een aantal sprongen veroorzaakt door de EPR (Energie premie regeling, 2003) en SDE (Stimulering Duurzame Energieproductie, ) regelingen, zie Figuur 1. Met het ontsluiten van kennis ten behoeve van de markt wordt verwacht dat een duurzame groei kan worden voortgezet in de komende jaren, mogelijk vergelijkbaar met de ontwikkeling van de wereldwijde PV markt, zie Figuur 2. Figuur 1: Ontwikkeling van het cumulatief geïnstalleerd PV- vermogen in Nederland (bron: CBS [1]) 1

8 Figuur 2: Ontwikkeling van het wereldwijd cumulatief geïnstalleerd PV- vermogen in de afgelopen 10 jaar (bron: Jäger- Waldau [2]) 2

9 2. Doelstelling Het doel van dit project is de inventarisatie van de PV markt in Nederland en het verzamelen en ontsluiten van informatie daartoe. Nader gespecificeerd houdt dit het volgende in voor de Nederlandse markt: 1) overzicht van het aanbod van PV- panelen 2) overzicht van het aanbod van omvormers 3) beschrijving van overige systeemcomponenten inclusief installatie en advies 4) overzicht van testresultaten van PV- panelen 5) voorbeeldberekeningen van een drietal systemen (klein, middel, groot) voor typische omstandigheden 6) overzicht van overige aanschaf- en gebruiksaspecten als garantie, service en onderhoud 7) presentatie van de resultaten, zowel op specifieke bijeenkomsten als via (eigen) mediakanalen ( De volgende doelgroepen zullen profijt van deze inventarisatie kunnen hebben: - Potentiele investeerders in PV systemen, particulier en/of zakelijk - Leveranciers van PV- modules, omvormers en andere onderdelen van een PV- systeem - Branche verenigingen (Holland Solar, Uneto- VNI) - Kennisinstellingen (Universiteiten, Hogescholen en andere opleidingen) - Advies en consultancy bureaus - Overheid en NGO s (Agentschap NL, Milieu Centraal) - Bouwkolom (architecten, projectontwikkelaars, bouwers en installateurs) 3

10 3. Aanpak Het verzamelen van gegevens is op verschillende manieren aangepakt. Via een grondige internet- search is een overzicht verkregen van het aanbod van PV- panelen, omvormers en andere systeemcomponenten in Nederland. Daaruit is ook een lijst van contacten aangelegd waarvan een aantal per e- mail en/of telefoon is benaderd voor nadere informatie PV- panelen Als uitgangspunt voor PV- panelen is een database gebruikt van Photon International [3], deze bevat ongeveer verschillende types en getuigt van het enorme wereldwijde aanbod van PV- panelen. Het aanbod in Nederland is naar verwachting een stuk lager. Er is getracht een inventarisatie te maken van de Nederlandse markt van PV- panelen naar merk, type, materiaal (mono- /multi- /amorf Si, CIS, CdTe), gespecificeerd vermogen, gewicht, oppervlak, kosten (per leverancier), kosten in Euro/Wp en Euro/m 2. Als minimum grootte (capaciteit) van de PV- panelen is 100 Watt- piek (Wp) genomen. Indien mogelijk is een prijsrange bepaald op grond van informatie van verschillende leveranciers. De gegevens zijn verzameld in een spreadsheet, waardoor het eenvoudig mogelijk is deze te rangschikken volgens een aantal criteria. Het spreadsheet bevat de volgende kolommen: Module type nummer Merk/ Fabrikant Prijs inclusief BTW Gespecificeerd Vermogen (Wp) (Pmax) /Wp Wp/m2 Materiaal (soort module) Module Efficiency (%) Aantal cellen Oppervlak (m2) Lengte (mm) Breedte (mm) Hoogte (mm) Gewicht (kg) (Voc) (Isc) Max voltage (Vmp) Max stroom (Imp) Power Tolerance (%) +/- Operating Temperature Max System Voltage IEC Keurmerken Meer informatie In verband met vertrouwelijkheid is de spreadsheet geanonimiseerd. Desalniettemin is een lijst van leveranciers hierin opgenomen. De spreadsheet is in openbare vorm beschikbaar op 4

11 de website De lijst van panelen is weergegeven in bijlage 1. Gebruikers kunnen een rangschikking maken volgens zelf te kiezen criteria, en zo kan per criterium bijvoorbeeld een top- 10 worden vastgesteld. Te gebruiken criteria zouden kunnen zijn: - Hoogste vermogen per oppervlak Wp/m 2 (is eigenlijk rendement) - Laagste prijs per Wp: Euro/Wp - Hoogste jaaropbrengst per Wp: kwh/kwp (per technologie) 1 - Hoogste jaaropbrengst per Euro: kwh/euro 1 - Laagste stroomkosten: Euro/kWh 1 - Laagste kg/m 2 In dit rapport worden de volgende criteria als voorbeeld gebruikt: - Hoogste vermogen, Pmax (Wp) - Hoogste vermogen per oppervlak (Wp/m 2 ) - Laagste prijs per vermogen (Euro/Wp) 3.2. Omvormers De inventarisatie van omvormers is uitgevoerd naar merk, type, aantal strings, (Europees) rendement, kosten (per leverancier). De gegevens zijn verzameld in een dezelfde spreadsheet als die gemaakt is voor de modules, waardoor het eenvoudig mogelijk is deze te rangschikken volgens een aantal criteria. Het spreadsheet bevat de volgende kolommen: Type Merk Prijs inclusief BTW Euro/Wp EU- rendement Max. DC vermogen (@ cos ϕ=1) (W) Max DC- spanning (V) PV spanningsbereik, MPP, (V) Nominale DC- spanning Min. DC spanning/ startspanning Max. ingangsstroom (A) Aantal DC- ingangen Aantal MPP- trackers Nominaal AC- vermogen(@ 230 V, 50 Hz) (W) Max. AC schijnbaar vermogen (VA) AC- Uitgang spanning (V) AC- Spanning bereik (V) AC- Net frequentie Max. uitgangsstroom (A) Vermogensfactor (cos ϕ ) Terugleverfasen/ aansluitfasen 1 De jaaropbrengst gegevens per module zijn onbekend. Wel is er een indicatie beschikbaar per technologie, zie paragraaf

12 Topologie Rendement Breedte (mm) Hoogte (mm) Diepte (mm) Gewicht (kg) Eigenverbruik 's nachts (W) Keurmerken Aantal Fasen Meer informatie Per criterium kan een top- 10 worden vastgesteld. De spreadsheet is in openbare vorm beschikbaar op de website De lijst van omvormers is weergegeven in bijlage 2. De te gebruiken criteria kunnen zijn: - Beste maximale rendement (%) - Beste Europees rendement (%) - Laagste prijs per Wp (Euro/Wp) In dit rapport geven we de volgende als voorbeeld. - Beste Europees rendement (%) - Laagste prijs per Wp (Euro/Wp) 3.3. Overige systeemcomponenten Draagsystemen voor platte en schuine daken alsmede installatie werkzaamheden (netaansluiting) zijn geïnventariseerd op vergelijkbare wijze als voor PV- panelen en omvormers. Prijzen zijn niet gevonden. Een overzicht van de systemen wordt in tabel vorm gegeven Test resultaten en PV opbrengst Voor de berekening van (verwachte) opbrengst van een PV- systeem is getracht testresultaten te achterhalen van panelen die in Nederland verkrijgbaar zijn. Het Duitse tijdschrift Photon meet sinds enige jaren van een select aantal panelen de opbrengst op hun test site in Duitsland. Deze gerapporteerde testgegevens zijn geraadpleegd, en indien relevant gebruikt voor de bepaling van verwachte opbrengst in Nederland. Er wordt uitgegaan van optimale plaatsing voor Nederland. Om tot kwh/kwp opbrengstwaarden per paneel te komen is voorts rekening gehouden met zonaanbod verschillen over Nederland (gebaseerd op KNMI data). In figuur 3 zijn deze verschillen weergegeven voor de jaren 2010 en De landelijke variatie is ongeveer 10%, in Zeeland is de hoogste hoeveelheid zonne- instraling gemeten van kj/cm 2 ( kwh/m 2, 2010) en kj/cm 2 ( kwh/m 2, 2011), de laagste hoeveelheden zijn kj/cm 2 ( kwh/m 2, Gelderland, 2010) en kj/cm 2 (998.9 kwh/m 2, Groningen, 2011). De landelijk gemiddelden zijn kwh/m 2 voor 2010 en kwh/m 2 voor Het langjarig gemiddelde is lager, 6

13 en wel kwh/m 2. Genormeerde opbrengsten zijn gebaseerd op dit langjarig gemiddelde, en voor 2010 en 2011 zullen werkelijke opbrengsten van goed functionerende systemen 5-7% hoger zijn dan verwacht. Figuur 3: Jaarsom globale instraling 2010 en 2011 in kj/cm 2 (voor de eenheid kwh/m 2 dient vermenigvuldigd te worden met (=1/0.36)) (bron: KNMI [4,5]) Een rekenmodel kan worden toegepast om de systeem opbrengst te berekenen; benodigde elementen daarin zijn: - Efficiency module als functie van instraling - Efficiency omvormer als functie van percentage capaciteit - Andere systeemverliezen 3.5. Voorbeeldberekeningen Voor drie verschillende PV- systemen is een opbrengst en kosten analyse gemaakt. Er wordt onderscheid gemaakt tussen een klein (0.6 kwp), middel (2.5 kwp) en groot (5 en 50 kwp) PV- systeem, uitgaande van normaal voorkomende omstandigheden (dakrichting en helling, geen beschaduwing), volledige saldering (niet voor 50 kwp systeem) en zonder SDE(+) of andere subsidie maatregelen. Daarbij wordt voorts rekening gehouden met een rentevoet van 3, 5 of 8%, een levensduur van 25 of 30 jaar, operation en maintenance kosten van 1% van de investering, en een energie opbrengst kental van kwh/kwp. Oudere PV systemen hebben vaak een nog lagere waarde, zoals bijvoorbeeld in Nieuwland is geconstateerd [6]. ECN hanteert 850 kwh/kwp. [7], terwijl aanwezigen op de Sunday 2011 workshop kentallen tussen 900 en 1000 kwh/kwp noemden. De kwh prijs kan worden uitgerekend met de levelized cost of electricity (LCOE) methode. Deze is als volgt gedefinieerd: 7

14 Hierin is α is de annuïteit factor, I de initiële investering, OM de operation en maintenance kosten, en E de jaarlijkse geproduceerde hoeveelheid elektriciteit. De annuïteit factor is gedefinieerd als: met r de rentevoet, en L de levensduur van het systeem Overige aanschaf- en gebruiksaspecten Tenslotte komen andere zaken als garantie, service en onderhoudsaspecten, met eventueel bijbehorende kosten aan bod Presentatie van resultaten De resultaten van het onderzoek zijn verwerkt in een eindrapport dat nu voor u ligt. Tevens is een presentatie gegeven op het congres Sunday 2011 op 12 oktober Verder hebben er diverse besprekingen met Stichting Monitoring Zonnestroom en AgentschapNL plaatsgevonden. De resultaten van dit onderzoek worden ontsloten via de website van de Stichting Monitoring Zonnestroom ( Een excelsheet is ontwikkeld met daarin geanonimiseerde gegevens; deze kan worden gesorteerd naar eigen behoeven. 8

15 4. Resultaten De marktinventarisatie geeft een momentopname van de status in oktober De prijzen voor PV modules zijn de laatste jaren aanzienlijk gedaald, zie bijvoorbeeld Figuur 4 [8], waar de ontwikkeling van de module prijs in Europa en de Verenigde Staten is weergegeven voor de afgelopen 10 jaar. Deze prijsdaling heeft zich ook in Nederland voorgedaan. Algemeen wordt verwacht dat deze daling zich zal voortzetten, zoals weergegeven door middel van prijs- experience curves in Figuur 5 [9]: hoe groter het opgesteld vermogen, des te lager de prijs van de modules, en bij een verdubbeling van het opgesteld vermogen daalt de prijs met 22%. Figuur 4: Ontwikkeling PV module prijzen wereldwijd in de afgelopen 10 jaar. Sinds begin 2009 zijn de prijzen gehalveerd tot nu. (bron: Solarbuzz [8]) Figuur 5: Prijs experience curves, hoe groter de hoeveelheid geproduceerde PV modules, des te lager de prijs (bron: EPIA [9]). 9

16 4.1. PV- panelen De inventarisatie heeft geleid tot een aantal van 166 modules (zie bijlage 1), waarvan slechts 3 module types bij meerdere leveranciers te verkrijgen zijn. Het prijsverschil bedraagt slechts enkele Euro s voor die panelen. De belangrijkste resultaten van de inventarisatie zijn: Gemiddelde prijs 445 Euro range Euro Gemiddeld vermogen 211 Wp range Wp Gemiddelde prijs per vermogen 2.10 Euro/Wp range Euro/Wp Gemiddeld vermogen per oppervlak 140 Wp/m 2 range Wp/m 2 Gemiddeld oppervlak 1.48 m 2 range m 2 Gemiddeld gewicht 18.7 kg range kg Aantal cellen per module Technologie Alleen mono/multi c- Si Tijdens de Sunday 2011 presentatie werd duidelijk dat de markt nog niet geheel in kaart is gebracht. Voorbeelden van panelen die wel te verkrijgen zouden zijn, en die zullen worden meegenomen in een vervolgstudie zijn die van Sunpower en Schott, en niet silicium technologieen als First Solar, Avancis, Miasole. Alle panelen zijn verzameld in Figuur 6, door de prijs 2 per Wp weer te geven als functie van het nominale vermogen. Er is een lichte trend te zien; de prijs per Wp is slechts licht afhankelijk van het vermogen. De gemiddelde prijs is 2.10 Euro/Wp. Figuur 6. Prijs per Wp van de PV modules als functie van nominaal vermogen. 2 Alle genoemde prijzen zijn inclusief BTW. 10

17 Toepassen van de criteria hoogste vermogen, Pmax (Wp), hoogste vermogen per oppervlak (Wp/m 2 ) en laagste prijs per vermogen (Euro/Wp), levert de volgende tabellen. In geel zijn de hoogste waarden gemarkeerd. Hoogste vermogen, Pmax (Wp) Module Merk/ Fabrikant Prijs inclusief BTW ( ) Pmax (W) /Wp Module Efficiency (%) MDZ280 Metdezon STP280-24/Vd Suntech Power Blue 270/11 Solon JYM 260 Jiangsu KingSun Solar YL260C- 30b Yingli Solar SL 250CE 48M Ningbo Qixin M Philadelphia Solar STP250S- 20/Wd Suntech Power NU- E245(J5) Sharp Solar Black 245/02 Solon STP245S- 20/Wd Suntech Power DS6M245 DS Solar STP245S- 20/Wd Suntech Power SW 245 Solarworld Beste Wp/m 2 (efficiency) Module Merk/ Fabrikant Prijs inclusief BTW ( ) Pmax (Wp) /Wp Wp/m2 Module Efficiency (%) CHN pm Chinaland SR- M Sunrise STP195S- 24/Ad+ Suntech Power STP250S- 20/Wd Suntech Power DS6M245 DS Solar CS6P- 240P Canadian Solar JYM 190 Jiangsu KingSun SE- 190M SolarEnergtech SST M CEEG SST STP190S- 24/Ad+ (Shanghai) Suntech Power STP245S- 20/Wd Suntech Power M Abakus SW 245 Solarworld DS5M185 DS Solar Het valt hier op dat de CHN pm (Chinaland) module een vermogen van Wp/m 2 geeft, terwijl in de specificatie een rendement van 17.8 % wordt vermeld. 11

18 Laagste prijs (Euro/Wp) Module Merk/ Fabrikant Prijs inclusief BTW ( ) Pmax (Wp) /Wp Module Efficiency (%) CHN pm Chinaland SL 210CE 30P Ningbo Qixin SL 180CE 38M Ningbo Qixin SL 250CE 48M Ningbo Qixin JYM 260 Jiangsu KingSun Solar JYM 225 Jiangsu KingSun Solar JYM 190 Jiangsu KingSun Solar DS5M185 DS Solar SE- 190M SolarEnergtech MDZ185 Metdezon YL 230 PT- 29b Yingli Solar MDZ180 Metdezon MDZ240 Metdezon YL 180PT- 23b Yingli Solar

19 4.2. Omvormers De inventarisatie heeft geleid tot een aantal van 195 omvormers (zie bijlage 2), waarvan 98 types bij meerdere leveranciers te verkrijgen zijn. Het prijsverschil bedraagt in het algemeen minder dan 10%, maar in enkele gevallen bijna 90%. De belangrijkste resultaten van de inventarisatie zijn: Gemiddelde prijs 2167 Euro range Euro Gemiddeld vermogen 6523 Wp range Wp Gemiddelde prijs per vermogen 0.45 Euro/Wp range Euro/Wp Gemiddelde Europese rendement 95.2 % range % Alle omvormers zijn verzameld in Figuur 7, door de prijs 3 per Wp weer te geven als functie van het nominale vermogen. Er is een duidelijke trend te zien; de prijs per Wp is lager naarmate het vermogen hoger is. De gemiddelde prijs is 0.45 Euro/Wp. Figuur 7. Prijs per Wp van de omvormers als functie van het DC nominaal vermogen. Het Europese rendement van de omvormers is gedefinieerd als [10]: η EU = 0.03η 5% η 10% η 20% +0.10η 30% η 50% + 0.2η 100% waarin η i% het rendement is bij i% van het nominale vermogen. Het Europees rendement geeft het rendement weer voor instraling omstandigheden die in Nederland veel voorkomen. Het rendement bij maximaal vermogen draagt slechts voor 20% bij, terwijl het 3 Alle genoemde prijzen zijn inclusief BTW. 13

20 rendement bij de helft van het maximaal vermogen voor 48% meetelt. In Figuur 8 is relatie tussen Europees rendement en nominaal vermogen weergegeven. Het is duidelijk dat grote omvormers (>10 kwp) efficienter zijn dan kleine. Het Europees rendement voor grote omvormers is bijna 98%. Figuur 8. Europees rendement van de omvormers als functie van het DC nominaal vermogen. Toepassen van de criteria beste Europees rendement (%) en laagste prijs per vermogen (Euro/Wp), levert de volgende tabellen. In geel zijn de beste waarden gemarkeerd. Beste Europees rendement Type Merk Prijs inclusief BTW ( ) Euro/Wp EU- rendement (%) Max DC- in Vermogen (W) Tripower TL 4,777 5, Tripower TL 4, , SMC 6000TL 1,502 2, SMC 7000TL 2,439 2, SMC 8000TL 2,485 3, CS- 20TL Mastervolt 6,698 6, Tripower TL 4,026 4, Tripower TL 3,750 4, CS- 15TL Mastervolt 5,621 5, SMC 9000TL 1,

21 Laagste prijs per vermogen (Euro/Wp) Type Merk Prijs inclusief BTW ( ) Euro/Wp EU- rendement (%) Max DC- in Vermogen (W) SMC 11000TL 1, SMC 10000TL 1, SMC 9000TL 1, Solivia 20TL Delta 4, Solivia 15TL Delta 3, StecaGrid ph Steca 2, SMC 6000a 1, SMC 6000TL 1, IG- TL 5.0 Fronius 1, IG- TL 4.0 Fronius 1, Tripower TL 4, Tripower TL 4, ServeMaster TL Pro+ IBC Solar 4, Piko 10.1 Kostal 3, IG f Fronius 3, ServeMaster TL Pro+ IBC Solar 3, Laagste prijs per vermogen (Euro/Wp) voor kleine inverters (< 1 kwp) Type Merk Prijs inclusief BTW ( ) Euro/Wp EU- rendement (%) Max DC- in Vermogen (W) StecaGrid 500 Steca Soladin 600 Mastervolt StecaGrid 300 Steca GRIDFIT250 Exendis Uit de tabellen en figuren blijkt dat kleinere omvormers duurder zijn (in Euro/Wp) dan grote, en dat ze in het algemeen een lager rendement hebben. 15

22 4.3. Overige systeemcomponenten Montagesystemen De fabrikanten van zonnepanelen geven 25 jaar garantie. Om er een duurzaam geheel van te maken is het van belang dat de draagconstructies ook een vergelijkbare levensduur hebben. Andere vereisten zijn een eenvoudige snelle montage, hoge corrosiebestendigheid en een esthetische verschijning. Op de Nederlandse markt worden veel verschillende montagesystemen aangeboden. Het overgrote deel is bestemd voor de montage op schuine en platte daken. Hieronder een overzicht. Sommige van de montagesystemen uit de lijst zijn los te betrekken via diverse Nederlandse distributeurs. Daarnaast hebben enkele Nederlandse systeemhuizen hun eigen montagesystemen ontwikkeld die als onderdeel van hun installaties worden geleverd. Ook maken verschillende systeemleveranciers in Nederland gebruik van montagesystemen van Duitse fabrikanten. De tabellen hieronder geven een overzicht. Vrij te betrekken montagesystemen Product naam ClickFit toepassing Schuin dak, opbouw: golfplaat, dakpannen, staalplaat, bitumen website/ fit.nl/ fit.nl FlatFix Plat dak, opbouw Lightbox Plat dak, opbouw beeld 16

23 Sunbeam Plat dak, opbouw pv.com pv.com ConSole Plat dak, opbouw Interfix Topfix Intersole Knubix Schuin dak: BIPV of opbouw Plat dak: opbouw solar.nl Kalzip Schuine en bolle daken LORENZ II solo, LORENZ II eco, LORENZ II plus, LORENZ delta, LORENZ aero 10 Schuine en platte daken, opbouw Bevestigingsblokk en Boten, autos, reling 17

24 Eigen montagesystemen van de Nederlandse systeemleveranciers Ceniq Plat dak, opbouw solar.com MS Constocc Schuin dak, opbouw solar.com Icosun Console Plat dak Van der Valk Flat Roof System Van der Valk Slope Roof System Van der Valk Solar Tracker Plat dak, schuin dak, grond installaties ms.nl ms.nl Walraven BIS Solar Montagesystemen Plat dak, schuin dak, grond installaties Duitse montagesystemen als onderdeel van de Nederlandse installaties Verschillende systeemleveranciers in Nederland maken gebruik van de montagesystemen van Duitse fabrikanten zoals Renusol ( Schletter ( en SolarDirekt ( Vooral Renusol biedt een breed assortiment aan montagesystemen voor de verschillende soorten dakbedekkingen en in verschillende uitvoeringen: zowel voor dakopbouw alsook voor dakgeïntegreerde systemen. 18

25 Voorbeelden van inbouw en opbouw montagesystemen van Renusol Voorbeelden opbouwsystemen van Schletter voor schuine daken, platte daken en gevels Paneelhouder van SolarDirekt Installatie en advies Systeemhuizen verzorgen naast advies ook installatie middels de vaak bij hen aangesloten installateurs. Installatiekosten in de markt variëren van Euro, afhankelijk van de type en grootte van het systeem. Een nadere inventarisatie zal plaats vinden in een vervolgproject. 19

26 4.4. Test resultaten en PV opbrengst Voor de berekening van (verwachte) opbrengst van een PV- systeem zijn diverse nummers van het tijdschrift Photon International geraadpleegd. Hierin wordt maandelijks gerapporteerd wat de opbrengst van een aantal PV modules is die worden getest op hun test site in Duitsland. Helaas bleek dat geen van de modules die in Nederland te koop zijn wordt getest. Echter, uit de test resultaten bleek wel dat er niet veel verschil in opbrengst is voor standaard silicium technologie. Modules die in 2009 en 2010 door Photon International zijn geïnstalleerd kunnen worden beschouwd als state- of- the- art en bleken een maximum opbrengst van 1044 kwh/kwp te hebben, en een minimum van 950 kwh/kwp [11]. Het gemiddelde van 1000 kwh/kwp ± 5% kan gebruikt worden om opbrengsten te schatten in Nederland voor systemen met standaard silicium technologie. Immers, de Photon International test site heeft vergelijkbare instraling als in de (Oost)- Nederland. Figuur 9. Test resultaten modules Photon International test site voor 2010 [11]. Voor kleine PV systemen spelen omvormerverliezen een grotere rol dan voor grote systemen; kleine omvormers hebben een rendement van 92-95%, terwijl grote omvormers een rendement hebben van 97-98%. Daarnaast spelen andere systeeemverliezen nog een rol, typisch zo n 10%. Als typisch opbrengstgetal kan daarom 900 kwh/kwp worden gebruikt Opbrengstmodel Voor een opbrengstberekening voor een bepaald PV systeem bestaande uit specificieke modules en inverters kan een model worden gebruikt. Uitgaande van instraling en temperatuur gegevens van een bepaalde locatie kan de hoeveelheid DC en AC energie worden berekend, gebruikmakend van - Module performance als functie van instraling en temperatuur - Inverterrendement als functie van deel van maximum capaciteit - Constante verliesfactoren 20

27 Hiermee kan de performance en performance ratio worden bepaald. Het opbrengstmodel is beschreven in bijlage 4. Voorbeeld: Met instralingsgegevens voor weerstation De Bilt [KNMI] voor het jaar 2010, alsmede de omgevingstemperatuurgegevens, beide op uurbasis, is de bovenstaande aanpak getest. De totale instraling in De Bilt in 2010 was kwh/m 2. De gemiddelde temperatuur was 9.16 C. Het paneel met 14% rendement als in Figuur 9 levert op jaarbasis kwh/m 2 aan DC energie op. Door inverterverliezen (Europees rendement is 92.3%) wordt dit kwh/m 2 (ofwel 0.94 van het DC vermogen van het paneel). Met additionele verliesfactoren van in totaal 0.9, levert dit paneel/inverter systeem per jaar kwh/m 2 AC energie op (ofwel 0.83 van het DC vermogen van het paneel). De performance ratio van dit systeem is Figuur 10. Illustratie opbrengst berekening model (zie bijlage 4) Voorbeeldberekeningen Uit het voorgaande kan worden geconcludeerd dat een systeem kan worden samengesteld tegen een prijs gebaseerd op de gemiddelde waarden. Rekenend met een gemiddelde module prijs van 2.1 Euro/Wp, een gemiddelde omvormer prijs van 0.45 Euro/Wp, een onbekende prijs voor montagesystemen en een variatie in prijs van installatie van Euro, zou een gemiddelde systeem 2.6 Euro/W kosten. Dit doet echter geen recht aan de werkelijkheid. Modules en omvormers moeten op elkaar zijn afgestemd wat betreft capaciteit, en andere technische specificaties van de componenten zoals maximale input spanning bij een omvormer, aantal modules per string etc. Dat betekent ook dat een combinatie van de beste PV module met de beste inverter nog niet het beste PV systeem oplevert. 21

28 Voor berekeningen aan voorbeeld systemen is daarom uitgegaan van de volgende prijzen: Wp: circa 2.80 per Wp incl montage kwp: circa 2.40 per Wp incl montage - 5 kwp: circa 2.20 per Wp incl montage - 50 kwp: circa 1.90 per Wp incl montage De resultaten van de berekeningen van de kwh prijs zijn weergegeven in onderstaande tabel. Tevens is een vergelijking gemaakt met het huidige kwh tarief voor consumenten (0.23 Euro/kWh) en grootverbruikers (0.10 Euro/kWh). Voor een aantal combinaties van opbrengst kental en rentevoet is de berekende kwh prijs lager dan het tarief dat consumenten betalen voor hun elektriciteit uit de muur. Deze zijn geel gemarkeerd. Een rentevoet van 3% is realiseerbaar via soft- loans of green- loans; 6% is van hypotheek niveau, terwijl 8% geldt voor commercieel kortlopend kredieten. Geconcludeerd kan worden dat grid pariteit is bereikt in deze gevallen. Hoe hoger het opbrengst kental, des te lager de berekende kwh prijs. Er wordt vanuit gegaan dat consumenten maximaal 5000 kwh per jaar mogen salderen; dat geldt met 950 kwh/kwp ook nog voor een 5 kwp systeem. 800 kwh/kwp rentevoet 1% O&M kwp Euro/Wp Elektriciteitsprijs over 25 jaar (Euro/kWh) 850 kwh/kwp 1% O&M kwp Euro/Wp kwh/kwp 1% O&M kwp Euro/Wp nu +1%/jr +2%/jr +3%/jr kwh/kwp 1% O&M kwp Euro/Wp

29 Tabel. kwh- prijs voor diverse combinaties van kental, systeemgrootte (en prijs) en rentevoet, vergeleken met de huidige en toekomstige elektriciteitsprijs. In de tabel zijn ook de elektriciteitstarieven weergegeven die over 25 jaar zouden kunnen gelden, wanneer er rekening gehouden wordt met 1, 2 of 3% verhoging van dit tarief per jaar. Duidelijk is dat grid parity, indien nog niet bereikt, sneller dichterbij komt bij hogere jaarlijkse tariefstijgingen. Voor grote systemen is grid parity nog niet bereikt. Deze systemen zullen voor het merendeel op grote daken van boerenschuren of kantoorgebouwen staan, en de salderingsregeling geldt hier niet. Wel kan gebruik gemaakt worden van de Energie Investerings Aftrek regeling. De ontwikkeling van de prijzen voor PV systemen, met name die van modules gaat snel, zie ook Figuur 1. Naar verwachting zal grid parity ook voor systemen met kentallen van 800 kwh/kwp binnen handbereik komen; dit houdt in dat ook systemen die niet onder optimale omstandigheden zijn geïnstalleerd (West, Oost, niet- optimale tilt) een kwh- prijs geldt die lager is dan het elektriciteitstarief. Grootschalige initiatieven zoals Wij Willen Zon ( Zonvast ( particulier.html), Zonvogel ( Met De Zon ( en Energie- U ( u.nl/werkgroepen/zonnige- daken/zonnestroom- voor- u/) kunnen systemen aanbieden die dicht bij grid parity zitten. In Figuur 11 is een voorbeeld gegeven, zoals aangeboden in oktober Figuur 11. Voorbeeld van een systeem aanbieding. Dit systeem heeft een totale capaciteit van 4.07 kwp, meet 28 m 2, heeft een opbrengst van 3675 kwh per jaar, daarbij gebruik makend van het kental 900 kwh/kwp (MDZ panelen, inverter). De prijs inclusief installatie en BTW is 9553 Euro, ofwel 2.35 Euro/Wp. Met de aanname van een rentevoet van 6% en een levensduur van 25 jaar is de kwh- prijs Euro/kWh. 23

30 4.6. Overige aanschaf- en gebruiksaspecten Monitoring van stroomopbrengsten Het meten van de stroomopbrengsten heeft een tweeledige functie. In de eerste plaats maken de stroomopbrengsten inzichtelijk of de installatie naar behoren functioneert. Als de opbrengsten achterblijven op de verwachtingen is dat een signaal om te gaan kijken of er een storing is opgetreden. Voor het in de gaten houden van het functioneren van de installatie volstaat een simpele teller van de opgewekte kwh. De moderne omvormers zijn voorzien van een dergelijke teller. Aan de andere kant kan het meten van de stroomopbrengsten gebruikt worden voor het verrekenen van subsidies en/of terugleververgoeding. In dat geval is de toepassing van een geijkte kwh- meter verplicht. In de meeste gevallen worden deze meters, de zogenaamde bruto productiemeters geleverd en geplaatst door een meetbedrijf. In de huidige energiemarkt maken de meetbedrijven deel uit van de lokale netbeheerder. Omdat de meetmarkt een vrije markt is, kan het gebeuren dat klanten voor een ander meetbedrijf kiezen dan dat van de lokale netbeheerder. In bestaande situaties wordt vaak gebruik gemaakt van een draaischijf meter. Deze meter is geschikt voor de saldering: doordat de draaischijf terugdraait wordt de in het net geleverde stroom automatisch afgetrokken van de uit het net gehaalde stroom. In nieuwbouw situaties en in gebieden waar de netbeheerders al begonnen zijn met het plaatsen van slimme meters, wordt gebruik gemaakt van digitale meters met vier telwerken. Over het algemeen gaat het over de meters van Siemens, Iskra, Landis en Gyr of Ampy (zie de links in bijlage 5). Op deze meters wordt apart geregistreerd hoeveel stroom er uit het net wordt gehaald en hoeveel er in het net wordt geleverd ten tijde van hoogtarief en laagtarief. Het is belangrijk te vermelden dat er voor de opbrengstmeting een aparte bruto productiemeter geplaatst moet worden, naast de salderingsmeter. Via de link zijn de verschillende aansluitschema s te bekijken voor de aansluiting van de bruto productiemeter. Op de website: zijn de aansluitvoorwaarden te lezen voor de aansluiting van bruto productiemeters Kosten meetdiensten van meetbedrijven Voor het plaatsen van een bruto kwh- meter worden door het meetbedrijf eenmalige kosten in rekening gebracht van ongeveer Het jaarlijks aflezen van de meterstanden wordt ook door het meetbedrijf verricht en kost ( 2.55 per maand incl. BTW). Daarmee zijn de kosten gedekt van de meetinrichting, jaarlijkse opname van de meterstanden en de controle op de juistheid van de datacollectie. In geval van een grootverbruikeraansluiting worden de opbrengsten per maand afgelezen tegen een tarief van 26.2 incl. BTW per maand [12]. 24

31 Overige leveranciers van meetdiensten In gevallen waar de eigenaar van de zonnestroom installatie een goed inzicht wenst te hebben in de stroomopbrengsten, maar geen gebruik wil maken van de diensten van het meetbedrijf, kan er voor andere opties worden gekozen zoals: het aanschaffen van een softwarepakket voor het volgen van de opbrengsten via de PC en/of mobiele telefoon. De meeste leveranciers van omvormers bieden een mogelijkheid voor de aansluiting op de PC. Voorbeelden voor de meest voorkomende omvormers zijn: - SunWatch 25 van Mastervolt ( monitoring/) - SunnyBeam van ( net.nl/zonnepanelen/files/images/sunnybeam.pdf) - Fronius IG ( id.nl/froniusig_bestanden/fronius%20ig%20serie.pdf). Naast monitoring via de omvormer zijn er ook andere opties zoals: - hplaatsen van een bruto productiemeter in eigen regie. In bijlage 6 is een lijst van de verkooppunten opgenomen - het uitbesteden van monitoring aan een professionele partij. De meest voor de hand liggende partij is de eigen leverancier van de zonnestroom installatie. Sommige leveranciers hebben eigen hardware en software ontwikkeld voor het volgen van de door hen geplaatste installaties. Een andere mogelijkheid is dat de leveranciers aangesloten zijn bij een gespecialiseerd monitoringsbedrijf. Daarbij zijn verschillende opties mogelijk, namelijk: de leverancier heeft toegang tot de monitoringsdata en waarschuwt de eigenaar als de opbrengsten achter lopen bij de verwachtingen, of de eigenaar kan ook de opbrengstdata volgen. Voorbeelden van gespecialiseerde monitoringbedrijven zijn SolarCare, Leiderdorpinstruments, GPX, Qurrent, ProxEnergy en Metsens. De diensten van de laatste drie aanbieders zijn breder van aard en betreffen het meten van zowel het verbruik als de producten van energie met als doel om vraag en aanbod zo goed mogelijk op elkaar af te stemmen. SolarCare ( boulevard.html) SolarCare heeft, onder de naam Solar Boulevard een dienst ontwikkeld waarmee de performance van installaties op ieder gewenst moment online kan worden gemonitord. Solar Boulevard kan door leveranciers worden gebruikt voor het beheer van een groot aantal installaties. Daarnaast is er mogelijkheid voor individuele eigenaren van zonnestroom installaties om hun installaties in de gaten te houden. Het product biedt aan de leverancier/eigenaar online inzicht in de dagelijkse performance van zonnestroom installaties. Op grond van automatisch verzamelde meetgegevens, berekent Solar Boulevard per installatie dagelijks of de gerealiseerde opbrengst niet uit de toon valt bij het gewogen gemiddelde van alle aangemelde systemen. Bij de berekening van dit gemiddelde wordt rekening gehouden met de capaciteit van iedere individuele installatie, de hellingshoek waaronder deze ter plaatse is gemonteerd en de afwijking ten opzichte van de optimale zuid- oriëntatie. 25

32 Leiderdorp Instruments ( Met de Remote Counter & Switch (RCS) kunnen pulsen worden geteld van pulsgevende meters zoals watermeters, elektriciteitsmeters, gasmeters en warmtemeters. De tellerstanden kunnen via een telefoonlijn worden opgevraagd, of automatisch doorgebeld worden. De RCS heeft ook uitgangen die op afstand bediend kunnen worden. Via de telefoonlijn kan daarmee apparatuur geschakeld worden. Er is een speciale uitvoering van de RCS voor het beheer van PV systemen. Met deze uitvoering is het mogelijk de opbrengst van het PV systeem te loggen (aan de hand van E- meter pulsen). Het is mogelijk in te bellen en direct het momentaan vermogen van de PV installatie te zien. Programmeerbare functies. De RCS kan via de modem aansluiting worden geprogrammeerd met een PC. De software hiervoor wordt meegeleverd. De programmeerbare functies zijn: - Instellen van een tijdstip waarop uitgaande boodschappen verstuurd moeten worden. - Instellen van een terugbel nummer. - Instellen tijdstip en frequentie van uitbellen. De RCS kan worden ingesteld op automatisch terugbellen. Het nummer dat wordt teruggebeld wordt vooraf ingeprogrammeerd. Het is dan onmogelijk de gegevens uit te lezen vanaf een ander dan het ingeprogrammeerde telefoonnummer. PC software functies De in het veld geplaatste RCS en kunnen met de meegeleverde PC software worden opgebeld om de tellerstanden uit te lezen. Deze software zorgt er ook voor dat inkomende meldingen worden ontvangen en gelogd. De software biedt de mogelijkheid de tellerstanden te exporteren voor verdere verwerking. Met de software kunnen de uitgangen worden bediend. Ook kan de stand van de ingangen (hoog of laag) worden gelezen, zodat met de ingangen ook een status signaal kan worden verwerkt. GPX ( Egbert Bouwhuis) GPX is een gecertificeerde verbinding tussen de broninformatie en de verbruikersdata. De verbinding komt tot stand via een ICT verbinding met de consumptiemeter. Dat betekent dat de opbrengsten van een bepaalde opwekkingsinstallatie worden gekoppeld aan een bepaalde verbruiker. Het gaat om een dekking per saldo, niet gelijktijdig. Daarbij worden de EAN codes van de bron en van de verbruiker aan elkaar gekoppeld. 26

33 Qurrent ( Qurrent heeft een systeem ontwikkeld voor de monitoring van de zonnestroom opbrengsten en het energieverbruik in het gebouw. Het Qurrent platform bestaat uit: Qbox, een kastje in de meterkast voor de communicatie tussen de verschillende deelnemers onderling en met het openbare net, energiemanagement, schakelen van apparaten en opwekkers en administratie. Qserver, een centrale database waar alle informatie wordt geanalyseerd diverse 'user- interfaces' waarmee de gebruikers hun eigen gegevens kunnen bekijken en instellen. Bijvoorbeeld via de computer, Smart Phone of apart display in de woonkamer. Het gaat erom dat de opwekking en verbruik, op individueel en/of op collectief niveau, op een optimale wijze op elkaar worden afgestemd en goed geadministreerd. ProxEnergy ( ProxEnergy ontwikkelt en integreert speciale componenten die PV stroom, opslag, laadstations voor elektrische auto s en slim beheer van energiestromen combineren. Het systeem bestaat uit componenten waarmee energie management in een gebouw stapsgewijs kan worden uitgebreid. Toezicht op prestaties en onderhoud maken deel uit van het pakket. Aan de vraagzijde van elektriciteit zullen klanten kunnen profiteren van dynamische prijsstelling door het kopen van capaciteit wanneer de externe prijzen laag zijn. Overtollige energie kan worden opgeslagen in accu's. Alle componenten zijn onderling gekoppeld via een individueel smart grid. De componenten communiceren en werken onderling samen, waarbij het proces beheerd wordt door de ProxControl Marvin. 27

34 ProxControl Marvin stelt prosumers (dat zijn consumenten die ook energie produceren) in staat hun energieverbruik en zelf opgewerkte energie te balanceren door automatisch te reageren op de actuele marktsituatie. Slimme apparaten en geïnstalleerde sensoren, stellen de ProxControl Marvin in staat om apparaten actief aan te sturen op basis van gebruikersinstellingen en principes van dynamische prijsstelling. Het digitale display laat zien welke aangesloten systemen actief zijn en wat het energieverbruik is van de verschillende apparaten. Metsens ( Metsens heeft een energie monitoring systeem voor vastgoedbeheerders, woningcorporaties en het bedrijfsleven. Met dit energie monitor systeem kan men per uur, per dag en per maand op de PC of smartphone volgen wat de kosten zijn van gas, water, elektra en warmte. Via internet en een centrale server kunnen meerdere locaties met elkaar vergeleken worden. Ook kunnen op basis van bewaarde gegevens historische verbruiksgegevens worden vergeleken en besparingen ten opzichte van een voorgaand jaar exact gevolgd worden. Het systeem biedt ook de mogelijkheid van vergelijking met het gemiddelde verbruik van meerdere locaties. Kosten van de meetdiensten zijn erg afhankelijk van het aangeboden dienstenpakket. De simpele monitoring via de leverancier ligt op ongeveer 30 per jaar, vergelijkbaar met de kosten van het meetbedrijf Informatieborden voor bedrijven en instellingen Informatieborden van Leiderdorpinstruments ml Het overgrote deel van de informatieborden die in Nederland bij zonnestroom installaties worden geplaatst worden geleverd door Leiderdorpinstruments. Voor de installaties bij bedrijven, scholen en andere publieke instellingen worden borden van (b x h) 60 x 40 cm met vier telwerken toegepast. De telwerken geven aan: actueel vermogen (W), vandaag opgewekte energie (kwh), totaal opgewekte energie (kwh) en de daarmee bespaarde CO 2 - emmissies in kg. Op het bord is een schematische weergave van de zonnestroom installatie weergegeven waarbij meer 28

35 zonnestralen oplichten naarmate de zoninstraling sterker wordt. Het gedeelte aan de linker zijde van het bord kan door de klant zelf worden ingevuld met een logo en/of tekst naar keuze. De kosten van een standaard informatiebord zoals hierboven genoemd bedragen 459 ex BTW en de verzendkosten per stuk. In specifieke gevallen heeft de klant speciale wensen ten aanzien van het informatiebord. In die gevallen worden de oplossingen op maat ontwikkeld. De veranderingen kunnen te maken hebben met een afwijkende maat, een andere inrichting van het bord, de toepassing voor buitenmontage of bij een speciaal project. Hieronder enkele voorbeelden van de afwijkende informatieborden. Maten 70 x 50 cm Maten 80 x 120 cm Maten 600 x 100 cm Siebert displays group.com/docs/siebert%20solar/all%20series/psp/nl/psp%20xc400%20nl.pdf Siebert digitale displays zijn geschikt voor zonnestroom installaties en kunnen ook op bestaande installaties worden aangesloten. De klant heeft keuze uit verschillende ontwerpen, voor zowel binnen als buiten. Ook deze displays tonen de totale opbrengsten, de actuele opbrengst en de CO2- besparing. Voor aansluiten op de zonnestroom installatie zijn de volgende interfaces standaard beschikbaar: pulsen van een elektrische meter (S0 interface) seriële interface van de omvormer of datalogger (RS232 of RS485) Ethernet- interface (RJ45) 29

36 Solar- Log log.nl/nl/kontakt/bezugsquellen/fuer- endkunden.html Solar- log is een systeem voor monitoring en bewaking van zonnestroom installaties. Het systeem bestaat uit een datalogger met bijbehorende software. Solar- log verzamelt data en stuurt deze door naar een PC. De dagelijkse prestaties van de zonnestroom installatie worden grafisch gevisualiseerd. Ook biedt het systeem mogelijkheden voor een automatische alarmfunctie via of SMS. Solar log is leverbaar in verschillende uitvoeringen waardoor deze bij kleine en grote zonnestroom installaties en met verschillende omvormertypes kan worden toegepast. 30