=========================================

Transcriptie

1 WOORDENBOEK VAN DE VLAAMSE DIALEKTEN ========================================= UNIVERSITEIT GENT Vakgroep Nederlandse Taalkunde Blandijnberg Gent (tel: 09/ of ) Vragenlijst 65 mei 1995 HOUTBEWERKING 2 (Gereedschap : vervolg) ========================================================- Dialekt van : (stad, dorp, gehucht,wijk), (gemeente) (prov.) =================================================== GESPROKEN DOOR: Naam:. Geboorteplaats : Geboortejaar:. Waar opgegroeid : (vroeger) beroep : In welke gemeente werd beroep uitgeoefend :..... Dialekt van moeder : Dialekt van vader : Dialekt van echtgeno(0)t(e) : Ik ben naar school geweest tot jaar Datum van invullen van vragenlijst:. Adres en telefoonnummer : OPGETEKEND DOOR: Naam:. Geboorteplaats : Geboortejaar : Dialekt:. (vroeger) beroep:. Ik ben naar school geweest tot..jaar. Hoogste diploma :. Adres en telefoollimmmer : Beste medewerker/ster, Deze vragenlijst moet dienen voor een dialektwoordenboek. Wilt u er dus zorg voor dragen dat u steeds woorden geeft die in uw dialekt gebruikelijk waren of zijn. Tracht de dialektuitspraak zo goed mogelijk weer te geven. Maak u echter geen zorgen als dat soms moeilijk blijkt te zijn. Elke aanduiding, hoe onvolmaakt ook, is welkom. Dit is de tweede vragenlijst over het beroep van de houtbewerker. De vragenlijst is bedoeld voor de timmerman (schrijnwerker) en de meubehnaker. Ze gaat over allerlei gereedschap zoals beitels, boren, hamers, schroevedraaiers, tangen, raspen en vijlen, tekenen meetgereedschap en over de werkbank. De zaag en schaaf werden reeds in de eerste vragenlijst behandeld. Als u deze eerste vragenlijst (WVD 40, 1986) nog niet ingevuld hebt en dat alsnog wil doen, kan u dat op het einde van deze vragenlijst aanduiden. Vul ook de eerste bladzijde (met naam, geboorteplaats enz.) zo nauwkeurig mogelijk in. Mogen we u vragen de vragenlijst in te vullen voor slechts één plaats en niet voor een hele streek? Na 'dialekt van :...' hoort de naam te staan van één bepaalde plaats van voor de gemeentefusies, niet de naam van een streek. Bij voorbaat hartelijk dank.

2 Aanvullende vragen over de schaaf De heer Marcel Pieters uit Lokeren deelt ons mee dat zijn zegsman nog twee schaven kent die wij in onze vorige vragenlijst niet hebben opgevraagd. Graag vernamen we of ook u deze schaven kent, en hoe ze in het dialekt genoemd worden. Hier volgt van elk een beschrijving, een schets vindt u op het bijgevoegde illustratieblad. 1. Een schaaf met een steel die bovenaan voorzien is van een houten handvat, en onderaan van een ijzeren vork, waarin de zool van de schaaf geklemd zit. De zool scharniert in de bevestigingspunten van de vork. Deze schaaf wordt gebluikt om ronde of boogvormige segmenten uit te schaven (b.v. voor boogvormige ramen en voor wagenwielen). In Lokeren heet die schaaf steelschaaf of toerschaaf. (zie tek. 1) 2. een smalle houten schaaf met een puntvormige beitel, gebruikt om groeven te steken in geribde paneeltjes (zie tek. 2) 3. DE BEITEL 3.1. De beitel: onderdelen en soorten Hoe noemt u de beitel, in het algemeen? Hoe noemt u het blad van de beitel, d.i. het stalen of verstaald gedeelte, dat op de snede uitloopt (zie tek. 4a)? Hoe noemt u de wigvormige, scherpe snede van het beitelblad (zie tek. 4b)? Hoe noemt u de verdikking van het stalen gedeelte aan het beitelblad, dat tegen het handvat lust (zie tek. 4c)? Hoe noemt u het spitse uitsteeksel onder aan het beitelblad, dat dient om het blad in de steel te bevestigen (zie tek. 4d)? Hoe noemt u het houten handvat van de beitel (zie tek. 4e)? Hoe heet in uw dialekt de metalen ring die rond de steel van de beitel wordt bevestigd om te voorkomen dat het hout van de steel splijt bij harde hamerslagen (zie tek. 4f)? 10. Hoe heet in uw dialekt de gewone platte beitel van tekening 4? 11. Hoe noemt u de dikke beitel met smalle snede, die dient om gaten te hakken (zie tek. 11)? 12. Hoe zegt u : een gat hakken met deze beitel? 13. Welk woord gebruikt u voor de beitel met een lug aan de zijde van de aanscherping. Hij dient om smalle gaten te hakken (zie tek. 13)? 14. Hoe zegt u : een gat hakken met deze beitel? Hoe noemt u de beitel die in dwarsdoorsnede een gebogen vorm heeft (zie tek. 15)? Van deze beitel bestaan er twee types. Kent u een aparte naam voor zo'n beitel waarvan de snede zich aan de bolle zijde bevindt? Kent u een aparte naam voor zo'n beitel waarvan de snede zich aan de holle zijde bevindt? 2

3 18. Hoe noemt u de smalle beitel die gebruikt wordt om gaten te hakken waarin scharnierbladen bevestigd moeten worden (zie tek. 18)? 19. Welke benaming gebruikt u voor het beitelvormige, geheel stalen werktuig dat gebruikt wordt voor breekwerk. Dit werktuig wordt meer door metselaars gebruikt dan door timmerlieden (zie tek. 19)? 20. Hoe noemt u het stalen werktuig waarmee men gaten maakt in steen of in verharde kalk, waarin dan een plug wordt bevestigd (zie tek. 20)? 21. Hoe noemt u de bewerking die u met de beitel uitvoert? (beitelen, kappen) 3.2. Onderhoud van de beitel 22. Hoe zegt u : de beitel slijpen met de slijpsteen? 23. Hoe heet in uw dialekt de ronde steen die vroeger algemeen gebruikt werd om beitels, messen, enz. te slijpen? Hij draaide rond een as en was aangebracht boven een houten bak met water (zie tek. 23). 24. Hoe noemt u de moderne, mechanisch aangedreven slijpsteen? 25. Als men de beitel slijpt op een slijpsteen, ontstaan er op de snede kleine oneffenheden. Hoe noemt u die kleine rand van oneffenheden? 26. Hoe zegt u : die rand van oneffenheden verwijderen? Hoe heet de zachte slijpsteen, gevat in een houten blokje, die met olie wordt bevochtigd en waarmee u de oneffenheden van de beitelsnede verwijdert (zie tek. 27)? Kent u een spreekwoord of zegswijze in verband met het wetten van gereedschap? (In sommige streken zegt men iets in de trant van wetten is geen tijd verletten, enz... Kent u ook zoiets?) 29. Hoe noemt u het afval, de kleine houtspaandertjes die bij het beitelen ontstaan? 4. DE BOOR 4.1. De boor: onderdelen en soorten 30. Hoe heet in uw dialekt een boor, in het algemeen? 31. Hoe zegt u : werken met de boor, in het algemeen? 32. Hoe noemt u een boor die niet in een omslag zit maar bovenaan voorzien is van een houten dwarsstuk, dat met de hand rondgedraaid wordt. Deze boor wordt gebruikt op plaatsen waar men niet met de omslagboor kan werken (zie tek. 32)? 33. Kent u een benaming voor de boor die in een gebogen ijzeren zwengel bevestigd is (zie tek. 34)? 34. Hoe noemt u de zwengel (zonder de boor die erin zit) (zie tek 34)? 35. Hoe noemt u de knop boven aan de zwengel waarop men tijdens het boren dmk uitoefent (zie tek. 34a)? 36. Hoe noemt u de houder onder aan de zwengel waarin de boor bevestigd wordt (zie tek. 34b)? 3

4 37. Hoe noemt u het handvat waaraan men draait (zie tek. 34c)? Kent u een benaming voor de omslagboor met ratel, warmee men gaten kan boren zonder de zwengel helemaal rond te draaien? Hoe noemt u het dikke, aan vier zijden afgeplatte uiteinde van het boorijzer, dat in de zwengel bevestigd wordt (zie tek. 39)? Hoe noemt u het puntige ijzer dat aan sommige boren zit en dat het middelpunt van het te boren gat aangeeft? (zie tek. 40) Hoe heet in uw dialekt de rechte boor met lepelvormig uiteinde, om grote gaten te boren (zie tek. 41)? 42. Hoe noemt u de lepelboor met schroefvormig uiteinde (zie tek. 42)? Hoe noemt u de boor waarvan het voorijzer een plmt heeft waarrond een scherp beiteltje en een scheppertje draaien, om cirkelvormige gaten op een nauwkeurig bepaalde plaats te boren (zie tek. 43)? Hoe noemt u het beiteltje dat rond de punt van deze boor draait en de omtrek van het te boren gat in het hout krast (zie tek. 43a)? Hoe noemt u het gutsje of scheppertje dat zich aan de andere kant van de boorpunt bevindt en dat het hout binnen de afgeschreven omtrek uitschaaft (zie tek 43b)? Hoe noemt u een boor van hetzelfde type als die van vraag 43, maar met verstelbaar snijvlak, zodanig dat men met hetzelfde boorijzer gaten van verschillende diameter kan boren (zie tek. 46)? Hoe noemt u de ouderwetse boor met spiraalvormig boorijzer en zonder centerpunt? Hij wordt gebruikt voor minder nauwkeurig werk (zie tek. 47)? Hoe noemt u de modernere boor met spiraalvormig boorijzer en voorzien van een centerpunt met schroefdraad (zie tek. 48)? Hoe noemt u de boor met spits toelopend of kegelvormig snijvlak, die gebruikt wordt om geboorde gaten kegelvormig af te schuinen en te vergroten (zie tek. 49)? Hoe noemt u de grote schroefvormige of lepelvormige boor die met een dwarsstang wordt rondgedraaid en die dient om zeer diepe gaten te boren (zie tek. 50)? Hoe noemt u een nog grotere boor van dat type, die dient om geboorde gaten te verwijden, en die vroeger ondermeer gebruikt werd om de houten buizen van pompen nit te boren (zie tek. 51)? Kent u een benaming voor een kleine boor, een soort van kleine avegaar, die dient om op moeilijk te bereiken plaatsen kleine gaatjes te boren voor nagels en vijzen (zie tek. 52)? 53. Hoe noemt u in het algemeen een machinale of elektrische boor? 4.2. Werken met de boor 54. Hoe zegt u: boren, werken met de boor, in het algemeen? 4

5 55. Hoe noemt u de bewerking die erin bestaat een klein gaatje te boren op de plaats waar een nagel of een vijs bevestigd moet worden, of op de plaats waar een groter gat gemaakt moet worden? 56. Hoe noemt u het afval, het fijne houtmeel dat bij het boren ontstaat? 5. DE HAMER 5.1. De hamer : onderdelen en soorten Hoe heet in uw dialekt de hamer in het algemeen? Hoe noemt u de steel van de hamer (zie tek. 58a)? 59. Hoe noemt u het zware stuk hout of ijzer dat aan de steel vastzit en waarmee men klopt (zie tek. 58b)? 60. Hoe noemt u het schuin aflopende uiteinde van de hamerkop (zie tek. 58c)? 61. Hoe noemt u het andere uiteinde van de hamerkop, dat een min of meer vierkant vlak vormt (zie tek. 58d)? Hoe noemt u de opening in de hamerkop waar de steel in zit? Hoe heet in uw dialekt de hamer die volledig uit hout bestaat? Hoe noemt u de hamer van tekening 58? kent u een benaming voor een hamertje van hetzelfde model, maar lichter (ongeveer 200 gram) dat gebruikt wordt voor allerlei licht werk? Hoe noemt u een hamer waarvan de schuine bek gespleten is, om er spijkers mee uit te trekken (zie tek. 66 a en b)? Gebmikt u een aparte benaming voor de hamer van tekening 66a, waarvan de bek niet gekromd is? Gebmikt u een aparte benaming voor de hamer van tekening 66b, waarvan de gespleten bek wel gekromd is? Hoe noemt u de korte, zware, vierkante hamer die vooral gebmikt wordt bij breekwerk (zie tek. 69)? Hoe heet in uw dialekt de zware houten hamer waarvan de kop met ijzeren banden versterk is, en die gebruikt wordt om hout te klieven en afrasteringspalen in de grond te slaan (zie tek. 70)? Hebt u een benaming voor de hamer die gebmikt wordt bij het aanbrengen van fineerplaten, om de overtollige lijm en de lucht die tussen het fineer en het lijmoppervlak zit, naar de kanten weg te strijken (zie tek. 71)? Hoe zegt u : een blad fineerhout bevestigen met behulp van het hamertje van de vorige vraag? Kent u nog andere hamers? Zo ja, hoe heten ze, hoe zien ze eruit en waarvoor worden ze gebruikt? (Liefst een tekening geven a. u. b., u heeft voldoende plaats op blz 9 en ommezijde) 5

6 5.2. Werken met de hamer 74. Hoe zegt u in uw dialekt een nagel in het hout kloppen? 75. Hoe zegt u : een nagel uit het hont trekken met de klauwhamer van vraag 66? 76. Hoe zegt u : hout klieven met de kliefhamer van vraag 70? 77. Hoe heet het plankje dat soms op het hout wordt gelegd, opdat het hout tijdens het hameren niet beschadigd zou worden? 6. DE SCHRüEVEDRAAIER 78. Hoe heet in uw dialekt de schroevedraaier, in het algemeen (zie tek. 78)? Hoe heet de schroevedraaier om schroeven met een kruiskop in te draaien (zie tek. 79)? Hoe noemt u de schroevedraaier die in een booromslag wordt bevestigd (zie tek. 78)? Hoe noemt u in uw dialekt de automatische schroevedraaier, waarmee men schroeven indraait door het handvat naar beneden te dmkken (zie tek. 81)? Hoe noemt u de half-automatische schroevedraaier, waarmee men schroeven indraait door het handvat naar beneden te drukken (zie tek. 82)? Hoe noemt u het werk dat u met de schroevedraaier doet? (schroeven, vijzen) Hoe heet de stalen priem om gaatjes te steken voor schroeven (zie tek. 84)? Hoe zegt u : we zullen er een vijs in draaien? Hoe zegt u : de vijs draait dol (omdat de schroefdraad niet meer vasthecht in het hout)? Een timmerman die erg haastig te werk gaat durft wel eens een vijs voor een groot deel met een hamer in het hout te slaan, in plaats van ze met de schroevedraaier in te draaien. Welke uitdmkking gebmikt u voor deze manier van werken? 7. DE TANG 88. Wat is in uw dialekt de algemene benaming voor eeu tang, d.i. het gereedschap dat dient om iets vast te houden, door te knippen, plat te knijpen, uit te trekken, enz.? 89. Hoe noemt u de tang van tek. 89, die gebruikt wordt om nagels uit te trekken, om ijzerdraad door te knippen, e.d. Gebmikt u misschien twee verschillende namen voor deze tang (zie tek. 89)? 90. Hoe zegt u : een ijzerdraad doorknippen (met de nijptang)? 91. Hoe zegt u : een uitstekende nagel afknippen (met de nijptang)? 92. Hoe zegt u : een nagel uittrekken (met de tang)? 8. RASP-, SCHUUR- EN SCHRAAPGEREEDSCHAP 8.1. de houtrasp en de houtvijl 93. Hoe heet het werktuig -een soort van grove vijl- om hout te raspen (tek. 93)? 6

7 94. Hoe noemt u het werken met de houtrasp? 95. Hoe heet in uw dialekt het fijnere werktuig dat dient om het hout mooi glad af te werken (zie tek. 95)? 96. Hoe zegt u : werken met de houtvijl? 97. Hoe noemt u de kleine, ronde, spits toelopende vijl die gebruikt wordt bij het afwerken van gaten en sterk gekromde uithollingen (zie tek. 97)? 8.2. Schuren 98. Hoe heet in uw dialekt het papier waarop gemalen glas, amaril of zand gelijmd is, en dat gebruikt wordt om te schuren? Hoe zegt u : werken met het schuurpapier? Hoe noemt u het kurken blokje waarrond het schuurpapier zit tijdens het schuren? Hoe heet in uw dialekt een machine om hout mee te schuren, in het algemeen? Hoe noemt u de machine waarop een lange band schuurpapier bevestigd is, die rond twee wielen voortbeweegt en op het hout gedrukt wordt (zie tek. 102)? Hoe noemt u het onderdeel van deze machine dat de band op het hout drukt (zie tek. 102a)? Hoe noemt u de lange band schuurpapier (zie tek. 102b)? Hoe noemt u het beweeglijke, glijdende deel van de bandschuurmachine, waarop het te schuren hout wordt gelegd (zie tek. 102c)? Hoe noemt u de kleine schuurmachine die met één hand wordt bediend, en die bestaat uit een vlakke zool waarop een blad schuurpapier bevestigd is? Hebt u een benaming voor de schuurmachine die voorzien is van een draaiende schijf met schuurpapier (zie tek. 107)? Hoe noemt u de ronde schijf met schuurpapier, die men op een boormachine kan monteren? Hoe noemt u de rol met schuurpapier, die men op een boormachine kan monteren (zie tek. 109)? Hoe noemt u de grote schuurmachine, voorzien van een schuurrol, om houten vloeren vlak te schuren (zie tek. 110)? Hoe zegt u : te veel schuren, zodat er een gat in het fineer ontstaat? Hoe zegt u : de scherpe kanten van een plank afronden met schuurpapier? Hoe heten de fijne, stuivende stofdeeltjes die tijdens het schuren ontstaan? 8.3. Schrapen 114. Hoe heet in uw dialekt het driehoekig of rechthoekig stukje staal met scherpe snijkanten, dat dient om rechte vlakken glad af te werken? 7

8 115. Hoe zegt u : werken met het schraapstaal? 116. Hoe noemt u het stuk staal dat men gebruikt om de snede van het schraapstaal om te buigen? (dikwijls is het een versleten driekantvijl, waarvan men de zijden en de ribbels gepolijst heeft) 9. TEKEN- EN MEETGEREEDSCHAP Hoe heet in uw dialekt het potlood dat de timmerman gebruikt om maten af te schrijven? Hoe noemt u de stalen punt, soms met een houten handvat, waarmee men op houten voorwerpen de bewerkingslijnen trekt (zie tek. 118)? Hoe noemt u het opvouwbare meetinstrument dat timmerlieden gebruiken (zie tek. 119)? Hoe noemt u het opvouwbare meetinstrument bestaande uit 4 delen van 25 cm elk, die met scharnieren aan elkaar verbonden zijn (zie tek. 120)? Hoe noemt u de oprolbare stalen meter (zie tek. 121)? Hoe noemt u een vlakke, recht geschaafde lat waarlangs men rechte lijnen trekt en waarmee men kan controleren of iets recht is? Hoe noemt u de lat of de stok die men gebruikt om de maat te nemen van bij voorbeeld de breedte van een raam, en die men verder blijft gebruiken bij alle volgende ramen die dezelfde breedte hebben? (vaste maat, staande maat) Hoe noemt u het gereedschap bestaand uit twee loodrecht op elkaar staande benen, dat gebruikt wordt om rechte hoeken af te schrijven en om te kontroleren of een konstruktie haaks is (zie tek. 124)? Hoe noemt u een vergelijkbaar werktuig dat dient om hoeken van 45 graden nauwkeurig af te schrijven en te kontroleren? Hoe noemt u de winkelhaak waarvan de benen beweegbaar zijn en waarmee men dus gelijk welke hoek kan afschrijven en kontroleren (zie tek. 126)? Hoe noemt u het tekengereedschap in de vorm van een uitgesneden driehoek met één hoek van 90 graden? Het wordt gebruikt om rechte hoeken van vergaringen te kontroleren (zie tek. 127). Hoe noemt u de bak waarin sneden gezaagd zijn en waarin men een lijst kan leggen om in verstek te zagen (zie tek. 128)? Hoe noemt u het werktuig dat bestaat uit een houten blokje dat over een balkje schuift, waarop één of meer stalen pinnetjes zijn aangebracht? Het werktuig dient om breedte en dikte van een stuk hout nauwkeurig af te schrijven (zie tek. 129). Hoe noemt u het kruishout met twee pinnetjes om evenwijdige lijnen te trekken? Hoe noemt u in het algemeen het werktuig dat bestaat uit twee benen die door een scharnier met elkaar verbonden zijn, dat gebruikt wordt om cirkels en bogen te tekenen? Hoe noemt u de passer met sterk gebogen benen en stompe punten, om de dikte van bolvormige en onregehnatige voorwerpen te tekenen? (zie tek. 132) 8

9 Kent u een naam voor de passer die bestaat uit een lange houten stok met haaks daarop twee korte balkjes die verschoven kummen worden? Het ene balkje heeft onderaan een stalen punt en het andere een potlood of een afschrijfpunt. Deze passer wordt gebruikt voor het afschrijven van cirkels en segmenten met grote diameter (zie tek. 133). Hoe noemt u een model in hout, karton of iets dergelijks, dat dient als voorbeeld waarnaar iets (een profiel b.v.) gemaakt wordt? Hoe noemt u het werktuig dat bestaat uit een houten of metalen balk waarin één of meer buisjes zitten, die zo gevuld zijn met een vloeistof, dat er nog een kleine luchtbel in het buisje blijft? Aan de stand van de luchtbel kan men zien of een vlak horizontaal is (zie tek. 135). Hoe noemt u een gewicht aan een touw, gebruikt om na te gaan of iets loodrecht is (zie tek. 136)? Voordat de timmerman een stuk hout zaagt, spant hij een met kleurstof bestreken touw over de plank. Door aan het touw te trekken wordt op het hout een rechte lijn afgetekend, waarlangs men dan het stuk recht kan doorzagen. Hoe noemt u die bewerking? Hoe heet de bewerking die erin bestaat de lijnen die de afmetingen van een konstruktie weergeven, op het hout te tekenen met het potlood of met de afsclnijfpunt? Hoe noemt u de werktekening, dit is een tekening die de timmerman maakt voor hij aan een konstruktie begint? Hoe zegt u in het dialekt? het is haaks. het is niet haaks; het is horizontaal (bij meting met het waterpas) het is loodrecht. Hoe noemt u de bewerking die erin bestaat een streep te trekken over verschillende aaneensluitende, pasklaar gemaakte planken om later, bij het ineenzetten van de konstruktie de juiste aansluiting terug te vinden? Hoe zegt u : de verschillende onderdelen van een konstruktie ineenzetten tot één geheel? Gelieve ook de vragen aan de achterkant van dit blad in te vullen, met dank hier tekening maken vraag 73 9

10 Indien u de eerste vragenlijst over houtbewerking (WVD 40, augustus 1986) nog niet hebt ingevuld, wilt u dit alsnog doen oja 0 neen (aanduiden a.u.b.) Wilt u in de toekomst ook vragenlijsten invullen I.v.m. planten en dieren. oja 0 neen Wilt u een vragenlijst invullen over het pierbollen (vooral lil het Waasland bekend) oja 0 neen 10

11 Illustraties bij WVD 65 HOUTBEWERKING 11 (Gelieve deze illustraties niet terug te sturen) afb. 1 afb. -2 afb. 4 q-a---~--:-~ f afb. 11 -=.========~,--_7 adb. 18 afb. 13 afb. 15

12 afb. 19 IJ afb. 20 afb. 27 afb. 33 afb. 38 afb. 39 b,;,jil/!,"iiji!i1j!îiil!lil;j;~~~~~~~~~~ afb. 40 / I \ ",., afb. 41 s j

13 afb. 42 afb. 43 afb. 46 afb. 47 Q - afb. 48 I 1 ~9~~~ 0::::2: ~... b afb. 49 a "... I; J., ", afb. 50 i' " ir- " :fl ~. afb. 52 afb. 51

14 cl afb. 58 c afb. 66a afb. 66b afb i,i -j---- et.. I,I I ( I afb. 69 i '1 1 :1,Ị I: I.i İ.1 I 'I afb. 71 afb. 78 afb. 79 afb. 80 afb. 82 afb. 84 ~, ~ afb. 78 afb. 81

15 afb. 89 afb. 107 afb. 108 afb. 95 afb. 97 afb. 109 afb. 106

16 afb. 119 afb. 118 afb.1201~ [Ei, '" afb. afb. 124 afb. 125 afb. 129 afb. 128 afb. 135 < :. -'C I <:::> I ) -'""':7 :r:::. > --CID afb. 136 afb. 133