Nederlandse technische afspraak NTA (nl) Luchtkwaliteit - Elektronische luchtmonitoring - Geur(overlast) en veiligheid

Transcriptie

1 Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. Nederlandse technische afspraak NTA 9055 (nl) Luchtkwaliteit - Elektronische luchtmonitoring - Geur(overlast) en veiligheid Air quality - Electronic air monitoring - Odour (nuisance) and safety ICS november 2012

2 Normcommissie "Luchtkwaliteit" THIS PUBLICATION IS COPYRIGHT PROTECTED DEZE PUBLICATIE IS AUTEURSRECHTELIJK BESCHERMD Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Netherlands Standardization Institute. The Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) , Fax (015)

3 Inhoud Voorwoord Onderwerp en toepassingsgebied... 3 Normatieve verwijzingen... 4 Termen en definities... 5 Symbolen en afkortingen... 7 Methodiek voor het gebruik van een e-neus... 7 Monsterneming...11 Bijlage A (informatief) Ontwikkeling nieuwe instrumenten Bijlage B (informatief) Het bepalen van de fingerprint van een e-neus voor 25 ppm H 2 S Bijlage C (informatief) Algemene informatie e-neus Bijlage D (informatief) E-neustraining Bijlage E (informatief) Kwaliteitsniveau informatie elektronische neus Bibliografie

4 Voorwoord Het signaleren van veranderingen in de samenstelling van de omgevingslucht met een elektronische neus (e-neus) is een techniek die sinds kort veelvuldig wordt ingezet. E-neuzen zijn inzetbaar voor het continu of incidenteel monitoren van gasvormige emissies met kans op geurhinder en veiligheidsrisico s. In bijlage A is een publicatie opgenomen waarin wordt beschreven hoe DCMR Milieudienst Rijnmond gebruikmaakt van deze technologie voor een kwalitatieve signalering van een mogelijk negatief effect voor omwonenden (geuroverlast), waarmee vroegtijdig onderzoek kan worden geïnitieerd en wellicht proactief acties kunnen worden ondernomen die escalatie voorkomen. Op verzoek van DCMR Milieudienst Rijnmond is door het ministerie van Infrastructuur & Milieu (I&M) een project opgericht om de eisen die worden gesteld aan de e-neus vast te leggen in een Nederlandse technische afspraak. Het gaat om een e-neus die wordt ingezet voor het monitoren van veranderingen in de samenstelling van de omgevingslucht ten behoeve van geur(overlast) en veiligheid. Het verzoek wordt gedragen door de normcommissie Luchtkwaliteit en diverse marktpartijen. Deze NTA is opgesteld door de werkgroep NTA Elektronische neus, die als volgt was samengesteld: Dhr. Van der Lee (voorzitter) Dhr. Van Belois Mw. Bilsen Dhr. Boerman Dhr. Boonacker Dhr. Bootsma Dhr. Bos Dhr. Desmidt Dhr. Fikenscher/dhr. Groot Dhr. Groeneveld Dhr. Van der Hart Dhr. Hauzer Dhr. Kalwij Dhr. Kroon Dhr. Landman/dhr. Te Pas Dhr. Leuwerink Mw. Milan Dhr. Mulder Dhr. Oord Mw. Van Putten Dhr. Riggelink Dhr. Schiricke Dhr. Veenings Dhr. Veenstra Dhr. Visser Mw. Van de Vusse Mw. Baas (secretaris) TNO, Den Haag Van Belois Milieuadvies, Arnhem VITO, Mol (België) EMS, Sint-Annaland Provincie Groningen, Groningen Comon Invent, Delft c-it, Zutphen DCMR, Schiedam Gemeente Ede, Ede TNO EELS, Rijswijk EMS, Sint-Annaland U.C. Technologies, Zaltbommel VNO-NCW, Den Haag Circlair, Haren Provincie Gelderland, Arnhem Tata Steel, IJmuiden DCMR, Rotterdam ESD-SIC bv namens VNCI, Den Haag c-it, Zutphen RIVM, Bilthoven Afvalzorg, Assendelft EnviVice, Eindhoven Provincie Noord-Holland, Haarlem Witteveen+Bos, Deventer Provincie Noord-Brabant, s-hertogenbosch Vusse Milieuadvies, Amsterdam Nederlands Normalisatie-instituut, Delft 2

5 Luchtkwaliteit Elektronische luchtmonitoring Geur(overlast) en veiligheid 1 Onderwerp en toepassingsgebied 1.1 Doel Het doel van NTA 9055 is het opstellen van een lijst van eisen voor het inzetten van een elektronische neus (e-neus) voor het signaleren van veranderingen in de samenstelling van de omgevingslucht. 1.2 Toepassingsgebied Het toepassingsgebied van NTA 9055 betreft de e-neustechnologie als ondersteuning bij het signaleren van veranderingen van de samenstelling van omgevingslucht door gasvormige emissies met de kans op geurhinder en veiligheidsrisico s. Een e-neus kan net als de menselijke neus voor een geurmengsel een impressie geven van een gasmengsel. De e-neus moet hiervoor wel worden gekalibreerd (training). Een e-neus zal de menselijke neus en conventionele gasdetectieapparatuur nooit evenaren, maar kan wel een aanvulling zijn op de zintuiglijke geurwaarneming en conventionele gasdetectietechnieken. NTA 9055 kan worden toegepast op de volgende gebieden: continue monitoring Geurmetingen worden doorgaans uitgevoerd met gebruik van de menselijke neus. Een groep van gekwalificeerde waarnemers bepaalt met de neus hoeveel Europese geureenheden per m 3 in een geurmonster zitten of bakenen een geurpluim af in de omgevingslucht. Deze twee methoden zijn vastgelegd in respectievelijk de norm voor het meten van geurconcentratie (NEN-EN 13725:2003) en de in ontwikkeling zijnde norm voor het meten van een geurpluim [5]. Beide methoden geven een momentopname weer van de geuremissies. Op die manier is het niet mogelijk om geur continu te monitoren. Hierdoor kan het lastig zijn om de specifieke omstandigheden te achterhalen waaronder overlast ontstaat. Met e-neuzen kan echter wel continu worden gemonitord. Continue monitoring met e-neuzen in combinatie met kennis over de actuele proces- en weersomstandigheden biedt de mogelijkheid om de oorzaak van geuroverlast gericht te achterhalen. informatie voor risicobeoordeling De e-neustechnologie is een hulpmiddel om snel en gericht informatie te verzamelen bij plotselinge grote emissies, bijvoorbeeld als gevolg van een incident. Het gaat hierbij om informatie over verspreiding van gasvormige stoffen, zowel gevaarlijke als ongevaarlijke en zowel geurende als niet-geurende. Op basis van die informatie kan een risicobeoordeling worden gemaakt waarmee besluiten kunnen worden genomen over alarmering, opschaling, ontalarming en inzetten en aansturen van meetploegen. Zo speelt de e-neus ook een rol in het bewaken van de veiligheid. emissiesignalering en procesbewaking De e-neustechnologie kan worden toegepast als emissiesignalering en bij procesbewaking in de industrie. De voordelen van het gebruik van de e-neus als managementinstrument zijn divers. Inzicht in de geuruitstoot houdt in dat een bedrijf geurhinder kan terugdringen en zijn processen kan optimaliseren zonder daarbij geuroverlast te veroorzaken. Ook kan een bedrijf anticiperen op mogelijke overlast door bijsturing in het proces. Bovendien is het voor een bedrijf bij een eventuele klachtentoewijzing door het bevoegd gezag gemakkelijker aannemelijk te maken dat het al dan niet de veroorzaker van de geuroverlast is. 3

6 1.3 E-neustechnologie Algemeen E-neuzen bezitten sensortechniek waarmee het mogelijk is onderscheid te maken tussen verschillende gastypen. Er zijn verschillende soorten e-neuzen op de markt met elk hun eigen werkingsmechanismen. en zijn e-neuzen gebaseerd op polymeer-, halfgeleider- of piëzo-akoestische sensoren. Kenmerkend voor e-neuzen is de breedspectrale gevoeligheid. Ze zijn in principe niet-stofspecifiek en kunnen daardoor worden ingezet voor detectie van meerdere gasvormige stoffen. Dit is een belangrijk verschil met analyse-instrumenten die bedoeld zijn voor het signaleren van specifieke componenten, zoals CO-, SO 2 - en NO x - analysers. E-neuzen beschikken over patroonherkenningstechniek waarmee de output van de e-neus (patroon) van een onbekend mengsel kan worden vergeleken met eerder gemeten patronen van bekende gasmengsels. Na training kan de e-neus onderscheid maken tussen verschillende gastypen en een indicatie geven van het concentratieniveau. E-neuzen registreren dus op semikwalitatieve en semikwantitatieve wijze veranderingen in de lucht. OPMERKING In bijlage C wordt het basisprincipe van de werking van e-neuzen toegelicht Aanvullende informatie e-neuzen voor geurhinder en veiligheidsrisico s De e-neus wordt gebruikt voor het continu en incidenteel monitoren en bewaken van gasvormige emissies die kunnen leiden tot geurhinder of een veiligheidsrisico. De e-neus geeft een indicatie van hoe sterk de geur door mensen wordt ervaren, maar ook een indicatie over bepaalde gasconcentraties. Bij inzet van de e-neus geeft deze informatie die aanvullend is op: de geregistreerde geurbeleving, zoals klachten. Klachten worden ontvangen door controlekamers, worden geregistreerd in logboeken van omwonenden of komen van geuronderzoeken. Meerwaarde van de e-neus is het aanleveren van objectieve gegevens bij klachten en zijn functie als waarschuwingssysteem; geuronderzoeken verricht door geaccrediteerde onderzoeksbureaus op dezelfde locatie, zoals gaszakmonsterneming en snuffelploegmetingen. Meerwaarde van de e-neus is continue registratie in relatie tot semikwalitatieve en semikwantitatieve analyse; metingen verricht door een gasmeetdeskundige op dezelfde locatie, bijvoorbeeld met enkel- en multigasdetectors, piepers, lekdetectors, gasdetectiebuisjes of een photo ionization detector (PID). Meerwaarde van de e-neus is continue registratie, niet-specifieke veranderingsdetectie en semikwalitatieve en semikwantitatieve analyse; metingen verricht door een vast opgestelde gasdetector op dezelfde locatie. Meerwaarde van de e-neus is onder andere breedspectrale gevoeligheid waardoor meerdere componenten worden geregistreerd en waardoor de effecten van kruisgevoeligheid kunnen worden verminderd. OPMERKING De (getrainde) e-neus kan onder verschillende meteo-omstandigheden worden ingezet voor het vergelijken van geurcontouren die met verspreidingsmodellen (zoals STACKS en PLUIM-plus) zijn berekend. 2 Normatieve verwijzingen De volgende documenten waarnaar is verwezen zijn onmisbaar voor de toepassing van dit document. Bij gedateerde verwijzingen is alleen de aangehaalde versie van toepassing. Bij ongedateerde verwijzingen is de laatste versie van het document (met inbegrip van wijzigings- en correctiebladen) waarnaar is verwezen van toepassing. 4

7 NVN 2818 NTA 9065 Geurkwaliteit Sensorische bepaling van de hedonische waarde van een geur met een olfactometer Luchtkwaliteit Geurmetingen Meten en Rekenen geur NEN-EN (en) NEN-EN NEN-EN Emissies van stationaire bronnen Bepaling van de massaconcentratie van individuele gasvormige organische componenten Geactiveerde koolstof en vloeistofmethode Lucht Bepaling van de geurconcentratie door dynamische olfactometrie Indoor air quality Diffusive samplers for the determination of concentrations of gases and vapours Guide for selection, use and maintenance NEN-EN-ISO (en) NEN-ISO (en) ASTM D Binnenlucht, buitenlucht en werkplekatmosfeer Bepaling van vluchtige organische verbindingen met monsterneming op adsorptiebuizen, thermische desorptie en capillaire gaschromatografie Deel 1: Actieve monsterneming Werkplekatmosfeer Monsterneming en analyse van vluchtige organische verbindingen met vloeistofdesorptie/gaschromatografie Deel 2: Diffuse monsternemingsmethode Standard Test Method for Determination of Volatile Organic Chemicals in Atmospheres (Canister Sampling Methodology) 3 Termen en definities Voor de toepassing van deze norm gelden de volgende termen en definities: 3.1 controlekamer operatiecentrum waar een bedrijf of een instantie een situatie bestuurt, controleert en monitort 3.2 emissie uitworp per tijdseenheid van een of meer verontreinigende stoffen naar de lucht 3.3 e-neus elektronische neus instrument met sensoren bedoeld om gasvormige stoffen te detecteren OPMERKING Gasvormige stoffen kunnen zowel geurende als niet-geurende gassen zijn. Kenmerkend hierbij is de breedspectrale gevoeligheid. Specifieke training van de e-neus creëert de mogelijkheid stoftypen te herkennen door de fingerprint van het monster te vergelijken met die van stoffen uit een database. De e-neus is geschikt voor semikwalitatieve en semikwantitatieve analyses. 3.4 Europese geureenheid één Europese geureenheid is de hoeveelheid geurstoffen die, bij verdamping in één kubieke meter neutraal gas onder standaard condities, een fysiologische respons oproept bij een panel (detectiegrens) gelijk aan de respons die optreedt bij verdamping van 123 g n-butanol (CAS-Nr ) in één kubieke meter lucht onder standaard condities (concentratie is 0,040 mol/mol) [NEN-EN 13725, ] 5

8 3.5 gaschromatografie-massaspectrometrie methode waarmee een luchtmengsel wordt gescheiden in afzonderlijke componenten (GC) die vervolgens worden gedetecteerd en geïdentificeerd (MS) 3.6 geur gewaarwording via de neus van de aanwezigheid van één stof of een mix van vluchtige stoffen die een interactie aangaat of aangaan met de geurreceptoren in de neus [NEN-EN 13725] 3.7 geurconcentratie hoeveelheid Europese geureenheden of odour units per kubieke meter lucht (ou E /m 3 ) onder standaardcondities OPMERKING Vanaf 2003 wordt de Europese geureenheid ou E /m 3 gebruikt; vóór 2003 werd de geureenheid aangegeven als ge/m 3. Omrekening: 1 ou E /m 3 = 2 ge/m geuremissie hoeveelheid geur die per tijdseenheid wordt geëmitteerd, uitgedrukt in Europese geureenheden, gelijk aan de geurconcentratie in de geëmitteerde luchtstroom vermenigvuldigd met het standaarddebiet van de luchtstroom 3.9 geurmonster hoeveelheid van de geëmitteerde geurhoudende proceslucht, die reproduceerbaar en representatief verzameld is in een geurvrij en inert materiaal, zoals nalofaan geurzakken, roestvrijstalen cilinders en canisters ten behoeve van geuranalyses met een olfactometer 3.10 monitoren het gedurende langere tijd systematisch verzamelen en presenteren van gegevens om een situatie te volgen en eventuele veranderingen zichtbaar te maken 3.11 Odour unit of European odour unit (ou E ) zie Europese geureenheid 3.12 olfactometer verdunningsapparaat voor het presenteren van geur aan een panel onder reproduceerbare omstandigheden 3.13 panel groep volgens NEN-EN gekwalificeerde waarnemers van geur 3.14 training het bouwen van een mathematisch model bouwen waardoor de te detecteren stoffen/mengsels te onderscheiden zijn van niet-relevante stoffen/mengsels (semikwalificatie) en een indicatie kan worden gegeven van het concentratieniveau (semikwantificatie) 6

9 4 Symbolen en afkortingen ou E DCMR Europese geureenheid Dienst Centraal Milieubeheer Rijnmond GC-MS PID gaschromatografie-massaspectrometrie photo ionization detector 5 Methodiek voor het gebruik van een e-neus 5.1 Training e-neuzen Algemeen Het signaal van een ongetrainde e-neus is te gebruiken als veranderingsdetectie. De e-neus geeft dan een waarschuwing dat er gasvormige emissies plaatsvinden. De pluim wordt gevolgd in tijd en plaats. Door training kunnen verbanden worden gelegd tussen ruwe e-neusdata en zintuiglijke of instrumentele waarnemingen. Getrainde e-neuzen registreren hierdoor op semikwalitatieve en semikwantitatieve wijze veranderingen in de luchtsamenstelling. OPMERKING Van belang is dat dit trainen niet hoeft te gebeuren op het niveau van de individuele elektronische neus, maar eerder op het niveau van het netwerk dat de elektronische neuzen vormen. In dat laatste geval worden eisen gesteld aan de onderlinge reproduceerbaarheid van de metingen van elektronische neuzen (geven verschillende elektronische neuzen hetzelfde signaal bij hetzelfde aanbod). Train de vaste of mobiele e-neus als volgt: Registreer het signaal van een e-neus tijdens het belasten van de e-neus met lucht van een afwijkende samenstelling. Registreer de zintuiglijke of instrumentele waarneming die optreedt ten gevolge van dezelfde afwijkende luchtsamenstelling. Leg het verband vast tussen e-neusdata en zintuiglijke of instrumentele waarnemingen op zo n manier dat bij herhaalde registratie van dezelfde e-neusdata de betreffende zintuiglijke of instrumentele waarnemingen kunnen worden gereproduceerd. Leg daarbij vast binnen welke band de e-neusdata als dezelfde (voldoende gelijk) worden beschouwd. Na de training registreren e-neuzen op semikwalitatieve en/of semikwantitatieve wijze veranderingen in de luchtsamenstelling. OPMERKING 1 Bijlage D geeft een nadere beschouwing van de aspecten bij training. OPMERKING 2 De kwaliteitskenmerken na training zijn niet eenduidig vast te leggen vanwege o.a. de afhankelijkheid van het type e-neus, patroonherkenningstechniek, applicatie en de trainingsset. Bijlage E geeft een praktijkvoorbeeld van de prestaties van een e-neusnetwerk gedurende twee jaar Training op de meetlocatie Train de vaste of mobiele e-neus op de meetlocatie als volgt: Verzamel de e-neusdata samen met informatie van andere detectiemiddelen die gelijktijdig en op dezelfde plek worden vergaard. Leg het verband tussen e-neusdata en de andere informatie. 7

10 Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer WB Delft Ja, ik bestel NEN Standards Products & Services Postbus GB Delft Vlinderweg AX Delft T (015) F (015) ex. NTA 9055:2012 nl Luchtkwaliteit - Elektronische luchtmonitoring - Geur(overlast) en veiligheid Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via Gratis nieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze nieuwsbrieven. Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: (015) klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2016, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon (015) , dagelijks van 8.30 tot uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: Normalisatie: de wereld op één lijn. preview