Groenendaal. van buitenplaats tot wandelbos. Inhoud. Dit boek is mede tot stand gekomen dankzij steun van:

Transcriptie

1 Dit boek is mede tot stand gekomen dankzij steun van: Inhoud Groenendaal n h a van buitenplaats tot wandelbos Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek, Auteurs: Michel Bakker, Christian Bertram, Leon Bok, Marc de Bruijn, Marloes van Buuren, Jarda Dijk, Rob Hinse, Harry van Hoorn, Lou van der Linde, Marieke Reehoorn, Michiel den Ruiter, Ruud van Schaik, Jaap Verschoor, Wim de Wagt en Frits David Zeiler Redactie: Michel Bakker, Marc de Bruijn, Marloes van Buuren en Jaap Verschoor Eindredactie: Jaap Verschoor Fotografie: veel materiaal is afkomstig uit het Noord-Hollands Archief of is speciaal gemaakt door Theo Out. Voor de fotoverantwoording, zie blz Vormgeving: Peter Verwey Grafische Produkties, Heemstede Drukwerk: Ten Brink, Meppel isbn Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze zonder voorafgaande toestemming van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek. Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek (HVHB) De HVHB stelt zich ten doel de kennis over en belangstelling voor het verleden van Heemstede en Bennebroek te bevorderen. De vereniging geeft het kwartaaltijdschrift HeerlijkHeden en historische publicaties uit, organiseert excursies, geeft lezingen, werkt mee aan de jaarlijkse Open Monumentendagen en is alert op de instandhouding van monumenten en andere karakteristieke elementen in Heemstede en Bennebroek. Voor meer informatie, zie Eerder publiceerde de HVHB het boek Binnenweg & Raadhuisstraat van wildernisse tot winkelstraat. Hierin wordt de geschiedenis uit de doeken gedaan van deze bijzondere winkel- en woonstraat, tevens een van de oudste verbindingen in Heemstede (160 blz., full colour, 24,95). Verkrijgbaar via administratie@hv-hb.nl en in de boekwinkel. Honderd jaar Wandelbos Groenendaal 7 Voorwoord van Marianne Heeremans (burgemeester gemeente Heemstede) en Christa Kuiper (wethouder groen gemeente Heemstede) Een kloek en frisch besluit De aankoop van Groenendaal in Marc de Bruijn Kaderteksten: Bosbeek en Van Merlen: een mooie combinatie 12 David Eliza van Lennep: visionair bestuurder en vormgever van Heemstede 14 Bernard Cornelis van Merlen 16 Arie de Wilde: tuinbaas en raadgever betreffende Groenendaal 19 Wethouders en gemeenteraad in A.A. Swolfs: harde werker op de achtergrond 23 Heemstede zal de pionnier zijn 24 P.G. ( Vogelenpiet ) van Tienhoven, junior raadslid, grote man van Natuurmonumenten 33 De les van t Hoogt van t Kruis: een wandelbos dat een debacle werd 40 Geheim: een brief van Frans van Lennep aan zijn vader 44 De Vrijheidsdreef Een grootse toegangsweg tot Groenendaal 48 Nu groen en daal, ooit duin en kaal? Het wisselend lot van het bos in Zuid-Kennemerland 53 Frits David Zeiler Groenendaal als cultuurhistorische schatkamer Buitenplaatsen tussen Heemstede en de Glip, Christian Bertram Kaderteksten: Hofsteden en buitenplaatsen 70 Eigenaren van Bosbeek, Groenendaal en Meer en Berg 84 Daniel Marot 90 De Konijnenberg 100 De schelpennis 107 De walvisbank 108 Jan David Zocher (III) senior 110 Het Graf van Rousseau 114 De molen van Groenendaal 118 De Algemene Begraafplaats Een goede buur van Groenendaal 123 Leon Bok De schatkamer gaat open Groenendaal na Wim de Wagt Kaderteksten: Bosbeek na Boswachters en politieagenten 141 Zwemvijvers: lust en genot? 146 Tennispark 152 Stap voor stap naar een moderne speeltuin 156 Drie toffe jongens op het dievenpad 161 Hertenbaan en kinderboerderij t Molentje 168 De kwekerij: van hot naar her 172 Het monument aan de Vrijheidsdreef 174 Van Ecodroom naar Bezoekerscentrum 177 Kroonjuweel Belvedère 178 Vogelparadijs 184 Van koetshuis en Ververschingshuis tot Restaurant Landgoed Groenendaal 186 Van Flora tot Floriade De bloemententoonstellingen in Groenendaal 188 Michiel den Ruijter Het beheer van historisch groen Van rosse vleermuis tot monumentale lanen 217 Jarda Dijk, Harry van Hoorn en Ruud van Schaik Kijk eens om je heen Afwisselend werk en altijd buiten 221 Een gesprek met Debby Tijdeman Gesprekspartner, maar ook handen uit de mouwen Vrienden Wandelbos Groenendaal 225 Marieke Reehoorn Paddenstoelen in Groenendaal 227 Lou van der Linde Register 230 Bronnen, literatuur en noten 233 Illustratieverantwoording 240 Colofon 240

2 Bewijs van Toegang voor de openstelling van Groenendaal. Natuurlijk krijgen de drie regionale Haarlemse kranten en acht landelijke dagbladen een uitnodiging. L. Springer, Architect voor de Hout en de plantsoenen H lem, het concurrerende bos wordt niet vergeten. Reinders Folmer wordt uitgenodigd, de architect van het Uitbreidingsplan Jos. J. Th. Cuypers, en natuurlijk ook alle erven Van Merlen. Uiteindelijk zullen daarvan enkel mr. G.C. Everwijn Lange en zijn echtgenote aanwezig zijn; Bernard van Merlen zegt af. Op de lijst komen ruim tweehonderd mensen te staan, waarvan er slechts zo n dertig afzeggen. Alle officiële gasten op de opening krijgen een kaart, waarmee ze met één Dame toegang krijgen tot het gereserveerde terrein. De Heemsteedse elite mag méér dan een dame meenemen. Alle genodigden krijgen voor die tijd een opmerkelijk verzoek: In verband met het landelijk karakter van het feest wordt aan de Heeren in overweging gegeven om geen hoogen hoed op te zetten. Een voorzorg, omdat een hoge hoed in een bos in de zomer wel erg warm kan zijn? Of een bewust advies van Van Lennep, passend in wat er hier in 1913 in Heemstede gebeurde? Een buitenplaats, afgesloten en behorend aan de elite, werd nu van gemeentewege opengesteld voor het gewone volk. In een dergelijk democratiseringsproces past een kledingadvies, waarin de afstand tussen de dorpelingen met de pet en de heren met hoge hoed deels wordt overbrugd door laatstgenoemden een strooien hoed te laten dragen. 23 De officiële opening: 17 juli 1913 Eindelijk is het zo ver. s Ochtends is het nog druilerig en ietwat twijfelachtig, maar in de middag breekt de zon door en wordt het een heerlijk zomerweeder. Heemstede heeft massaal vrij, alle scholen zijn die middag gesloten; de kinderen hebben s och- Commissrais van de koningin W.F. van Leeuwen spreekt de genodigden toe tijdens de officiële opening van Groenendaal, 17 juli Links vooraan: burgemeester W.B. Sandberg van Haarlem en zijn echtgenote, de vrouw van W.F. van Leeuwen, burgemeester Van Lennep, gedeputeerde prof. Hamel en echtgenote. Uitnodiging voor den Heer Jhr. Mr. D.E. van Lennep, Burgemeester van Heemstede voor de openstelling van Groenendaal. bezwaarlijker, ook de bloemisterijen zitten volop in hun werk. Van Houten heeft wel weer begrip voor de slagers, die vooral op zaterdag bezorgen, na het uitbetalen van het loon en in een tijd waarin niemand een koelkast heeft. Van Lennep vindt de bezwaren van de neringdoenden belangrijker dan die van de bloemisten (de bollenkwekers) en na nog wat vruchteloze tegenwerpingen ( de Wethouders wijzen erop, dat als het feest op een anderen werkdag plaats heeft, enkele werklieden minder lekker op hun werk zullen komen, doch hiertegenover wordt er op gewezen, dat die personen anders op Zondag minder lekker in de kerk zouden komen ) wordt de datum der openstelling definitief bepaald op donderdag 17 juli Omslag van de Feestgids naar aanleiding van de openstelling van het Wandelbosch Groenendaal en van de herdenking van Neêrlands Onafhankelijkheid. Hoge gasten Dan kan er ook uitgenodigd worden. Naast alle belangrijke personen uit Heemstede (variërend van alle raadsleden, de ambtenaren, de pastoor en dominee, de directeur van het postkantoor tot aan de brandmeester) worden ook de burgemeesters en wethouders van de omliggende plaatsen uitgenodigd, de commissaris van de koningin en de leden van Gedeputeerde Staten, afgevaardigden uit Haarlem naar de Tweede Kamer, de top van de rechtbank en de belastingen in Haarlem, leden van de regionale Gezondheidscommissie, de directie van de stoom- en de elektrische tram enzovoorts. Van Lennep nodigt de fine fleur van Zuid-Kennemerland uit om Heemstede in het zonnetje te zetten. 38 Marc de Bruijn Een kloek en frisch besluit Marc de Bruijn Een kloek en frisch besluit 39

3 Grote foto: reuzenbalsemien. Deze plant is in de 19de eeuw uit het Himalayagebied en Noord-India als tuinplant ingevoerd en is dus een exoot, maar behoort officieel niet tot de stinsenplanten. Hij kent een onstuimige groei en kan wel 2 meter hoog worden. De reuzenbalsemien komt ook in Groenendaal voor Stinsenplanten in Groenendaal (bron: Natuurwaardenkaart Heemstede, 2008) 5 Adderwortel Armbloemig look Blauwe anemoon Bosanemoon (2) Daslook (1) Donkere ooievaarsbek Driekantig look Gele anemoon Gevlekte aronskelk Gewone dotterbloem Gewone vogelmelk Groot springzaad Haarlems klokkenspel Hartbladzonnebloem Holwortel (5) Italiaanse aronskelk Kleine maagdenpalm Knikkende vogelmelk Knolsteenbreek Krokus Lelietje-van-dalen Maarts viooltje Stengelloze sleutelbloem Vingerhelmbloem (3) Weegbreezonnebloem Wilde hyacint Wilde kievitsbloem Wilde narcis (6) Winterakoniet (4) Zomerklokje 3 62 Frits David Zeiler Nu groen en daal ooit duin en kaal? Frits David Zeiler Nu groen en daal ooit duin en kaal? 63 6

4 Daniel Marot ( ) Daniel Marot, de ontwerper van de parterretuin van Meer en Berg, was geen man met groene vingers. Hij was wat men heden ten dage een designer zou noemen, een vormgever van de meest uiteenlopende voorwerpen. Hij ontwierp gebouwen, interieuronderdelen, tuingebouwtjes en -meubels, tuinvazen, fonteinen en parterres in de verfijnde en ornamentrijke Franse barokstijl van de late 17de eeuw. Zijn ontwerpen publiceerde hij vanaf 1702 in Nederland in hele reeks van livres, prentenboekjes, die in 1703 en 1712 gebundeld uitgegeven werden. Vooral door deze publicaties vestigde Marot zijn naam als een van de meest belangrijke en veelzijdige ontwerpers van 18de-eeuws Nederland. Daniel Marot werd in 1661 geboren in Parijs. Als kind ging hij in Frankrijk in de leer bij zijn vader Jean Marot ( ), architect en graveur van architectuurprenten aan het Franse hof. Als zestienjarige, in 1679, begon Daniel voor zichzelf als graveur. Hij woonde toen nog in Frankrijk. Als hugenoten moesten de Marots na 1685 uit Frankrijk vluchten. In 1686 vestigden ze zich in Den Haag. Daniel werkte hier onder meer als graveur en ontwerper van interieurs en tuinen voor de koning-stadhouder Willem III en de Friese Oranjes. Voordat Marot rond 1730 zijn ontwerp voor Meer en Berg maakte, had hij al een hele reeks van tuinen en tuinsieraden op zijn naam staan. Hij maakte voor 1712 onder meer parterreontwerpen voor Hampton Court in Londen, voor Twickel bij Delden en voor Nicolaas Rendorps buitenplaats Watervliet bij Velsen. Ook een aantal andere buitenplaatstuinen worden aan hem toegeschreven: Zuidwijk bij Wassenaar (1712) en Rosenburg en kasteel Duivenvoorde bij Voorschoten. Voor paleis Het Loo in Gelderland ontwierp hij vazen en fonteinen, voor Huis de Voorst in Gelderland tuingebouwtjes van latwerk en fonteinen. Een van zijn ontwerpen voor De Voorst laat een verdiept liggend fonteinbekken met sierranden en kleine cascades zien dat Marot later ook voor Meer en Berg tekende. In zijn ontwerp voor Huis ten Bosch in Den Haag uit 1732 zien we een aantal elementen terug die Marot ook al voor Meer en Berg bedacht had: een moestuin met stervormig wegpatroon, een tuintheater, een door begroeide gangen van latwerk (berceaux) omzoomde parterretuin en een dwarskanaal dat aan één kant eindigt bij een menagerie met grote waterkom. Hier wordt trouwens de Franse scholing van Marot duidelijk: in monumentale vorm komen we een menagerie aan de linkerarm van een dwarskanaal ook in Versailles tegen. Ontwerp voor Meer en Berg van Daniel Marot, circa (Noorden rechts.) Van links naar rechts geven de pijlen aan: Leeuwenberg, de ingang van Meer en Berg, het huis Meer en Berg en het huidige huis Meerzicht. De huidige Glipper Dreef ligt geheel onderaan. Isaak de Neufville ( ), Catharina de Neufville ( ). 51 Dirk had grote plannen met Meer en Berg, dat toen 15 morgen en 585 roeden groot was (ca. 13,5 ha). Hij kocht in 1730 de naburige buitenplaats Leeuwenberg (4 morgen 272 roeden; 3,7 ha) en nam in juli 1731 niet minder dan 73 morgen 521 roeden wildernis in erfpacht (ca. 63 ha). Meer en Berg (met Leeuwenberg) vervijfvoudigde op deze manier zijn oppervlakte binnen twee jaar! Dat zal dan ook het moment geweest zijn om grote plannen te maken voor de verfraaiing van Meer en Berg. Hierover zijn we ingelicht door een ongedateerde plattegrond, gesigneerd door Daniel Marot (rechts). Deze plattegrond werd in eerdere publicaties gedateerd op Langzamerhand is die datum opgeschoven naar omstreeks of zelfs Gezien het feit dat op de plattegrond van Marot Leeuwenberg in de planning van Meer en Berg is meegenomen, moet de plattegrond in ieder geval na 22 april 1730 zijn ontstaan, de aankoopdatum van Leeuwenberg. 55 In hoeverre Marot al bestaande, oudere tuinstructuren in zijn plan heeft opgenomen, is niet bekend. 90 Christian Bertram Groenendaal als cultuurhistorische schatkamer Christian Bertram Groenendaal als cultuurhistorische schatkamer 9

5 Wim de Wagt De schatkamer gaat open Groenendaal na 1913 Groot waren de nieuwsgierigheid en opwinding toen Groenendaal eindelijk openging voor het publiek. Dat burgemeester Van Lennep in zijn openingsrede te kennen gaf zich een bevoorrecht mens te vinden, Gelijk een dankbaar man, die eenen grooten schat, die lang verborgen was, in zijn grond mocht vinden, klonk als een sprookje, en iedereen wilde natuurlijk met eigen ogen zien hoe die schat eruit zag. Om het vuurtje aan te wakkeren verschenen in de plaatselijke kranten jubelende verslagen van een persrondleiding die het gemeentebestuur kort voor de openstelling organiseerde onder leiding van Van Lennep zelf. Eensgezind prezen de journalisten en andere auteurs deze daad van goed bestuur. Moge het daarmee zijn eigen belang hebben begrepen, het belang van het publiek is er zeker mee gebaat, schreef de letterkundige Jeronimo de Vries in Eigen Haard. 1 De schatkamer maakte vooral zo n diepe indruk, omdat men er tot nu toe slechts van de buitenkant tegenaan had kunnen kijken. Geen mens was ooit in het bos geweest. Langs de Herenweg strekte zich een ondoordringbaar struikenbosch uit, als van de Schoone Slaapster, aldus De Vries. Het was al geheimzinnigheid en stilte, indrukwekkend door haar omvang. Men kon er omheen dwalen, het verried zich niet. Uit het hek met de hardsteenen pijlers aan de Heerenweg kon men een rijtuig in of uit zien gaan. Waar het belandde zag geen mensch. De Vries trok een vergelijking met andere recente wandelbossen en villaparken in de omgeving, zoals in Bloemendaal en Bentveld: wilde [ ] natuur-toneelen, die men vroeger niet of met moeite genoot. Hij zag in dit gemeen worden van het bijzondere, dit bourgeois worden van het aanzienlijke, een teeken van onzen democratischen, nivelleerenden tijd, omdat van de natuurtonelen nu zoveel meer mensen konden profiteren dan eerst het geval was. Wij hebben er bij gewonnen, concludeerde hij. 2 Hij had het bij het rechte eind. Voor de doorsnee burger bestond nog aan het begin van de 20ste eeuw behalve een fysieke ook een mentale afstand tot landgoederen. De verkoop van oude buitenplaatsen bracht daar echter verandering in. Wat eens toebehoorde aan een kleine, vermogende bovenlaag kwam opeens binnen het bereik van Jan en Alleman. Vaak werd de grond van oude landgoederen versnipperd en bebouwd met villa s, verpleeginrichtingen en dergelijke, maar soms kregen de verborgen terreinen een publieke functie. De jaren rond 1913 stonden toch al bol van veranderingen op politiek, maatschappelijk en cultureel terrein. Algemeen kiesrecht, gezondheidswetgeving, volkswoningbouw, de emancipatie van de vrouw, enzovoort. Dat iedereen nu gratis kon genieten van wat eens het onbereikbare privilege van een steenrijke elite was, scheen tegen de achtergrond van deze vernieuwingen niet meer dan logisch. 3 De wilde natuur van de oude Wildernis Dankzij de beschrijvingen van journalisten kunnen we ons een voorstelling maken van 34 Wim de Wagt De Algemene Begraafplaats Wim de Wagt De schatkamer gaat open

6 De Belvedère. De tuinkoepel is een restant van het huis Groenendaal. Links de koepel via de Sparrenlaan vanuit het westen (1913), rechts vanuit het oosten, waar het gebouwtje nauwelijks de indruk van een koepel wekt. De foto rechts is van 1969, het jaar waarin de koepel is afgebroken. Kerklaan, de nieuwe Bavo aan de Leidsevaart en de oude Baaf aan de Grote Markt. Het kon niet op: zelfs de duintoppen en de gashouders van Amsterdam waren te zien! 10 De Adriënnelaan was trouwens gemakkelijk te vinden, want aan het beginpunt stonden twee reusachtige potten, vandaar de alledaagse bijnaam Pottenlaan. Verderop aan de Molenlaan, toen overigens nog een smal zandpad, wachtte het oude koetshuis annex stalgebouw van Groenendaal, een eenvoudig, licht gepleisterd bouwwerk dat sinds de openstelling van het bos een nieuwe bestemming had, namelijk ververschingslokaal, dat wil zeggen café-restaurant. Erachter strekte zich een verwaarloosde moestuin uit, aan de noordzijde beschermd door een lange bouwvallige muur. Overigens bevonden zich aan de Van Merlenvaart, in het zogeheten Engelse Bos tegenover de begraafplaats, ook een boomgaard en moestuin, maar daar kon je niet komen. Voor de kinderen was er aan de Molenlaan, nog voordat je het vroegere koetshuis bereikte, een eenvoudige speelplaats aangelegd, op de plaats waar tegenwoordig een grote zandbak te vinden is. De gemeente had daar toen ook al direct voor een toiletgelegenheid gezorgd. Vlak bij het verversingshuis begon de Sparrenlaan, die zoals gezegd tot aan de Herenweg liep. Terzijde van deze laan stond de oude tuinkoepel van het verdwenen landhuis van Groenendaal. Een andere curiositeit in de buurt van het verversingshuis was een bank, gemaakt van de kaken en ribben van een walvis, zo wilde het verhaal (zie blz. 108). Een sprekend teeken van de vangst, waarmee de heeren een deel van hun geld verdiend hadden [ ], volgens De Vries, die wel meende te weten waarmee de vroegere eigenaren van het landgoed hun vermogen hadden vergaard. 11 Het buitenissige staketsel was te vinden bij een bruggetje in het Engelse Bos, een gedeelte dat zo heette vanwege de slinge- Bosbeek na 1915 Nieuwe eigenaar van Bosbeek wordt in 1915 de Haarlemse fabrikant jonkheer Charles Frederik van de Poll. Hij was opgeleid aan de Militaire Academie en later directeur van de Haarlemsche katoenmaatschappij alsmede president van de Nederlandsche maatschappij voor Nijverheid en Handel. In 1919 verhuist de familie naar Zwitserland en koopt de papierfabrikant Pieter Smidt van Gelder het herenhuis met park op. Ook zij vertrekken naar Zwitserland en in 1924 gaat Bosbeek over aan de Duits/joodse koopman/bankier Fritz Bernard Eugen Gutmann. Met deze nieuwe eigenaar breekt voor Bosbeek een nieuwe bloeiperiode aan. Gutmann, geboren in Berlijn, was de zoon van Eugen Gutmann, oprichter van de Dresdner Bank. Fritz Bernard Eugen Gutmann was directeur van de Dresdner Bank in Londen, maar werd gedurende de Eerste Wereldoorlog als Duitser geïnterneerd op het eiland Man. In 1918 werd hij als krijgsgevangene uitgewisseld naar Noordwijk en zes jaar later genaturaliseerd tot Nederlander. Fritz Gutman was gehuwd met baronesse Louise von Landau. Hij is een groot verzamelaar van antiquiteiten, waardoor Bosbeek een soort privémuseum wordt. Gutmann raakt vanaf de bezetting in 1940 in de problemen. Nazi-officieren tonen grote belangstelling voor zijn kunstverzameling. Voor een klein bedrag doet hij afstand, in de hoop dan vrijgeleide te krijgen naar het buitenland. Hij wordt opgehaald en op de trein naar Italië gezet ; de reis blijkt echter te eindigen in een concentratiekamp. Begin mei 1944 komt hij om in Theresienstadt in Tsjechoslowakije. Zijn vrouw sterft in 1944 in Auschwitz. Zijn twee kinderen zijn al eerder naar Italië ontkomen. De nazi s nemen alle familiebezit in beslag. Bosbeek wordt door bezettingstroepen gebruikt en in 1945 in uitgewoonde toestand achtergelaten. Het resterende kunstbezit wordt na de oorlog geveild of komt in bezit van de Dienst voor s Rijks Verspreide Kunstvoorwerpen. Het herenhuis komt in beheer bij een bank in Amsterdam. De familie Gutmann behoort tot de groep joodse families die uiteindelijk in 2005 een beperkt deel van de kunstvoorwerpen in familiebezit terugkrijgen. Van mei 1945 tot 1948 is het uitgewoonde herenhuis een opvanghuis voor kinderen van gedetineerde NSB ers. De zorg voor deze minderjarige kinderen viel onder het Bureau Bijzondere Jeugdzorg, in januari 1945 opgericht door het Militair Gezag in het bevrijde deel van Nederland. Van 1949 tot 1951 worden in Bosbeek psychopatische patiënten verzorgd door de broeders van Onze Lieve Vrouw van Lourdes, die daarna naar Heiloo verhuizen. Op 29 december 1950 komt Bosbeek in bezit van de Congregatie der Zusters van De Voorzienigheid. In 1997 gaat het gehele complex van verzorgings- en verpleeghuis over naar de Stichting Sint Jacob. Tekst: Jaap Verschoor 1 Huis Bosbeek dateert uit de 18de eeuw. De voorgevel bevindt zich aan de noordwestzijde, afgewend van de Glipper Dreef. 38 Wim de Wagt De schatkamer gaat open Wim de Wagt De schatkamer gaat open 39

7 1953-1: De voorzijde van het hoofdtentoonstellingsgebouw is een façade. Achter de imposante gevel liggen grote tent vormige gebouwen die plaats bieden aan de binnententoonstelling. Links: Gereconstrueerde platte grond van de Internationale Bloemententoonstelling FLORA (onder): De bestaande vijver in Groenendaal is een voortreffelijk decor voor de bloemententoonstelling. Over het water blijft het zicht op het bloemenpaleis, het hoofdtentoonstellingsgebouw, behouden. N meter A B C D E : Hoofdgebouw : Restaurant : Klokkentoren : Belvedère : Molentje 1 : Perspectieven (zie foto s) : Terreingrens : In/uitgang (boven): Het landschappelijke deel van de tentoonstelling. Het ontwerp werd bejubeld en verguisd. Niettemin brachten tienduizenden bezoekers tijdens de paasdagen een bezoek aan de rotstuin en de bloemperken in de weide. De foto is vanuit de klokkentoren genomen. 206 Michiel den Ruijter Van Flora tot Floriade Michiel den Ruijter Van Flora tot Floriade 20