ste jaargang december 2013

Transcriptie

1 Met Andere Woorden Kwartaalblad over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden De nieuwe editie van het Novum Testamentum Graece en de Bijbel in Gewone Taal S. van Dijk Veel zeggen met weinig woorden H. Sysling Vertaling en duiding Th.A.J.M. Janssen [13]4

2 Met Andere Woorden Kwartaalblad over bijbelvertalen 32ste jaargang nr. 4, december 2013 uitgave Nederlands Bijbelgenootschap in samenwerking met het Vlaams Bijbelgenootschap redactie Redactie: Dr. A.J. van den Berg (hoofdredacteur), drs. A.M. Bol- Drieënhuizen (eindredacteur), dr. J. van Dorp, dr. M.J. de Jong, drs. C.N. van der Kruk-de Boer (eindredacteur a.i.), drs. C. Verheul en prof.dr. L.J. de Vries adviesraad Prof.dr. Th.A.J.M. Janssen, dr. J.C. van Loon, dr. E. van Staalduine-Sulman kopijredactie Drs. M.J.C. Hamers redactiesecretariaat t e p Y. Zwart yzwart@bijbelgenootschap.nl Postbus 620, 2003 RP Haarlem beeldredactie A.E. Haverman ontwerp HSTotaal Communicatie & Design, Haarlem 0pmaak en druk De Groot Drukkerij bv, Goudriaan ISSN foto omslag Omslag Pilamm, Opschudding in Palestina, Foto: NBG/Sandra Haverman

3 Inhoud Splassh! De ondiepe geschiedenis van het bijbelse stripverhaal Willem van der Meiden Jullie weten dat Jezus het volk van Israël heeft gered uit Egypte De consequenties van een nieuwe editie van het Novum Testamentum Graece voor de Bijbel in Gewone Taal Stefan van Dijk Oproep aan de lezer Matthijs de Jong en Clazien Verheul Veel zeggen met weinig woorden Over de ellips in Genesis 25:22 Harry Sysling Vertaling en duiding De dwaas in twee Vulgaatpsalmen Theo Janssen Met Andere Woorden [32] 4 1

4 p Intocht in Jeruzalem, uit: J.C. Camus e.a., Het evangelie volgens Mattheüs, s-hertogenbosch z.j. Foto: NBG/Sandra Haverman 2 Met Andere Woorden [32] 4

5 Splassh! De ondiepe geschiedenis van het bijbelse stripverhaal Willem van der Meiden Geschiedenis van het stripverhaal De geschiedenis van cartoons en stripverhalen gaat terug tot de dagen van de vroege mensheid en het oude Egypte. Tekstballonnen vinden we al in de middeleeuwse kunst: van bijbelse personages of heiligen worden teksten weergegeven in de vorm van een langgerekte wimpel uit hun mond. De geschiedenis van het moderne stripverhaal begint aan het eind van de negentiende eeuw met de opkomst van de krant in de Verenigde Staten en later in Europa. De kranten, in een moordende onderlinge concurrentie verwikkeld, hadden behoefte aan een aanvulling op tekst en fotografie, en zo ontstonden cartoons en comics. Het merendeel van de krantenstrips, waarvan de meest succesvolle ook gebundeld werden uitgegeven, was gemaakt voor volwassenen. Later groeide de behoefte om ook kinderen en adolescenten hun hoekje in de krant te gunnen. De bloeitijd van het Europese stripverhaal start in de jaren twintig van de vorige eeuw met het werk van de Waal Hergé (Tintin, Kuifje) en de populariteit slaat na de Tweede Wereldoorlog over naar Vlaamstalig België, Frankrijk en Nederland. Dertig jaar lang worden grote aantallen strips geproduceerd die vooral populair worden door de talloze striptijdschriften, zoals Kuifje, de Arend, Robbedoes, Sjors, de Pep, later Eppo, Tina en niet te vergeten de Nederlandse editie van Donald Duck. Verhalen uit deze tijdschriften worden gebundeld in stripalbums en bereiken herdruk na herdruk. De bekendste reeksen zijn Suske en Wiske, Betsy en De Rode Ridder van de studio van Willy Vandersteen, Kuifje van Casterman, Asterix van Dargaud en Lucky Luke van Dupuis. Deze stripalbums richtten zich meer en meer op de jeugd en jonge volwassenen. Parallel aan de populariteit van de stripverhalen loopt de populariteit van tekenfilms op televisie en in de bioscoop. Ook die series en aparte films kregen vaak een spin-off in stripalbums. De grote belangstelling voor stripverhalen begint te tanen in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Met Andere Woorden [32] 4 3

6 Tekststrip en beeldroman Van de jaren vijftig van de vorige eeuw dateert ook het succes van een variant van het stripverhaal, de tekststrip, vooral in Nederland. Een tekststrip is een doorlopende tekst, begeleid door twee of drie losse striptekeningen die elkaar wederzijds ondersteunen. De Nederlandse traditie begint met Bulletje en Bonestaak van A.M. de Jong in de jaren dertig en kent naoorlogse hoogtepunten in de verhalen over Heer Bommel en Tom Poes (Marten Toonder), Kapitein Rob (Pieter Kuhn), Prins Vaillant (Hans Kresse) en Kick Wilstra (Henk Sprenger). Deze variant van het stripverhaal wordt vooral voor volwassenen gemaakt. De Bommelverhalen behoren tot de canon van de Nederlandse literatuur. Dat geldt ook voor een derde variant van het stripverhaal, de beeldroman of graphic novel, gekenmerkt door realisme en literaire kwaliteit. Soms betreft het bewerkingen van romans en novellen. Recente voorbeelden van gelauwerde beeldromans zijn Persepolis van Marjane Satrapi, Reis naar het einde van de nacht van Jacques Tardi, Maus van Art Spiegelman en De Avonden van Dick Matena. Waardering van het stripverhaal Het gemiddelde stripverhaal mag zich in Nederland in een slechts geringe belangstelling verheugen. Sinds de digitale revolutie zijn nog maar weinig jongeren geïnteresseerd in gedrukte stripalbums en ondanks de populariteit van de beeldromans is er weinig serieus onderzoek gedaan naar wat elders de negende kunst wordt genoemd. Dat is anders in landen als de Verenigde Staten, Frankrijk, Spanje, Italië en België. Wetenschappelijke bestudering van het stripverhaal als medium en kunstvorm komt dan ook vooral uit die landen. Bekende namen zijn die van de Amerikanen Will Eisner, Scott McCloud en Mario Saraceni, de Fransman Thierry Groensteen en de Belgen Pascal Lefèvre en Benoît Peeters. Er zijn geen Nederlandse equivalenten van hun hoogwaardige wetenschappelijke werk. In de gloriejaren van het stripverhaal is er veel discussie over de verderfelijke invloed die strips zouden hebben op kinderen en hun leesvaardigheid, in betere huishoudens wordt het kinderen niet toegestaan stripverhalen te lezen en wordt de liefhebber in de clandestiniteit gedwongen. In dezelfde jaren wordt overigens een gelijksoortige discussie gevoerd over de verderfelijke invloed van de televisie en van tekenfilms op kinderen. In landen als Duitsland en Engeland is de weerstand met die ten onzent te vergelijken, in Frankrijk, België en de VS wordt er niet zo op stripverhalen neergekeken. 4 Met Andere Woorden [32] 4

7 p De ark van Noach, uit: W. Vandersteen, De avonturen van Judi deel 1. De zondvloed, Nijkerk z.j. Foto: NBG/Sandra Haverman Met Andere Woorden [32] 4 5

8 p De geboorte van Jezus, uit: Pilamm, Het geheim van de grot, Foto: NBG/Sandra Haverman 6 Met Andere Woorden [32] 4

9 Het bijbels stripverhaal De geschiedenis van bijbelse stripverhalen loopt in grote lijnen parallel aan die van het algemene stripverhaal: een start in de jaren veertig van de vorige eeuw in de Verenigde Staten, een impuls na de oorlog vanuit Frans- en Nederlandstalig België en daarna een gestage productie tot op de dag van vandaag. Er zijn ongeveer dertig Nederlandstalige bijbelstrips. Opvallend daarbij is dat het op een enkele uitzondering na gaat om vertaalde stripverhalen en stripalbums, de meeste uit het Engels, op korte afstand gevolgd door het Frans. Van de vier oorspronkelijk Nederlandstalige uitgaven komen er twee uit Vlaanderen en verdient één de naam stripverhaal niet, vanwege haar van het gangbare stripverhaal afwijkende compositie, al luidt de titel 52 bijbelstrips. 1 Dan resteert voor ons land de Utrechtse striptekenaar Willem de Vink, die met evangelische bevlogenheid een flinke hoeveelheid educatief materiaal op de markt heeft gebracht, waaronder het evangelie als stripverhaal: Jezus Messias. 2 Alle andere stripverhalen stammen, voor zover ik kan overzien, uit andere landen. Zou het traditionele voetstuk waarop de interpretatie van de Bijbel in Nederland staat, als het ijkpunt van veel theologie en als twistappel in veel kerkelijke onenigheid, meer dan in andere landen verhinderen dat de bijbelverhalen bewerkt worden tot zoiets onbelangrijks als een stripverhaal? Zouden daardoor tekenaars en scenaristen zich hiertoe in ons land niet aangetrokken voelen of zouden ze hier liever niet hun vingers aan willen branden? Essentie en kenmerken van het stripverhaal Als we de bestaande uitgaven in het Nederlands overzien, wat voegt het medium stripverhaal dan toe aan de andere uitingen van verbeelding en bewerking van de bijbelverhalen, bijvoorbeeld aan de ruim negenhonderd in het Nederlands gepubliceerde kinderbijbels? Wat is de essentie van het stripverhaal? In de Engelstalige vakliteratuur wordt het stripverhaal the sequential art genoemd, een moeilijk te vertalen begrip. Het geheim van de strip zit in de opeenvolging van afbeeldingen. Het geheim de verbeelding zit zelfs in de lege ruimten tussen de opeenvolgende afbeeldingen. Door de concentratie op visuele sequentie vervangt de strip ruimte door tijd. 3 Anders dan losstaande illustraties is het de essentie van het stripverhaal de voortgaande ontvouwing van het vertelde verhaal, de onderverdeling ervan in narratieve pakketjes of ruimte-tijdfragmenten, die in een bepaalde volgorde zijn geplaatst. Het is daarentegen niet voldoende om willekeurige beelden te rangschikken om een stripverhaal te krijgen; het is noodzakelijk dat de nevengeschikte afbeeldingen in een bepaalde betrekking tot elkaar staan: een complementair, lineair en met eenzelfde actie of intrige Met Andere Woorden [32] 4 7

10 samenhangend verband. 4 Kenmerkend voor stripverhalen is voorts de compositie van beelden en teksten op de volle pagina of op de double spread. Een stripverhaal bestaat uit een welgekozen afwisseling van stills die een verhaallijn weergeven. De makers van een stripverhaal letten op de variatie in afmeting en vorm van de afzonderlijke stills, hun nevenschikking, de vlakvulling, het gebruik van tekst tekstballonnen voor dialogen en gedachten, maar ook voice-over, commentaar of verbindende tekst in tekstkaders of boven- en onderregels en verder gelden voor het genre alle wetten van illustratie: het gekozen perspectief, de zoom, het realisme of absurdisme, de afwisseling, de inkleuring, de expressie, het kleurgebruik, de kadrering en dergelijke. Thierry Groensteen onderscheidt vijf narratieve kenmerken van het stripverhaal: 1. Antropocentrisme: het verhaal ontwikkelt zich rond een centrale hoofdpersoon (die ook een dier kan zijn). 2. Typevorming: de hoofdpersoon heeft uiterlijke kenmerken die altijd herkenbaar zijn, zelfs als schaduw of uitsnede. 3. Pars-pro-totosimplificatie (synecdoche): het weglaten van alles wat de voortgang van het verhaal en de wisselwerking tussen detail en geheel in de weg staat. 4. Expressiviteit: het uitvergroten van gezichtsuitdrukkingen, lichaamstaal en handelingen, vaak op de grens van een parodie. 5. Retorische convergentie: alle facetten van het beeld (kadrering, kleurgebruik, onderlinge afmetingen, schikking op de pagina) dragen bij aan het unieke effect van het geheel. 5 Zoals uit dit korte resumé uit de theorie blijkt, is stripverhalen lezen en begrijpen niet vanzelfsprekend. Het medium van het stripverhaal wordt in feite in toenemende mate beschouwd als een taalsysteem dat een vast visueel vocabulaire heeft ontwikkeld waarvoor een bijzondere geletterdheid van de lezer wordt gevraagd. 6 Die geletterdheid heeft zeker ook betrekking op het vermogen om tegelijk te kunnen lezen en kijken door heen en weer te bewegen tussen beeld en tekst. Toevoegingen aan het bijbelverhaal De narratieve kenmerken van het genre stellen makers van stripverhalen in staat effecten te bereiken die niet mogelijk zijn bij andere geïllustreerde verhalen. Zijn de strips een bewerking van een bestaand verhaal, zoals bijbelstrips, dan biedt het medium zowel voordelen als nadelen. Om er een paar te noemen: 8 Met Andere Woorden [32] 4

11 p De worsteling van Jakob, uit: R. Crumb, Het boek Genesis getekend, z.p Foto: NBG/Sandra Haverman Met Andere Woorden [32] 4 9

12 p De tempelreiniging, uit: W. de Vink, Jezus Messias, Amerongen Foto: NBG/Sandra Haverman 10 Met Andere Woorden [32] 4

13 Stripverhalen moeten het hebben van een lopend verhaal met vaste personages en hebben er dus last van als een te bewerken bestaand verhaal fragmentarisch is of rapsodisch (zoals de Bijbel). Er zijn dan ook bijbelstrips die, om de loop van het verhaal kracht bij te zetten, buitenbijbelse figuren invoegen of bijbelse personages een andere, meer bepalende rol laten spelen. Een mooi voorbeeld is In die dagen in Judea van de Engelse stripgrootmeester Frank Hampson, oorspronkelijk verschenen in 1960 en pas 22 jaar later in het Nederlands vertaald. Hampson gebruikt het personage van Barabbas door het hele verhaal heen en geeft hem de rol van zelotische vrijheidsstrijder, een contrastfiguur van Jezus of wellicht ook een alter ego zoals Jezus een alter ego van Barabbas zou kunnen heten: degene die met geweld het land wil bevrijden van de Romeinen versus de man die een bewustzijnsverandering teweeg wil brengen en een nieuwe religie wil starten. De nevenschikking van deze twee personages geeft de auteur de gelegenheid om spannende en ook grimmige taferelen aan het verhaal toe te voegen en een authentieke sfeer te scheppen. Hampsons opzet laat geen ruimte voor humor of relativering; het album is een ernstig verteld verhaal en de personages zijn nogal karikaturaal uitgevallen. Farizeeën en schriftgeleerden hebben opvallende neuzen en gemene gelaatstrekken en Jezus is een Kaukasische man met blond golvend haar en baard. Een ander voorbeeld van de extra mogelijkheden die een stripverhaal biedt om de bijbelse stof te bewerken, zijn de vier albums die Studio Vandersteen begin jaren vijftig van de vorige eeuw maakte over De avonturen van Judi. Deze Judi is een leeftijdloze jongeman die vanaf de dagen van Noach een rol speelt in enkele geselecteerde verhalen uit de eerste twee bijbelboeken. Judi wordt niet ouder in de vier delen en is de verbindende schakel tussen de verhalen over de ark van Noach, de verwoesting van Sodom, de uittocht uit Egypte en de doortocht door de woestijn. Judi brengt avontuur, intriges en actie het verhaal binnen. De bouw van de ark van Noach wordt bijvoorbeeld bedreigd door de plaatselijke bevolking en het komt tot schermutselingen en vechtpartijen. Hoewel er veel aan het bijbelverhaal wordt toegevoegd, wordt de lijn ervan nauwkeurig gevolgd. De sfeer van de verhalen, getekend door Karel Verschuere, doet sterk denken aan ander werk van de studio, zoals de reeks van De Rode Ridder. Een derde voorbeeld van de effecten van verstripping van een bijbelverhaal biedt de vierdelige bewerking van het evangelie van Matteüs door Pilamm, pseudoniem van de Waal Pierre Lamblot, al verschenen aan het eind van de jaren veertig van de vorige eeuw bij uitgeverij Casterman. De maker volgt de evangelieverhalen niet op de voet, hij wil de volgorde bijvoorbeeld nog wel Met Andere Woorden [32] 4 11

14 eens verwisselen. Zo begint het eerste deel met de tempelreiniging en pas daarna kiest Jezus zijn leerlingen. Pilamm laat echter weinig weg en waagt zich ook aan langere teksten zoals de Bergrede, die hij door het verhaal heen versnijdt. In dit stripverhaal maakt ook Pilamm gebruik van side-kicks, in de vorm van twee karikaturale schriftgeleerden, die het hele verhaal door Jezus op de voet volgen, hem bespioneren om hem te betrappen op godslastering, maar vaak te laat komen als het er werkelijk om gaat en zo nogal wat essentieels missen. Pilamm gebruikt deze personages ook voor enige humor, zoals wanneer zij ontploffen van woede om Jezus daden. De tekenaar zet bij de verzoeking in de woestijn een komisch duiveltje neer dat vreemde capriolen maakt. Nochtans is zijn reeks, evenals die van Willy Vandersteen, in België kerkelijk goedgekeurd en duidelijk bedoeld als evangeliserend. Ontwikkeling van de bijbelstrip De drie genoemde werken vormen samen met de eersteling Emmanuel van de befaamde striptekenaar Jijé (Robert Gillain) uit 1947, pas veertig jaar later in het Nederlands vertaald, het stevige artistieke fundament onder de traditie van bijbelse stripverhalen in Nederland en Vlaanderen. Na deze wegbereiders is er sprake van kwaliteitsverlies en verpulping in de bijbelse stripverhalen. De uit het Amerikaans vertaalde lange reeks Illustrated Classics uit de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, bewerkingen in stripvorm van verhalen uit de wereldliteratuur, bevat twee deeltjes met bijbelverhalen, over de tien geboden en de strijd van de Makkabeeën. De tekenstijl en de belettering zijn haastig en slordig, de inkleuring is onvolkomen en de schikking van de beelden op de pagina oogt willekeurig. Datzelfde geldt voor het vertaalde werk van Iva Hoth, twee meerdelige series, zowel in zwart-wit als in kleur uitgegeven, die de bijbelverhalen volgt zonder er iets wezenlijks aan toe te voegen of aan af te doen. Vergelijkbare uitgaven uit de jaren zeventig en tachtig zijn die van Berthier 7 en Lalo, 8 die gekenmerkt worden door een slordige verhaalopbouw, merkwaardige verhoudingen tussen tekst en beeld, saaie, expressieloze gelaatstrekken en zeer bescheiden kleurgebruik. Het genre krijgt pas weer een kwaliteitsimpuls in de jaren negentig van de vorige eeuw en vooral in het eerste decennium van onze eeuw. Willem de Vink, zijn naam viel al, tekende voor zijn evangelisatieproject het verhaal van Jezus in een kenmerkende stijl, die schatplichtig is aan de klare lijn waarmee de Belgische school beroemd is geworden. Hier komt de narrativiteit van het stripverhaal wel tot haar recht, al is het jammer dat humor geheel afwezig is en de persoon van Jezus zo centraal staat dat er weinig aandacht is voor scène- en perspectiefwisselingen. Men kan zich ook afvragen 12 Met Andere Woorden [32] 4

15 p 1 Samuel 15:32-35 uit: Siku & Akinsiku, De Manga Bijbel, Kampen Foto: NBG/Sandra Haverman Met Andere Woorden [32] 4 13

16 p De zaaier, uit: Pilamm, Opschudding in Palestina, Foto: NBG/Sandra Haverman 14 Met Andere Woorden [32] 4

17 wat het bedoelde effect is van het nogal in het oog springende, van het natuurlijke afwijkende kleurgebruik. In recente jaren komt het bijbelse stripverhaal meer in de buurt van de graphic novel. De Franse scenaristen Jean-Christophe Camus en Michel Dufranne startten in 2008 met verschillende illustratoren een groot project, waarvan in Nederland inmiddels drie delen zijn verschenen, twee over het bijbelboek Genesis en een bewerking van het evangelie volgens Matteüs. De combinatie van de realistische tekeningen en een getrouwe weergave van de bijbeltekst geven de reeks de kenmerken van een beeldroman. De tekstschrijvers maken met tekenaar Dalibor Talajic een evangeliebewerking die een schoolvoorbeeld is van waartoe het medium stripverhaal in staat is. Gedurfde perspectiefwisselingen, variatie in de afmetingen van de illustraties, in- en uitzoomen, gewaagde uitsneden en prachtig kleurgebruik geven het verhaal vaart en schoonheid. Zelfs de uitvoerige weergave van de Bergrede is gevarieerd en houdt door het gebruik van de narratieve technieken de aandacht van lezer en kijker vast. Drie woordeloze bladzijden brengen het evangelieverhaal aangrijpend tot leven door een montage van de beelden van de dansende Salomé, het gezicht van koning Herodes en een blik op Johannes, die in de kerker zijn lot verbeidt. De genezing van een blinde kan niet indringender in beeld worden gebracht dan door waartoe deze kunstenaars in staat zijn. Men kan hoogstens vragen stellen bij het nagestreefde realisme van de makers dat dicht in de buurt komt van een euvel waaraan ook veel Jezusfilms lijden: de krampachtige nadruk op het waar-gebeurd-karakter van het verhaal, die samen met het veelal letterlijke gebruik van de tekst van het evangelie een diepe ernst over het verhaal legt. Daar is natuurlijk inhoudelijk veel voor te zeggen, maar deze nadruk plaatst de bewerking wel in de buurt van alle andere waar gebeurde verhalen. Het realisme vormt zo een barrière voor meerduidigheid, symboliek en voor het meer universele karakter van het evangelieverhaal. Maar dat we met deze reeks topstukken in handen hebben van het bijbelse stripverhaal, lijkt me zonneklaar. Nog twee recente producties verdienen de aandacht. In de eerste plaats de wonderlijk succesvolle Genesisbewerking van de voormalige undergroundkoning van de strip, Robert Crumb. 9 De in zwart-wit weergegeven illustraties in combinatie met de vrijwel letterlijke teksten van het bijbelboek, de perspectiefkeuze alles op ooghoogte en de subtiele variatie in de losse afbeeldingen maken van dit boek een wonderlijke graphic novel. Crumb laat niets weg, geen geslachtslijsten, ook geen gewelddadige of expliciet seksuele passages. Zijn personages zijn naar het leven getekend, met de van Crumb bekende voorliefde voor stevige mannen en vlezige vrouwen, en de letterlijkheid Met Andere Woorden [32] 4 15

18 van beeld en tekst werkt soms benauwend. Het geheel brengt, mede dankzij de lay-out van de cover, het vermoeden teweeg dat we te maken hebben met een pastiche of zelfs een parodie, maar de auteur blijft daar in zijn inleiding ver van weg. Wie het rauwe karakter van het eerste bijbelboek wil laten zien aan geïnteresseerde buitenstaanders, kan zeer wel met Robert Crumb uit de voeten. Ten slotte verschenen in de laatste jaren nog twee uitgaven van een totaal andere stripvorm, de manga. De manga is in Japan, en niet alleen daar, uiterst populair, heeft weinig artistieke pretenties, hoewel er ware kunstenaars onder de tekenaars zijn. In 2006 verscheen in het Nederlands Manga Messiah van Shinozawa en Kumai, drie jaar later gevolgd door De Manga Bijbel van Siku en Akinsiku, uitgegeven door Callenbach. Kenmerkend voor manga s zijn de expressieve gezichten met grote ogen, die overigens opvallend veel op elkaar lijken, een extreem gebruik van perspectiefwisselingen, typografie en close-ups, een karikaturale weergave van goede en slechte personages en het veelvuldig gebruik van snelheidstekens (zoals streepjes en wolkjes) en geluidsweergaven (shwoosh, splassh, waaa). Nederlandse waardering voor de bijbelstrip De geschiedenis van het bijbelse stripverhaal is ondiep en nooit serieus bestudeerd. In de gehele Nederlandse literatuur vindt men één lemma over bijbelstrips, een twee bladzijden tellend niemendalletje in Wordt vervolgd, stripleksicon der Lage Landen uit De tekst is verrassend! van de hand van kerkhistoricus C.W. Mönnich. Ook op internet is er nauwelijks Nederlandse aandacht voor deze vorm van bewerking van bijbelverhalen. Vergelijk dat bijvoorbeeld eens met de serieuze aandacht voor dit medium op de website van de Amerikaanse Society of Biblical Literature: Noten 1 Cor den Dulk (tekst en beeld), 52 bijbelstrips, Delft Willem de Vink (scenario en tekeningen), Jezus Messias, het meest vertelde verhaal aller tijden, Doorn Scott McCloud, Re-inventing Comics. How Imagination and Technology Are Revolutionizing an Art Form, New York 2000, 1. 4 Thierry Groensteen, La bande dessinée. Mode d emploi, in de serie Les Impressions Nouvelles, z.p. 2007, 32 (vertaald). 5 Thierry Groensteen, Système de la bande dessinée, in de serie Formes sémiotiques, Parijs 1999, Met Andere Woorden [32] 4

19 6 Rubén R. Dupertuis, Translating the Bible into Pictures in: Caroline Vander Stichele & Hugh S. Pyper (eds.), Text, Image and Otherness in Children s Bibles. What is in the Picture?, Leiden/Boston 2012, Citaat op 273 (vertaald). 7 René Berthier (scenario) & Régine en Bruno Le Sourd (tekeningen), De Bijbel-Album (6 delen), Averbode/Roermond 1979 (oorspronkelijk: Parijs 1977). 8 Laurent Lalo (scenario en tekeningen), David en Goliath/Elia en de profeten van Baäl/Jezus en Johannes de Doper/Petrus en de eerste christenen (4 delen), Den Haag 1985 (oorspronkelijk: Parijs z.j.). 9 Robert Crumb (scenario en tekeningen), Het boek Genesis, Amsterdam Geraadpleegde literatuur David G. Burke & Lydia Lebrón-Rivera, Transferring Biblical Narrative to Graphic Novel op: SBL Forum 2004, Terry Ray Clark, Biblical Graphical Novels. Adaptation, Interpretation, and Faithful Transfer op: SBL Forum 2007, Pascal Lefèvre & Jan Baetens, Strips anders lezen, Brussel/Amsterdam Scott McCloud, Understanding Comics. The Invisible Art, New York Benoît Peeters, Lire la bande dessinée. Case, planche, récit, Parijs Jozef Peeters, De christelijke strip in Vlaanderen of: een andere kijk op de geschiedenis van het beeldverhaal in Vlaanderen, Leuven Mario Saraceni, The language of Comics (Intertext), New York Bijbelverhalen in stripvorm in Nederland en Vlaanderen Jeff Anderson (tekeningen) & Mike Maddox (scenario), De Bijbel in strip, Amsterdam 2000, (oorspronkelijk: Oxford 1998). Dominique Bar (scenario en tekeningen), Paulus 1. De weg naar Damascus, Antwerpen Emilie Beaumont (scenario) & Colette David (tekeningen), Kijk en leer: de Bijbel, Parijs René Berthier (scenario) & Régine en Bruno Le Sourd (tekeningen), De Bijbel-Album (6 delen), Averbode/Roermond 1979 (oorspronkelijk: Parijs 1977). Jean-Christophe Camus/Michel Dufranne (scenario) & Damir Zitko/Vladimir Mario Davidenko/Dalibor Talajic (tekeningen), De Bijbel het Oude Testament Genesis, deel 1 en 2/Het evangelie volgens Matteüs, Haarlem/ s-hertogenbosch 2010 (oorspronkelijk: Parijs 2008 [La Bible]). Robert Crumb (scenario en tekeningen), Het boek Genesis, Amsterdam De Makkabeeën, reeks: Illustrated Classics nr. 201, z.p Cor den Dulk (tekst en beeld), 52 bijbelstrips, Delft Norbert Fersen(tekeningen) & Jean Chapelle (scenario), Voor een schotel linzen, z.p Noel Gloesener (tekeningen) & Paul Thivollier (scenario), Hij leefde onder ons, z.p Frank Hampson (tekeningen) & Marcus Morris (scenario), In die dagen in Judea. Het verhaal van Jezus van Nazareth, Haarlem 1982 (oorspronkelijk: Provo 1960). Met Andere Woorden [32] 4 17

20 Iva Hoth (scenario) & Andre le Blanc (tekeningen), De Bijbel in beeld voor alle leeftijden (6 delen), Amsterdam 1973 (ook: idem, in kleur, 1976 [15 delen]). Jijé (ps. van Robert Gillain) (tekeningen) & Henri Balthasar (scenario), Emmanuel. Het leven van Jezus in beeldverhaal, Averbode 1987 (oorspronkelijk: Charleroi/Parijs 1947). Dennis Jones (scenario en tekeningen), Stripbijbel voor kinderen, Hoornaar 1998 (oorspronkelijk: Grand Rapids 1993). Jean-François Kieffer (scenario) & Christine Ponsard (tekeningen), Het evangelie voor kinderen. Een stripverhaal, Parijs Laurent Lalo (scenario en tekeningen), David en Goliath/Elia en de profeten van Baäl/Jezus en Johannes de Doper/Petrus en de eerste christenen (4 delen), Den Haag 1985 (oorspronkelijk: Parijs z.j.). Graham Lorenz (scenario) & Norman Nodel (tekeningen), De tien geboden (reeks: Illustrated Classics Extra Editie nr. 9), z.p Ook: (reeks: Illustrated Classics Aktuele Editie nr. 1) z.p Mike Maddox (tekeningen) & Jeff Anderson (scenario), Opstand!, Amsterdam 2011 (oorspronkelijk: Oxford 1998). José Perez Montero (tekeningen) & Ben Alex (scenario), Het grote stripboek van de Bijbel, Kampen/ Averbode 2010 (oorspronkelijk: Kopenhagen 2009). Rüdiger Pfeffer (scenario en tekeningen), David en Saul/David en zonen/jezus de Galileeër 1 en 2 (4 delen), Boxtel/Brugge 1998 (oorspronkelijk: Stuttgart 1992). Pilamm (ps. van Pierre Lamblot) (tekeningen en scenario), De blijde boodschap: Het geheim van de grot/opschudding in Palestina/Het verraad van Judas/De zege van het Kruis, z.p (vertaald uit het Frans en gelijktijdig uitgebracht). Paul Ramaekers (scenario) & Jos Vanspauwen (tekeningen), De terugkeer van Jezus Christus, z.p Carlos Sanchis (scenario en tekeningen), Een eindeloos verhaal. Het volk van Israël, z.p Hazel Scrimshire (scenario) & James P. Smith (tekeningen), Brieven van Paulus, Amsterdam 1995 (oorspronkelijk: Fearn 1994). Kozumi Shinozawa (tekeningen) & Hidenori Kumai (scenario), Manga Messiah, z.p Siku (tekeningen) & Akinsiku (scenario), De Manga Bijbel, Kampen 2009 (oorspronkelijk: Londen 2007). Friedel Steinman (tekeningen) & Dieter Kohl (scenario), Noach/Jona. Een oud verhaal (2 delen), Kampen Willy Vandersteen (scenario) & Karel Verschuere (tekeningen), De avonturen van Judi: De zondvloed/ Het wrekende vuur/de onderkoning/de Zwervers, Antwerpen 1952 (deel 1 ook Nijkerk/Utrecht). (Annex: Karel Verschuere [scenario en tekeningen], De avonturen van Rudy: Het beloofde land, Antwerpen 1968). Willem de Vink (scenario en tekeningen), Jezus Messias, het meest vertelde verhaal aller tijden, Doorn Met lesboek (1996) en kleurboek (1998). Marcia Williams (scenario en tekeningen), Jonas en de walvis, Amsterdam Met Andere Woorden [32] 4

21 Dr. W.J. van der Meiden is theoloog en journalist. Hij promoveerde in 2009 aan de Vrije Universiteit op een proefschrift over de geschiedenis van de kinderbijbel: Zoo heerlijk eenvoudig (Hilversum 2009). Met Andere Woorden [32] 4 19

22 p Bladzijde 716 uit NA 28. In 1 Johannes 1:7 is het woordje de weggelaten aan het begin van de zin. In de verzen 4, 7 en 8 is het nieuwe symbool, de losange, te vinden dat op een gelijkwaardige lezing in het kritisch apparaat wijst. Foto: NBG/Sandra Haverman 20 Met Andere Woorden [32] 4

23 Jullie weten dat Jezus het volk van Israël gered heeft uit Egypte De consequenties van een nieuwe editie van het Novum Testamentum Graece voor de Bijbel in Gewone Taal Stefan van Dijk Het Nederlands Bijbelgenootschap werkt momenteel aan de Bijbel in Gewone Taal (BGT). Het doel van dit project is om een bijbel beschikbaar te stellen die leesbaar en begrijpelijk is voor een zo groot mogelijk lezerspubliek. De vertaling zal verschijnen in Informatie is te vinden op Met Andere Woorden schenkt aandacht aan deze nieuwe vertaling met een serie artikelen over specifieke vertaalkwesties. Dit artikel gaat in op de consequenties van een nieuwe editie van het Novum Testamentum Graece (NTG) voor de BGT. In 2012 is de 28 e editie van het NTG uitgekomen, de meest gebruikte tekstuitgave van het Griekse Nieuwe Testament. Deze reeks edities staat bekend als de Nestle-Aland (NA), genoemd naar de bekendste editors van de tekst. In de 28 e editie is het kritisch apparaat aangepast en is de tekst van de katholieke brieven op een aantal plaatsen gewijzigd. Sommige wijzigingen hebben ook gevolgen voor het vertalen van de Bijbel. In dit artikel wordt toegelicht wat de consequenties van de nieuwe editie zijn voor de BGT. De 28 e editie van de Nestle-Aland Er zijn op dit moment tussen de 5500 en 6000 handschriften met tekst uit het Nieuwe Testament bekend. Deze handschriften vertonen onderlinge variatie. Er is geen enkel vers in het Nieuwe Testament dat in alle handschriften waarin het voorkomt, exact hetzelfde is. Overschrijvers (kopiisten) hebben de tekst door de eeuwen heen, bedoeld en onbedoeld, aangepast. De NA probeert op grond van alle tekstvarianten de oudst bewaarde tekst te reconstrueren. Een tekstuitgave als die van NA wordt een kritische uitgave genoemd, omdat Met Andere Woorden [32] 4 21

24 er niet één manuscript gevolgd wordt, waarbij afwijkingen in andere handschriften in noten worden vermeld, maar een eclectische reconstructie wordt gemaakt per vers, waarbij in de noten (in vaktaal: het kritisch apparaat) wordt vermeld op grond van welke manuscripten deze tekst gekozen is. Er bestaat dus geen enkel manuscript dat de tekst weergeeft zoals de NA. De eerste editie van het NTG werd in 1898 uitgegeven door Eberhard Nestle. Hij baseerde zijn editie op de tekstuitgaven van Tischendorf, Westcott en Hort en Weymouth. Wanneer twee of meer van die uitgaven met elkaar overeenkwamen, werd deze lezing in de hoofdtekst van Nestle opgenomen. Afwijkingen werden weergegeven in het notenapparaat. Een eeuw lang werden er nieuwe edities uitgegeven, waarin steeds meer bronnen werden gebruikt en waarin de methodologie steeds verfijnder werd. De tekstedities van NA zijn altijd toonaangevend geweest, zowel voor het vakgebied van het Nieuwe Testament als voor vertalingen van de Bijbel. De organisaties die zijn aangesloten bij de United Bible Societies volgen de tekst van NA in hun vertaalprojecten. Wereldwijd is dit dan ook de meest gebruikte basistekst voor vertalingen van het Nieuwe Testament. Dat geldt ook voor de Nederlandse situatie. Het Nederlands Bijbelgenootschap neemt altijd de meest recente editie van de tekst van NA als uitgangspunt voor zijn vertalingen. Dat gold voor de NBG-vertaling 1951 (NBG 1951), de Groot Nieuws Bijbel, De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV), en ook voor de BGT. De 28 e editie van het NTG is in 2012 uitgekomen. Deze editie is hoofdzakelijk in twee opzichten veranderd ten opzichte van de 27 e editie uit In de eerste plaats is het kritisch apparaat aangepast: het is eenvoudiger en gebruiksvriendelijker geworden. Deze verandering heeft geen gevolgen voor de vertaling. De tweede verandering heeft wel consequenties voor de vertalingen. De tekst van de katholieke brieven (Jakobus, 1 en 2 Petrus, 1, 2, en 3 Johannes en Judas) is aangepast aan de Editio Critica Maior (ECM) van het Griekse Nieuwe Testament. 1 De tekst van de katholieke brieven Het onderzoek naar de tekst van de katholieke brieven loopt voor op het onderzoek naar de andere nieuwtestamentische teksten. In de 28 e editie van de NA (NA 28) wordt gebruikgemaakt van dit nieuwe onderzoek. Dat heeft echter tot gevolg dat de status van de tekst van de katholieke brieven anders is dan die van de rest van het Nieuwe Testament. Een andere methodologie ligt aan het verschil ten grondslag. De ECM is gebaseerd op de zogenoemde Kohärenzbasierte Genealogische Methode. Een belangrijk onderdeel van deze methode is de aanname dat wanneer 22 Met Andere Woorden [32] 4

25 je twee tekstgetuigen hebt, de één beschouwd kan worden als een voorouder van de ander als de eerste vaker een variant bevat waaruit de varianten in de andere tekstgetuige kunnen worden afgeleid. Tekstgetuigen kunnen één, meerdere, of vele potentiële voorouders hebben. In deze methode worden de percentages van overeenkomsten tussen verschillende tekstgetuigen gebruikt om de plausibiliteit van de verschillende potentiële voorouders vast te stellen. Er wordt meer aandacht gegeven aan de genealogie van tekstvarianten en minder aan de genealogie van handschriften. Deze nieuwe methodologie heeft ertoe geleid dat de tekst van de katholieke brieven op ruim dertig plaatsen gewijzigd is, soms met ingrijpende gevolgen voor de vertalingen. In de ECM worden onzekere lezingen in de tekst op een andere manier gemarkeerd. In de 27 e editie van de NA (NA 27) en het grootste deel van de NA 28 staan onzekere lezingen in de tekst tussen vierkante haken. In de katholieke brieven in de NA 28 staat op zulke plaatsen een losange ( s ) in de tekst. Een losange duidt aan dat de editors niet weten wat de meest oorspronkelijke lezing is: de weergegeven tekst of de variant in het kritisch apparaat. 2 Voor de BGT wordt in principe de hoofdtekst van de NA gevolgd, inclusief de met vierkante haken dan wel met losanges aangegeven onzekere lezingen. We realiseren ons dat er in bepaalde gevallen ook voor een andere variant gekozen had kunnen worden. Maar voor het project Bijbel in Gewone Taal is gekozen om bij voorkeur de hoofdtekst van de NA te volgen. Wijzigingen en de BGT De vertalingen van het Nederlands Bijbelgenootschap zijn gebaseerd op verschillende edities van Nestle-Aland. Voor de NBG 1951 werd gebruikgemaakt van de toen actuele zeventiende editie, voor de NBV van de NA 27. Sommige verschillen tussen de NBG 1951 en de NBV zijn terug te voeren op een verschillende brontekst. Voor de BGT wordt gebruikgemaakt van de recentelijk verschenen NA 28. In deze editie is de hoofdtekst van de katholieke brieven op een aantal plaatsen gewijzigd. Verschillen tussen de NBV en de BGT op deze plaatsen zijn dan ook niet enkel terug te voeren op een andere vertaalstrategie, maar ook op een gewijzigde brontekst. Het volgende deel van dit artikel bespreekt de wijzigingen in de brontekst en de consequenties hiervan voor de BGT. Jakobus De Griekse tekst van de brief van Jakobus is op vijf plaatsen aangepast. Het gaat echter om kleine aanpassingen en verschuivingen, die voor de vertaling van de tekst geen consequenties hebben. 3 Met Andere Woorden [32] 4 23

26 1 Petrus De gewijzigde tekst van de eerste brief van Petrus heeft zeer beperkte invloed op de BGT. De meeste wijzigingen hebben geen enkele betekenis voor de vertaling. 4 De enige wijziging die in de vertaling tot uitdrukking komt, is een marginale. In 1 Petrus 5:10 stond in de NA 27 Iesou al tussen haken, in de NA 28 staat dit woord niet meer in de hoofdtekst, wat betekent dat er enkel gesproken wordt over Christus, niet over Jezus Christus: NBV BGT Maar al moet u nog korte tijd lijden, God, de bron van alle genade, heeft u geroepen om in Christus Jezus deel te krijgen aan zijn eeuwige luister. God zal u sterk en krachtig maken, zodat u staande zult blijven en niet meer zult wankelen. God houdt zo veel van jullie, dat hij jullie via Christus uitgekozen heeft. Jullie horen nu voor altijd bij zijn nieuwe wereld. Eerst moeten jullie nog een korte tijd lijden. Maar straks zal hij jullie sterk, machtig en krachtig maken. 2 Petrus De tweede brief van Petrus bevat het grootste aantal wijzigingen. Een aantal ervan heeft geen invloed op de vertaling, althans niet in de BGT. 5 Drie wijzigingen hebben beperkte gevolgen. In 2 Petrus 2:20 mist nu het woord onze in onze Heer en redder. In 3:16 is het verkeerd uitleggen van Paulus woorden nu in de toekomende tijd gesteld en in 3:18 volgt op de doxologie geen amen meer. Deze kleine wijzigingen ten opzichte van de vorige editie komen in de BGT tot uitdrukking. In drie gevallen heeft de gewijzigde tekst meer inhoudelijke consequenties. 2 Petrus 2:11 NBV terwijl zelfs engelen, in kracht en macht toch hun meerderen, het niet aandurven om die machten namens de Heer te beschuldigen en te veroordelen. Eén woord is in dit vers gewijzigd: NA 27 para kuriou blasfêmon krisin NA 28 para kuriôi blasfêmon krisin Na para volgt nu kurios in de dativus in plaats van de genitivus. Met de genitivus kuriou treden de engelen die een oordeel uitspreken op als representanten 24 Met Andere Woorden [32] 4

27 van God, maar met de dativus kuriôi wordt het een andere voorstelling. Het woord para heeft dan niet de betekenis namens, maar bij of in tegenwoordigheid van. Met de dativus komt het beeld van een rechtspraak in het vizier: in de aanwezigheid van God, de Heer brengen de engelen geen lasterend oordeel uit. Omdat deze lezing ook te vinden is in de Meerderheidstekst, sluit de BGT wat dit betreft meer aan bij de Herziene Statenvertaling (HSV) dan bij de NBV, wanneer de HSV deze woorden vertaalt als: geen aanklacht wegens godslastering tegen hen indienen bij de Heere. BGT Zelfs engelen, veel sterker en machtiger dan die leraren, durven zoiets niet! Zij zouden God nooit vragen om hogere machten te straffen. 2 Petrus 2:18 NBV want met loos gebral en schaamteloze uitspattingen verleiden ze hen die zich nog maar net hebben losgemaakt van degenen die dwalen. Eén woord is in dit vers vervangen: NA 27 tous oligôs apofeugontas NA 28 tous ontôs apofeugontas Door deze wijziging is het aspect van nog maar een korte tijd uit het vers verdwenen. Waar het volgens de NA 27 gaat om mensen die nog maar net geloven, dus een specifieke groep christenen, gaat het in de NA 28 om christenen in het algemeen. BGT Ze spreken mooie woorden, maar het zijn leugens. Ze stellen voor om aan verboden seks te doen. Zo verleiden ze gelovigen om weer net zo slecht te gaan leven als voordat ze geloofden. 2 Petrus 3:10 NBV De dag van de Heer zal komen als een dief. De hemelsferen zullen die dag met luid gedreun vergaan, de elementen gaan in vlammen op, de aarde wordt blootgelegd en alles wat daarop gedaan is komt aan het licht. Er is een ontkenning voor het werkwoord geplaatst: NA 27 kai ta en autêi erga heurethêsetai NA 28 kai ta en autêi erga oux heurethêsetai Met Andere Woorden [32] 4 25

28 De werken zullen gevonden worden (NA 27) versus zullen niet gevonden worden (NA 28). 6 De betekenis van de zin verandert door deze wijziging ingrijpend. In NA 27 is het idee: wanneer de Heer komt, worden alle elementen vernietigd en worden de werken van de mensen zichtbaar gemaakt, dat wil zeggen: ze vallen onder het oordeel van de Heer. In de NA 28 is de gedachte dat de elementen vernietigd worden en ook alle werken van de mensen (ze zullen niet gevonden worden = ze zullen vernietigd worden). BGT Maar pas op: de Heer komt op een moment dat je het niet verwacht. Hij komt net zo onverwacht als een dief in de nacht. Dan verdwijnt de hemel met veel lawaai, en worden de sterren door vuur vernietigd. Dan verdwijnt ook de aarde, met alles wat de mensen gemaakt hebben. 1-3 Johannes De meeste wijzigingen in de Griekse tekst van de Johannesbrieven hebben geen invloed op de vertaling. 7 Eén wijziging heeft wel consequenties voor de vertaling. 1 Johannes 5:18 NBV We weten dat iemand die uit God geboren is niet zondigt. De Zoon, die uit God geboren werd, beschermt hem, zodat het kwaad geen vat op hem heeft. Eén woord is gewijzigd in de nieuwe uitgave: NA 27 ho gennêtheis ek tou theou têrei auton NA 28 ho gennêtheis ek tou theou têrei heauton Letterlijk vertaald staat hier: hij die verwekt werd door God, bewaart hem (NA 27) of: zichzelf (NA 28). In de NBV is hij die verwekt werd door God geïnterpreteerd als de Zoon van God. Doordat auton vervangen is door heauton is het niet meer zo waarschijnlijk dat de Zoon onderwerp van de zin is. Het ligt nu meer voor de hand om ho gennêtheis te verstaan als de gelovige, dus de gelovige als kind van God. Het is nu de gelovige die zichzelf behoedt. Hierbij is het binnen het kader van de BGT voor de duidelijkheid nodig te expliciteren waartegen de gelovige zichzelf behoedt. BGT Wij weten dat kinderen van God niet zondigen. Want een kind van God kan zichzelf tegen de zonde beschermen. Daardoor heeft de duivel geen macht over hem. 26 Met Andere Woorden [32] 4

29 Judas De tekst van de brief van Judas kent drie wijzigingen, één in Judas 1:5 en twee in Judas 1:18. De twee wijzigingen in Judas 18 hebben geen gevolgen voor de BGT. 8 De wijziging in Judas 1:5 is daarentegen zeer ingrijpend. Judas 1:5 NBV Ik wil u eraan herinneren ook al weet u dit alles wel dat de Heer zijn volk weliswaar voor eens en altijd uit Egypte heeft bevrijd, maar later allen die niet geloofden gedood heeft. Een zinsdeel uit dit vers is gewijzigd: NA 27 eidotas humas panta hoti ho kurios hapax laon NA 28 eidotas humas hapax panta hoti Iesous laon In dit vers is het woord hapax verplaatst en ho kurios is vervangen door Iesous. 9 Het is niet de Heer die het volk Israël heeft bevrijd uit Egypte, maar het is Jezus die dat gedaan heeft. De tekst met Jezus is erg goed vertegenwoordigd onder de handschriften en verklaart eenvoudiger waarom een lezing met Heer is ontstaan dan andersom. 10 Deze lezing luidt in de BGT als volgt: BGT Ik wil jullie herinneren aan wat er vroeger gebeurd is. Jullie weten natuurlijk heel goed dat Jezus het volk van Israël gered heeft uit Egypte. Maar later doodde hij alle Israëlieten die niet op hem vertrouwden! Deze lezing, met Jezus, is op het eerste gezicht natuurlijk erg verrassend. Toch sluit zij aan bij een tendens in het Nieuwe Testament, waarbij Jezus een preexistente, hemelse voorgeschiedenis wordt toegekend. Verschillende teksten typeren Jezus als uitvoerder van Gods scheppingswerk (Johannes 1:1-3, 1 Korintiërs 8:6, Kolossenzen 1:15-18, Hebreeën 1:2, Openbaring 3:14). 11 Tegen de achtergrond van die voorstelling is het verklaarbaar dat ook bepaalde godservaringen uit het Oude Testament konden worden ingekleurd als ontmoetingen met de pre-existente Heer als uitvoerder van Gods werk en drager van God doxa. Voorbeelden zijn bijvoorbeeld Johannes 8:56 Abraham maakte de komst van Jezus mee (verwijzend naar Genesis 18) en Johannes 12:41 Jesaja zag de majesteit van Jezus (verwijzend naar Jesaja 6). Ook in het Exodusverhaal treedt Jezus naar voren volgens verschillende nieuwtestamentische teksten (1 Korintiërs 10:4 en Hebreeën 11:26). In Judas 1:5 wordt de pre-existente Heer voorgesteld als de uitvoerder van Gods machtige ingrijpen in de geschiedenis. De hand van God krijgt, om zo te Met Andere Woorden [32] 4 27

30 zeggen, de trekken van Christus. De achterliggende motivering is duidelijk: de christelijke auteurs zagen het Christusgebeuren als belangrijkste moment van de geschiedenis en als culminatiepunt van Gods eeuwige plan, en vanuit dat perspectief keken ze naar de voorgeschiedenis ervan zoals beschreven in de heilige boeken (het Oude Testament). Zo wezen de godsontmoetingen in de heilige boeken vooruit naar de definitieve ontmoeting met God in Christus, en wees de bevrijding van Israël uit Egypte vooruit naar de definitieve bevrijding door Christus. Deze bevrijdende rol van Christus sluit aan bij de Jezus-Jozuatypologie uit de vroege kerk, waarin de pre-existente Christus het volk Israël bevrijdt uit Egypte. 12 Maar in tegenstelling tot de meeste gevallen waarin gesproken wordt over de pre-existente Christus, heeft Christus hier niet alleen een rol van schepper en brenger van heil. In Judas is de pre-existente Christus ook rechter en voltrekt hij het oordeel. 13 Conclusie Er zijn globaal gesproken drie redenen waarom nieuwe vertalingen van de Bijbel nodig zijn. In de eerste plaats omdat onze taal aan ontwikkeling en verandering onderhevig is. Het Nederlands uit de eenentwintigste eeuw is heel anders dan dat uit de zeventiende eeuw. Om de boodschap van de Bijbel te kunnen begrijpen, moet je de taal verstaan. In de tweede plaats zijn ook de opvattingen over vertalen aan verandering onderhevig. En ook de behoefte van mensen aan een specifieke soort bijbelvertaling verandert. En ten derde is er de ontwikkeling van onze kennis van de wereld van de Bijbel en onze kennis van de bronteksten. De Griekse tekst die in de zeventiende eeuw het meest betrouwbaar leek (de Textus Receptus of de Meerderheidstekst), blijkt nu minder betrouwbaar te zijn dan gedacht. De edities van het NTG vertegenwoordigen de wetenschappelijke consensus onder specialisten met betrekking tot de vraag wat de meest betrouwbare tekst van het Nieuwe Testament benadert. In de praktijk volgen niet alle vertalingen de beste tekst. De HSV heeft ervoor gekozen om vast te houden aan de Griekse tekst die in de zeventiende eeuw het breedst geaccepteerd was. 14 De Naardense vertaling heeft zich gebaseerd op 23 e editie van NA uit 1957, zonder zich rekenschap te geven van de verbeteringen in de latere edities die beschikbaar waren. De NBV en de BGT baseren zich daarentegen op de tekstuitgave die vandaag de dag door een meerderheid van specialisten als het dichtst bij het origineel wordt beschouwd. Ook als dat tot gevolg heeft dat geliefde passages aangepast moeten worden, of teksten moeilijker te begrijpen worden. De keuze voor de brontekst gaat aan de inhoudelijke voorkeur vooraf. 28 Met Andere Woorden [32] 4

31 Noten 1 Het Institut für Neutestamentliche Textforschung in Münster werkt aan een geheel nieuwe editie van het Griekse Nieuwe Testament onder de naam Editio Critica Maior. In 1997 is het eerste deel van hun werk gepubliceerd: een nieuwe uitgave van de katholieke brieven. Op dit moment wordt er gewerkt aan de Handelingen van de Apostelen en het evangelie volgens Johannes. Het plan is om in 2030 een nieuwe versie te hebben van alle nieuwtestamentische boeken. Meer informatie over het project is te vinden op de website van het instituut: 2 Der konstituierte Tekst der Katholischen Briefe folgt auch insofern der 2. Auflage in der ECM, als die variierten Stellen markiert werden, an denen die Herausgeber die Entscheidung offen lassen mussten, welche Variante Ausgangtext ist. An diesen Stellen hat die ECM in der 2. Auflage zwei Lesarten in der Leitzeile. Im neuen Nestle-Aland bleibt der Lesetext hier unverändert. Vor das entsprechende Referenzzeichen und die der Textlesart gleiwertige Variante im Apparat wird jeweils das Zeichen s gesetzt. Die eckigen Klammern, die im Übrigen nur bei möglischen Zusätzen verwendet werden können, sind damit im Bereich der Katholischen Briefe überflüssig geworden (B. Aland, K. Aland, J. Karavidopoulos, C.M. Martini & B.M. Metzger, Novum Testamentum Graece. 28. Auflage, Stuttgart 2013, 7*). 3 In Jakobus 1:20 wordt ouk ergazetai vervangen door ou katergazetai. In 2:3 wordt het woord ekei verplaatst naar een ander zinsdeel. Vers 4 van hoofdstuk 2 begint nu met kai en in 2:15 is het werkwoord ôsin toegevoegd. Tot slot krijgt kuriou in 4:10 het lidwoord tou. 4 In 1 Petrus 1:6 heeft het participium van lupeô een andere naamval. In 1:16 zijn hoti en eimi weggevallen. In 2:5 heeft theôi geen lidwoord meer. In 2:25 valt een laatste a in alla weg, om zo een hiaat te vermijden door elisie. In 4:16 moet God geëerd worden en tôi merei toutôi in plaats van en tôi onomati toutôi. In 5:1 wordt oun vervangen door tous en in 5:9 valt het lidwoord voor kosmôi weg. 5 In 2 Petrus 2:6 is asebesin vervangen door asebein. In 2 Petrus 2:15 is de tijd van het werkwoord verlaten gewijzigd van praesens naar aoristus. In 2 Petrus 3:6 is hoon vervangen door hon (acc. sing. i.p.v. gen. plur.). In 2 Petrus 3:16 is het lidwoord tais voor epistolais toegevoegd. 6 De voorgestelde wijziging is bijzonder omdat de nieuwe tekst geen enkel Grieks handschrift volgt. De voorgestelde tekst wordt wel gesteund door Koptische vertalingen en de Syrische Harclean. 7 In 1 Johannes 1:7 is de weggelaten aan het begin van de zin. In 3:7 is teknia vervangen door paidia. In 5:10 is en heautôi veranderd in en autôi. In 2 Johannes 5 is het woord kainên twee plaatsen opgeschoven in de zin en in vers 12 zijn de woorden peplêrômenê en êi omgedraaid. In 3 Johannes 1:4 is het lidwoord weggelaten voor alêtheiai. 8 Er zijn twee woorden weggelaten die in de NA 27 al tussen haken stonden: hoti en tou. 9 Ook B.M. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament, 2 e editie, Stuttgart 1994, 657, beschouwt de nieuwe plaats van hapax als oorspronkelijker. 10 Een voorbeeld van een recent commentaar dat op exegetische gronden vooruitliep op deze Met Andere Woorden [32] 4 29