Ons kenmerk U Beh. door M.E.C. Mutsaers Afdeling Stedelijke Ontwikkeling, Ruimtelijke Ordening

Transcriptie

1 ĩ Gemeente įfj Bergen op Zoom Aan de gemeenteraadsfractie CDA T.a.v. mevrouw A. Stinenbosch p/a lepenlaan WN Halsteren Uw kenmerk Uw brief Onderwerp: Trace Zuid-West 38Û KV Leiding Ons kenmerk U Beh. door M.E.C. Mutsaers Afdeling Stedelijke Ontwikkeling, Ruimtelijke Ordening 0 7 APR 2017 Datum Doorkiesnr. Bijlage(n) 3 In uw brief van 2 maart 2017 stelt u ons vragen over Tracé Zuid-West 380 KV Leiding. Graag beantwoorden wij hieronder uw vragen als volgt. Vragen 1. Hoe gaan de eventuele alternatieve tracés Zuid-West 380KV West (Borsele - Rilland) lopen? Zijn deze reeds bekend? Antwoord: Wij gaan ervan uit dat u het tracé Rilland - Tilburg bedoelt in plaats van het tracé Borsele - Rilland. Een goed overzicht van de verschillende tracés en alternatieven is te raadplegen op tilburq/nieuws/kaartenboek-trac-alternatieven-beschikbaar. Daar is een kaartenboek opgenomen met alle tracés en knelpunten. 2. Wat heeft u als college ingebracht bij de RWB c.q. de ministeries en Tennet? Wat was de reactie van de gemeente? Antwoord: De gemeente heeft gereageerd op het 1e concept tracédocument. Dat document heeft geen formele juridische status. In de bijlage treft u de reactie van het college aan en daarop het antwoord van Tennet. 3. Heeft u zich (en hoe) hierover laten informeren door inwoners c.q. belanghebbende? Antwoord: Het college heeft zich, bij het reageren op het tracédocument, niet laten informeren door inwoners c.q. belanghebbende. Dat was in die fase ook nog niet aan de orde, aangezien er in die fase nog geen standpunt over de tracés ingenomen is. Aan de verschillende tracékeuzes kleven voor verschillende inwoners van Bergen op Zoom voor- en nadelen. Het college vindt mede daarom dat de standpuntbepaling ten opzichte van de tracékeuzes gebaseerd moet zijn op objectieve criteria. Daarom bepaalt het college pas een standpunt nadat de MER beschikbaar is.

2 4. Wat is het stappenplan? Met andere woorden: Wanneer worden welke besluiten bekend gemaakt, wanneer moet uiterlijk hiertegen bezwaar binnen zijn en wanneer is het een en ander definitief? Antwoord: De Ministeries van Economische Zaken (EZ) en Infrastructuur en Milieu (lenm) en Tennet voeren de ruimtelijke procedures die nodig zijn om een MER op te stellen en te komen tot een inpassingplan voor de hoogspanningsverbinding. In grote lijnen bestaat die procedure uit de volgende stappen: «Eind 2016 Overzichtskaart van de tracé-alternatieven en varianten (met uitgewerkte knelpunten) * Eerste helft 2017 Integrale effectenanalyse met toelichting inclusief meest milieuvriendelijk alternatief (MMA) * Juni 2017 Voorgenomen Voorkeursaltematief (VVKA) Rijkscoördinatieregeling-procedure met inpassingsplan en vergunningen en definitief besluit * Begin 2022 Start bouw Tennet heeft aangegeven dat de MER eind maart beschikbaar is. De samenwerkende overheden nemen vervolgens een gezamenlijk standpunt in over het tracé. Van april tot en met mei wordt hierover overleg gevoerd op zowel ambtelijk als bestuurlijk niveau. Eind mei geven de samenwerkende overheden dit standpunt aan de minister. Dit standpunt is uitsluitend een advies en heeft geen juridische status. De uiteindelijke beslissingsbevoegdheid ligt bij de minister. Burgers en overheden kunnen hun zienswijzen indienen in het formele traject dat van start gaat als het inpassingsplan (gezamenlijk met de MER) ter inzage wordt gelegd. Dat is op zijn vroegst 2e helft Ter informatie nemen we hier een aantal urľs op van sites die met de hoogspanningsverbinding te maken hebben en waar u meer informatie vindt over de procedure en de planning.» De hoogspanningsverbinding heeft een eigen site: «Dit is pagina over Zuid-West 380 kv Oost op de website van Tennet: « * Speciale aandacht willen we vragen voor de pagina met publicaties op de website van Zuid-West 380 kv: Meer informatie over het Rijksinpassingsplan en de mogelijkheden tot inspraak staat op: 5. Wat voor impact heeft de 380kv als deze in de buurt van bebouwing geplaatst wordt? Antwoord: Voor de impact van een hoogspanningsleiding in de buurt van bebouwing wordt verwezen naar de informatie van Tennet en GGD die als bijlage bij deze brief is opgenomen. 6. Hoe loopt het informatie-traject? Antwoord: Het project 380 KV leiding is een project van het ministerie. Zij zijn primair verantwoordelijk voor de communicatie richting omwonenden. In juni en oktober 2016 ben u middels de dagmail geïnformeerd. Daarnaast is het de bedoeling geweest om in december 2016 u ook te informeren echter daar is iets mis gegaan met de mailing. Deze is in maart alsnog gestuurd. In juni 2016 is op de website van de gemeente Bergen op Zoom een publicatie geplaatst waarin vijf

3 informatieavonden zijn aangekondigd. Alle bovenstaande informatie is openbaar en daarvan kunnen ook burgers kennis van kunnen nemen. 7. Hoe houden wij als gemeente in de hand dat de communicatie goed loopt met onze inwoners en belanghebbende? Antwoord: Zoals al gezegd is het ministerie primair verantwoordelijk voorde communicatie richting omwonenden. Wij hebben gemerkt dat dit altijd zo verloopt zoals wij dat als gemeente zouden willen. Het is en blijft voor ons dan ook een aandachtspunt door het ministerie/tennet hierop, te wijzen, zowel vanuit de gemeente Bergen op Zoom als via de samenwerkende overheden. Mocht u over deze brief nog vragen of opmerkingen hebben dan kunt u contact opnemen met Mevr. A.M.A. Vrijenhoek - de Vries, bereikbaar via telefoonnummer (0164) Met vriendelijke groet, het college van burgemeester en wethouders van Bergen op Zoom, loco-secretaris, loco-burgemei Dhr. Th. J.M. Wingens MPA r. A.G.JJvarï eegen

4 Nummer Gemeente Vraag/opmerking Reactie Minister heeft besloten alle alternatieven en varianten te gemeente betrekken in het concept-mer. Dit bergen op blijkt niet uit het tracé document. Er 146 zoom 21 para is al onderscheid gemaakt. Gemeente Bergen op Zoom heeft in het gesprek van 14 maart aangegeven dat de voorkeur uitgaat naar ondergrondse variant van de C150nl. Uit het document blijkt niet gemeente bergen op 147 zoom Blz 28 goed of de beschrijving op pag 28 uitgaat van ondergrond ter hoogte van Bergen op Zoom gemeente bergen op Loopt de 380KV nu wel of niet over 148 zoom Algeme de Oesterdam? Het tracédocument betreft een onderbouwing van de tracéalternatieven die worden meegenomen in het MER. De basis voor deze tracéalternatieven wordt gevormd door: 0 Bestaande MER-alternatieven 0 Ingediende alternatieven en optimalisaties 0 Autonome ruimtelijke ontwikkelingen 0 Gewijzigde normeringen, wet- en regelgeving Hoe de tracéalternatieven tot stand zijn gekomen wordt beschreven in het tracédocument. De samenwerkende overheden zijn betrokken in hun rol als bevoegd gezag en voor het ophalen van informatie over autonome ontwikkelingen. In deze rol zijn zij gevraagd om het eerste concept tracédocument te reviewen. Het proces dat wordt gevoerd met de indieners staat hier los van. De resultaten van het proces met de indieners, wordt gecommuniceerd met de indieners. In deze terugkoppeling met de indieners is/wordt ingegaan op de verwerking van hun ingediende tracés in de tracéalternatieven. De resultaten die uit dit proces zijn voortgekomen zijn verwerkt in de tracés waarvan het tracédocument het resultaat is. Het tracédocument vormt de basis voor de vervolgstappen en is een document van TenneT en EZ waarin de tracéalternatieven worden beschreven. Deze locatie is in het tracédocument weergegeven als een pijl en zal in de vervolgfase verder worden onderzocht op mogelijke toolboxoplossingen. Een daarvan is de ondergrondse aanleg. Mocht een tracé met ondergrondse aanleg mogelijk zijn, dan zal deze worden meegenomen in de effectbepaling voor het MER De bestaande 380kV verbinding loopt ten oosten van het Schelde-Rijnkanaal. Er zijn twee alternatieven die via deze route naar het noorden lopen, namelijk blauw en geel.

5 BBS Bureau Gezondheid, Milieu 8t Veiligheid GGD'en Brabant I Zeeland LIEU VERLEG 0 K A l E VERHEDEN Hoogspanningslijnen en gezondheid Vraag en antwoord Voor meer informatie over hoogspanningslijnen en gezondheid, zie ook de website (Informatie over > Milieu en Veiligheid > Straling). maart 2011 MOLO-werkgroep hoogspanningslijnen in samenwerking met Bureau Gezondheid, Milieu 81 Veiligheid GGD'en Brabant/Zeeland contactgegevens: mevrouw M. Gevers, Bureau Gezondheid, Milieu 81 Veiligheid GGD'en Brabant/Zeeland, milieu@ggd-bureaugmv.nl, telefoon

6 Hoogspanningslijnen en gezondheid Kan mijn gezin veilig wonen naast hoogspanningslijnen, of kan mijn kind daar leukemie van krijgen? En wat moet de gemeente doen om ons te beschermen tegen die straling? De laatste járen zijn hoogspanningslijnen in de buurt van woningen of scholen een hot item. Omwonenden, en vooral gezinnen met jonge kinderen, zijn bang dat de straling van de hoogspanningslijnen hun gezondheid kan schaden. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt namelijk dat nabij hoogspanningslijnen meer kinderen met leukemie wonen. Vanwege de mogelijke gezondheidsrisico's stelde het ministerie van VROM in 2005 een voorzorgsadvies op. Dit advies zegt dat uit voorzorg beter geen nieuwe gevoelige bestemmingen waar kinderen langere tijd verblijven, zoals woningen en scholen, dichtbij hoogspanningslijnen gebouwd kunnen worden. Plannen voor een nieuwe 380 kv-hoogspanningslijn in Brabant en Zeeland maken het thema weer helemaal actueel. Dit informatieblad geeft antwoord op uw vragen over hoogspanningslijnen en gezondheid, op basis van wetenschappelijke kennis en objectieve informatie. Vraag en antwoord Welke gezondheidsklachten worden in verband gebracht met hoogspanningslijnen? Sommige mensen brengen verschillende gezondheidsklachten in verband met hoogspanningslijnen. Bijvoorbeeld stress, slaapstoornissen, hartklachten, kanker en de ziekte van Alzheimer. Om te kijken of deze gezondheidsklachten werkelijk verband houden met hoogspanningslijnen is veel wetenschappelijk onderzoek gedaan. Deze onderzoeken waren gericht op blootstelling aan het elektromagnetische veld (EMV) bij omwonenden van hoogspanningslijnen en mogelijke gezondheidsrisico's, zoals kanker, de ziekte van Alzheimer en miskramen. Ook onderzocht men of mensen die door hun beroep in aanraking komen met elektromagnetische velden van hoogspanningslijnen een grotere kans hebben op het krijgen van onder andere kanker, hartritmestoornissen en het plegen van zelfmoord. De Nederlandse Gezondheidsraad concludeert1 op basis van deze studies dat er niet is aanaetoond dat elektrische of magnetische velden, afkomstig van het elektriciteitstransport- en distributiesysteem enige ziekte of afwijking veroorzaken. Hoewel er geen bewijs is gevonden, maken enkele onderzoeken een mogelijke relatie met kinderleukemie wel aannemelijk2. Daarnaast bleek uit recentelijk onderzoek (2009) dat er mogelijk een relatie is met de ziekte van Alzheimer3; dit moet nog verder onderzocht worden. 1 Zie website van de Gezondheidsraad, 2 Greenland et al. (2000); Ahlbom et al. (2000) 3 Huss et al. (2009). 2

7 Produceren hoogspanningslijnen 'straling'? Ja. Hoogspanningslijnen produceren een elektromagnetisch veld (EMV), wat in de volksmond ook wel 'straling' wordt genoemd. Het elektromagnetisch veld bestaat uit een elektrisch deel (uitgedrukt in Volt per meter, V/m) en een magnetisch deel (uitgedrukt in microtesla, pt). Kan ik veilig een hoogspanningslijn passeren? Ja. Zelfs recht onder hoogspanningslijnen is het elektromagnetische veld zo laag dat u er zonder risico op gezondheidsklachten onder door kunt lopen. Het elektromagnetische veld is het hoogst dicht bij de hoogspanningslijnen. Maar op leefniveau (enkele meters onder de lijn) is de blootstelling aan het magnetische veld al (veel) lager dan de in 1998 internationaal aanbevolen en door de Nederlandse overheid voorgeschreven waarde van 100 pt4. Ook de blootstelling aan het elektrische veld blijft lager dan de door de Nederlandse Gezondheidsraad aanbevolen 8 kv/m. Onder deze waarden loopt u geen risico op korte termijn gezondheidseffecten, zoals het zien van lichtflitsen (fosfenen), onbedoelde spiertrillingen of hartritmestoornissen Houdt mijn woning elektromagnetische velden van hoogspanningslijnen tegen? Bouwmaterialen, bomen en struiken houden wel grotendeels het elektrische veld tegen, maar het magnetische veld niet of nauwelijks. Voor mensen die in de buurt van hoogspanningslijnen wonen is daarom vooral het magnetische veld van belang. Direct onder de hoogspanningslijnen is het magnetische veld het sterkst; verder daar vanaf neemt de sterkte af. Kan ik veilig in de buurt van een hoogspanningslijn wonen? Hier kunnen we (nog) geen duidelijk antwoord op geven. Wel is zeker dat u geen risico loopt om korte termijn gezondheidseffecten te krijgen, zoals het zien van lichtflitsen (fosfenen), onbedoelde spiertrillingen of hartritmestoornissen. Blootstelling is daar immers altijd (veel) lager dan de norm van 100 pt4 (zie twee vragen terug). Wat niet zeker is, is of het wonen in de buurt van hoogspanningslijnen op de lange termijn schadelijk kan zijn voor uw gezondheid. Buitenlands wetenschappelijk onderzoek5 laat zien dat kinderleukemie twee keer zo vaak voorkomt in de buurt van hoogspanningslijnen (grofweg binnen de 0,4 pt-zone). Of dit ook werkelijk door de hoogspanningslijnen komt is niet bewezen. Men heeft namelijk geen biologisch mechanisme gevonden waarmee het magnetische veld kinderleukemie zou kunnen veroorzaken. Het is dus ook mogelijk dat andere factoren zoals genetische aanleg, luchtverontreiniging of infectieziekten de extra gevallen van kinderleukemie veroorzaken. In Nederland is de relatie tussen hoogspanningslijnen en kinderleukemie nooit onderzocht. We weten dus niet of er in Nederland ook meer kinderen met leukemie dichtbij hoogspanningslijnen wonen. 4 In 1998 aanbevolen door de Internationale Commissie voor Bescherming tegen Niet-Ioniserende Straling (International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection; ICNIRP). NB: in november 2010 heeft deze commissie haar advies voor het blootstellinglimiet verhoogd van loopt naar 200pT, omdat ook onder 200pT geen gezondheidseffecten te verwachten zijn. Bij het publiceren van deze folder was nog niet bekend of de Nederlandse overheid dit advies overneemt. 5 Greenland et al. (2000); Ahlbom et al. (2000)

8 Heeft mijn kind leukemie gekregen door de hoogspanningslijn naast onze woning? Dat is niet te zeggen. Buiten dat niet bewezen is dat hoogspanningslijnen kinderleukemie kunnen veroorzaken, is het niet mogelijk om voor een individuele leukemiepatiënt de precieze oorzaak van de ziekte aan te geven. Maar stél dat hoogspanningslijnen kinderleukemie kunnen veroorzaken, dan nog is de kans klein dat dit de oorzaak is van leukemie bij uw kind. Als we namelijk de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek6 vertalen naar de Nederlandse situatie, dan krijgt in Nederland naar schatting één kind per twee jaar leukemie door het wonen dichtbij een hoogspanningslijn. In diezelfde tijd krijgen ongeveer 270 andere kinderen ook leukemie, waarvoor hoogspanningslijnen dus niet verantwoordelijk zijn. Woon ik in de magneetveldzone? Dat kunt u grofweg zelf nagaan. De magneetveldzone is de zone rondom een hoogspanningslijn waar het magnetische veld gemiddeld over een heel jaar hoger is dan 0,4 pt. De grootte van dit gebied hangt af van het type hoogspanningslijn en bestrijkt ongeveer 40 tot 215 meter aan beide zijden van de hoogspanningslijn, gerekend vanaf het midden van die lijn. Op de website van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu ( kunt u informatie vinden over het type hoogspanningslijn waar u naast woont en de verwachte grootte van het magneetveld (indicatieve zone). In sommige gevallen is deze grootte ook specifiek bepaald en wordt naast een indicatieve zone ook de specifieke zone getoond. Neemt de kans op kinderleukemie toe, hoe dichter je bij de lijn woont? Dat is niet te zeggen. Uit buitenlands wetenschappelijk onderzoek6 weten we dat kinderleukemie twee keer zo vaak voorkomt bij hoogspanningslijnen, grofweg binnen de 0,4 pt-zone. Er is echter géén oorzakelijk verband of dosis-effect-relatie gevonden. Dat wil zeggen dat men niet heeft aangetoond dat hoogspanningslijnen het risico op kinderleukemie veroorzaken of dat het risico verder toeneemt bij een hogere of langere blootstelling aan het elektromagnetische veld van hoogspanningslijnen. Veroorzaken hoogspanningslijnen de ziekte van Alzheimer? Dat kunnen we niet zeggen. Eén wetenschappelijke studie7 geeft aan dat er mogelijk meer mensen sterven aan de ziekte van Alzheimer onder de mensen die dichtbij een hoogspanningslijn wonen. Op basis van deze ene studie kunnen we echter nog geen conclusies trekken: verder onderzoek moet uitwijzen of die relatie ook op andere plekken gevonden wordt en of er een oorzakelijk verband kan zijn. 6 Greenland et al. (2000); Ahlbom et al. (2000) 7 Huss et al. (2009) 4

9 Zijn gemeenten verplicht het VROM-advies te hanteren? Nee. Het 'VROM-advies' adviseert gemeenten uit voorzorg geen nieuwe gevoelige bestemmingen (woningen, scholen en kinderdagverblijven) te bouwen in de buurt van hoogspanningslijnen, maar verplicht ze daar niet toe. Gemeenten mogen hiervan afwijken en zowel strengere als minder strenge normen hanteren. Daarvoor moeten zij allereerst alle belangen, waaronder de gezondheid van betrokkenen, zorgvuldig afwegen. Bij nieuwbouwplannen kunt u tijdens de inspraakprocedure uw gemeente vragen of zij een dergelijke afweging hebben gemaakt. Mogen woningen en scholen in de buurt van hoogspanningslijnen staan? Ja, dat mag. Het VROM adviseert echter om geen nieuwe woningen of scholen (inclusief bijbehorende perceel/schoolplein) te bouwen in de buurt van hoogspanningslijnen. Dit advies geldt niet voor bestaande woningen of scholen in de buurt van hoogspanningslijnen. Op dit moment is er onvoldoende wetenschappelijk bewijs dat hoogspanningslijnen gezondheidsschade kunnen veroorzaken bij omwonenden. Het slopen en elders herbouwen van woningen of scholen is kostbaar en (emotioneel) ingrijpend, maar mogelijk dus ook onnodig. Bij nieuw te bouwen woningen en scholen zijn maatregelen veel makkelijker en goedkoper te nemen. Mogen speeltuinen en sportvelden in de buurt van hoogspanningslijnen liggen? Ja, dat mag. De huidige wetenschappelijke kennis geeft geen aanleiding om te denken dat spelen of sporten onder hoogspanningslijnen risico's geeft voor de gezondheid. Er is namelijk alleen een verband gevonden tussen wonen bij hoogspanningslijnen en het vóórkomen van meer kinderleukemie. Het is niet aangetoond dat hoogspanningslijnen hiervoor de oorzaak zijn en daarnaast verblijft men (veel) langere tijd in woningen dan op een sportveld of in een speeltuin. Ook het VROM-advies rekent speeltuinen en sportvelden niet tot de groep gevoelige bestemmingen waarvoor het voorzorgsadvies geldt. Is het ondergronds aanleggen van hoogspanningslijnen een oplossing? Dit hangt af van de situatie. Zowel ondergrondse kabels als bovengrondse lijnen hebben voor- en nadelen. Zo houdt de grond wel grotendeels het elektrische veld tegen, maar nauwelijks het magnetisch veld. Recht boven ondergrondse kabels kan de blootstelling aan het magnetische veld zelfs hoger zijn dan recht onder bovengrondse lijnen. Het magneetveld (âo.4 pt) is wel aanmerkelijk smaller bij ondergrondse kabels dan bij bovengrondse lijnen. Bovengrondse hoogspanningslijnen hebben het nadeel dat men ze lelijk kan vinden en dat ze bij bepaalde weersomstandigheden een zoemend of loeiend geluid kunnen geven. Zie daarvoor ook de vraag: "Is het geluid van hoogspanningslijnen slecht voor mijn gezondheid?". Deze nadelen hebben ondergrondse lijnen niet, maar de aanleg hiervan is duurder en technisch lastig vanwege isolatieeisen. Voor de lijnen met de hoogste voltages (380 kv) is bovendien nog niet bekend of de elektriciteitsvoorziening goed gewaarborgd kan blijven bij ondergrondse aanleg. Netwerkbeheerder Tennet en de Technische Universiteit Delft onderzoeken dat de komende járen (zie voor meer informatie over dit onderzoek). 5

10 Geven metingen uitsluitsel over blootstelling door hoogspanningslijnen? Nee. Metingen tonen een momentopname en geven geen goed beeld van langdurige blootstelling. De hoeveelheid elektriciteit die getransporteerd wordt via hoogspanningslijnen is namelijk afhankelijk van de hoeveelheid stroom die men op dat moment in het verzorgingsgebied verbruikt. Die hoeveelheid verandert gedurende de dag en het jaar. Er is op nationaal niveau een rekenmethode ontwikkeld, die rekening houdt met deze schommelingen. Deze methode wordt vaak toegepast om de specifieke magneetveldzone te bepalen bij nieuwbouwplannen in de omgeving van bovengrondse hoogspanningslijnen. Is het geluid van hoogspanningslijnen slecht voor mijn gezondheid? Over het algemeen niet. Onder bepaalde weersomstandigheden (vochtig weer, mist, regen) kunnen hoogspanningslijnen een zoemend geluid geven. Elektrische ontladingen in de lucht veroorzaken dit geluid. We noemen dit het corona-effect. Deze ontladingen treden alleen zeer dicht bij de draden op, waar het elektrische veld het sterkst is. De ontladingen en het geluid hebben geen nadelige gevolgen voor uw gezondheid. Naast het zoemende geluid, veroorzaken de wervels achter de draden bij harde wind soms een loeiend geluid. Als u in de buurt van een hoogspanningslijn woont kunt u dit geluid als hinderlijk ervaren of misschien slaapt u er zelfs minder goed door. Echter, doordat het alleen bij bepaalde weersomstandigheden voorkomt die meestal niet lang aanhouden zijn de gezondheidseffecten zeer klein. Komen elektromagnetische velden alleen in de buurt van hoogspanningslijnen voor? Nee. Alles waar stroom doorheen gaat produceert een elektromagnetisch veld. Dat geldt dus ook voor de elektrische bedrading in huis en alle (huishoudelijke) apparaten met een stekker of batterij. Een elektrisch veld is altijd aanwezig als er elektrische spanning staat op de kabel of het apparaat. Een magnetisch veld ontstaat pas wanneer er stroom door de kabel loopt of het apparaat stroom verbruikt. Is straling van hoogspanningslijnen hetzelfde als straling in kerncentrales? Nee. 'Straling' van hoogspanningslijnen en straling van kerncentrales zijn de twee uitersten van het elektromagnetische spectrum. 'Straling' van hoogspanningslijnen bestaat uit trillingen met een extreem lage frequentie. Straling van nucleaire bronnen (bijvoorbeeld uit kerncentrales) bestaat juist uit trillingen met een extreem hoge frequentie. Die frequentie is zo hoog dat het ioniserende eigenschappen heeft en daarmee het DNA (genetisch materiaal) in ons lichaam kan aantasten. 'Straling' van hoogspanningslijnen heeft geen ioniserende eigenschappen. Waar kan ik meer informatie vinden over hoogspanningslijnen? Méér informatie over hoogspanningslijnen en het beleid van de Rijksoverheid staat op de website Hier vindt u bijvoorbeeld de brochure van VROM over hoogspanningslijnen, het voorzorgsadvies van VROM uit 2005 en de toelichting hierop uit Wetenschappelijke informatie en artikelen vindt u op de website van het Kennisplatform ElektroMagnetische Velden ( 6

11 Elektrische en magnetische velden...í» t- ţ Ķ S \.iìnr MfNM TenneT

12 Inhoudsopgave pagina Inleiding 3 Hoofdstuk 1 Wat zijn elektrische en magnetische velden? 4 Hoofdstuk 2 Wat doen elektrische en magnetische velden? 6 Hoofdstuk 3 Elektrische en magnetische velden en gezondheid 10 Begrippen 13 Meer informatie 14

13 Inleiding Blootstelling van mensen aan elektrische en magnetische velden vindt plaats op vele manieren, bijvoorbeeld bij het gebruik van een scheerapparaat, haardroger, magnetron, pc of tv. De mogelijke effecten van blootstelling van mensen (met name kinderen) aan magnetische velden veroorzaken in relatie tot hoogspanningslijnen maatschappelijke zorg en discussie. Omwonenden zijn onzeker over de mogelijke effecten van hoogspanningslijnen en zij beoordelen deze onzekerheden verschillend. Als beheerder van het landelijk hoogspanningsnet streeft TenneT naast de technische en economische optimalisatie van haar transportnet ook optimalisatie uit maatschappelijk oogpunt na. Daarom vinden we het belangrijk u meer duidelijkheid te verschaffen over elektrische en magnetische velden. We worden regelmatig benaderd met vragen over magnetische velden en gezondheid. Wat zijn elektrische en magnetische velden? Zijn ze schadelijk voor de gezondheid? Zijn er door de overheid wettelijke grenzen gesteld aan de veldsterktes? In deze brochure vindt u onze antwoorden op gestelde vragen, geven we ons beleid over magnetische velden en hoe we daar in de praktijk mee omgaan weer. Als u na het lezen van deze folder nog vragen heeft, dan kunt u terecht bij ons Service Centrum: (026) ir. J.M. Kroon MBA Algemeen directeur m.y.

14 Wat zijn elektrische en magnetische velden? De lamp is aangesloten maar brandt niet: er is een elektrisch veld De lamp is niet alleen aangesloten maar brandt ook: er is ook een magnetisch veld Elektrische en magnetische velden ontstaan bij de elektriciteitsproductie, het transport ervan, de distributie en bij het gebruik van elektriciteit. Deze velden hebben een bepaalde sterkte, de zogenaamde veldsterkte. Het woord veld is een natuurkundige uitdrukking, die de invloed van een voorwerp op zijn omgeving weergeeft. Zo zouden we de warmte die wordt afgegeven door een kachel of radiator een warmteveld (of thermisch veld) kunnen noemen. Pas als er door deze leidingen ook stroom loopt, ontstaat er een magnetisch veld. Wanneer de lamp brandt (als er dus stroom door de leiding gaat), ontstaat er naast het elektrisch veld ook een magnetisch veld. Het magnetisch veld hangt samen met de stroom die door de elektrische draad gaat (anders gezegd: met het bewegen van elektronen). Een elektrisch veld ontstaat wanneer er een verschil is in spanning tussen een voorwerp en zijn omge Elektromagnetisch spectrum ving. Anders gezegd: een elektrisch veld is het effect van aantrekking of afstoting van een bepaalde elek niet ioniserende straling/velden trische lading door een andere elektrische lading. Statische Elektrische en Radiofrequentie Infrarood- Wanneer een lamp is aangesloten, als deze via het elektrische en magnetische en microgolven straling stopcontact met het elektriciteitsnet verbonden magnetische wisselvelden is, ontstaat er een elektrisch veld; ook wanneer de velden lichtschakelaar uit staat. Het elektrisch veld hangt samen met de spanning en wordt uitgedrukt in Volt. Het elektrisch veld wordt gemeten in Volt per meter (V/m). Een magnetisch veld ontstaat wanneer er een elektrische stroom loopt. Met andere woorden: overal waar elektriciteitsleidingen zijn, zijn elektrische velden. Frequentie o Lage frequentie

15 iiíiü De magnetische veldsterkte wordt gewoonlijk uitge- Magnetische velden in įxt drukt in microtesla (ļo.t), een miljoenste deel van de Toestel (afstanden) 3 cm 30 cm 100 cm Tesla Extreem laagfrequente velden (50 Hz) en andere velden De velden die ontstaan bij de elektriciteitsvoorziening zijn wisselvelden. De richting van een elektrische en magnetische veld wisselt met een cyclus van 50 keer per seconde. De wisselvelden van het elektriciteitsnet vallen daarmee in de categorie extreem laagfrequente velden. Radio- en televisiezenders, CSM-netwerken, magnetron en radar veroorzaken hoogfrequente velden. De richting van deze velden wisselt miljoenen of soms wel miljarden keren per seconde. Deze hoogfrequente velden zijn in staat veel meer energie vrij te maken en zijn daarom van een hele andere orde dan de 50 hertz-velden van de elektriciteitsvoorziening. Omdat de biologische effecten van hoogfrequente velden volledig anders zijn dan van extreem laagfrequente velden, worden dan ook heel andere grenswaarden gehanteerd cilįiįa ei Elektrisch scheer- 10 tot 200 0,1 tot 5 co,3 apparaat, tondeuse, haardroger Magnetron lototioo itotio 1, Boor, cirkelzaag, schuurmachine, stofzuiger, mixer 10 tot 100 0,5 tot 5 ŵo.5 Fornuis, afzuigkap 1 tot 50 0,1 tot 5 «o.5 Wasmaschine, 0,5 tot 10 0,1 tot 5 «o,5 droger, afwasmaschine ioniserende straling Zichtbaar licht Ultraviolet licht Röntgenstraling, radioactieve gammastraling en cosmische straling Wekkerradio, tondeuse, haardroger leeslamp (halogeen) (aan de voorkant) 0,5 tot 5 so,5 co,i 0,2 tot 2 -Öí oŗ PC-scherm 0,2 tot 2 (aan de voorkant) Hoge frequentie

16 Wat doen elektrische en magnetische velden? Elektrische velden Elektrische en magnetische velden kunnen we meestal niet zelf zien of voelen, maarde sterkte kan wel worden gemeten. De sterkte van de velden is afhankelijk van de aanwezige spanning (elektrische veld) of de stroomsterkte (magnetische veld), maar is ook sterk afhankelijk van de afstand tot de bron. Net zoals bij een warmtebron geldt voor elektrische en magnetische velden dat bij grotere afstand de veldsterkte aanzienlijk vermindert. X. Bij een hoogspanningslijn hangt de sterkte van het elektrische veld op een bepaald punt vooral af van de elektrische spanning en de afstand tot de geleiders (draden). De maximale waarde van een niet-gestoord elektrisch veld, gemeten onder het laagste punt tussen twee masten van een 380 kv-lijn, opi meter boven de grond, kan tussen de 5 en 6 kv/m bedragen. De waarde van het veld vermindert aanzienlijk als de afstand tot de lijn groter wordt. Het elektrische veld wordt altijd beïnvloed door de aanwezigheid van allerlei soorten objecten en materialen die het veld afschermen, zoals gebouwen en bomen. Zo is het elektrische veld in een woning als gevolg van een hoogspanningslijn doorgaans minder dan 1 tot i&fc van de sterkte buiten. Bij ondergrondse kabels spelen elektrische velden geen rol. Door de metalen beschermingsmantel om de kabel en de aarde erboven wordt het elektrisch veld volledig afgeschermd. Elektrische velden 4- ] Verbinding 380 kv Verbinding 150 kv Afstand dwars op de as (in m) De grafiek geeft een doorsnede weer van het laagste punt van een stuk hoogspanningslijn tussen twee masten en het daarbij gemeten elektrische veld 6 ÉfittHUi... -2m «MÜM BK I

17 -mk Elektrische veldsterkte onder hoogspanningslijnen Door verschillende instanties, International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection (ICN1RP) en de Nederlandse Gezondheidsraad worden grenswaarden aanbevolen voorde blootstelling aan elektrische velden. Dit is V/m en bij piekbelasting 7000 V/m (ICNIRP) en V/m (Gezondheidsraad). Op ongeveer 35 meter van de lijn is de sterkte al gedaald tot ongeveer 15-20% van de maximale waarde, gemeten direct onder de lijn. Hieronder vindt u een overzicht van elektrische veldsterkten onder hoogspanningslijnen. De waarden onder het laagste punt van de geleiders. Hoogspanningslijn Elektrische veldsterkte onder met spanning het laagste punt, 1 meter (aangegeven in Volt) boven maaiveld (in Volt per meter) < Combinatielijnen / / Magnetische velden Het magnetische veld dat heerst rond een hoogspanningslijn hangt samen met de hoeveelheid stroom die erdoor vloeit. Het hangt ook af van de plaatsing van de geleiders (draden) in de mast en de afstand tot de lijn. De maximale hoeveelheid stroom die erdoor kan vloeien wordt uiteindelijk bepaald door de transportcapaciteit van de verbinding (doorgaans twee circuits). De waarden gemeten onder het laagste punt van een hoogspanningslijn 1 meter boven de grond, bereiken onder normale omstandigheden circa 2-15 microtesla. De veldsterkte vermindert sterk als de afstand tot de lijn groter wordt. Omdat het magnetisch veld onafhankelijk is van de spanning, produceert een lijn met een hogere spanning niet per definitie een groter magnetisch veld dan een lijn met een lagere spanning. Wel hebben lijnen met een hogere spanning doorgaans een hoger magnetisch veld dan lijnen van lagere spanning Sőî'ĩSS omdat door lijnen van hogere spanning meer stroom loopt (Ampère). Gebouwen en circuits bomen hebben nauwelijks invloed op de sterkte van magnetische velden. Ondergrondse kabels produceren in het algemeen een hoger magnetisch veld dan bovengrondse hoogspanningslijnen, maar ook deze waarde neemt af naarmate de afstand tot de verbinding toeneemt. Dat gebeurt sneller dan bij bovengrondse lijnen. Ook hier is de veldsterkte afhankelijk van de stroom. Daarnaast spelen ook de afstand en de ligging van de kabels ten opzichte van elkaar een rol.

18 Jj. j Magnetische veldsterkte onder hoogspanningslijnen De aanbevolen grenswaarden van ICNIRP en de Gezondheidsraad voor magnetische velden is respectievelijk 100 en 120 microtesla. Magnetische veldsterkten boven kabels Het elektriciteitsnet in Nederland bestaat op het hoogste spanningsniveau nagenoeg geheel uit bovengrondse hoogspanningslijnen. Op lagere spanningen worden ook veel ondergrondse kabels gebruikt. Het laagste spanningsniveau is nagenoeg geheel ondergronds. Hieronder vindt u een overzicht van magnetische veldsterkten onder hoogspanningslijnen. De waarden onder het laagste punt van de geleiders. De waarde van de magnetische veldsterkte van kabels met spanningsniveaus van Volt en lager varieert sterk en kan oplopen van 0,5 microtesla tot meer dan 100 microtesla. Hoogspanningslijn Magnetische Transportmet spanning veldsterkte onder capaciteit (aangegeven in Volt) het laagste punt, 1 meter boven per circuit (in Ampère) maaiveld (in microtesla) , 100- Kabel Combinatielijnen / / / / Afstand van het midden van de lijn (in m) * Op basis van nominale belasting

19 Magnetische velden De grafiek geeft een doorsnede weer van het laagste punt van een stuk hoogspanningslijn tussen twee masten en het daarbij gemeten magnetische veld. ] Verbinding 380 kv Verbinding 150 kv Afstand dwars op de as (in m) Wl U KI l-j IOC '05 lig '5 5 * '5 5 De omvang van het magnetisch veld hangt niet alleen sterk af van de hoeveelheid stroom die erdoor vloeit en de plaats van de geleiders in de mast, maar ook van de afstand tot de hoogspanningslijn. Zoals deze plaatjes laten zien is direct onder het laagste punt van een lijn de veldsterlcte aanzienlijk hoger dan in de buurt van een mast en op enige afstand van de lijn.

20 Elektrische en magnetische velden en gezondheid Wetenschappelijk onderzoek Vanaf de járen 70 is er veel onderzoek gedaan naar de mogelijke invloed van magnetische velden op de gezondheid. Daaruit is naar voren gekomen dat het niet erg waarschijnlijk is dat elektrische en magnetische velden zoals die voorkomen in de normale woon- en werkomgeving schadelijk zijn voor de gezondheid. Wel is duidelijk dat bij hoge en zeer hoge veldsterkten, die echter niet voorkomen bij elektriciteitstransporten, effecten kunnen optreden die mogelijk hinderlijk zijn en in beginsel schadelijk voor de gezondheid kunnen zijn. Bij bepaalde veldsterkten kunnen mensen lichtflitsen gaan zien en bij weer hogere veldsterkten vinden ongecontroleerde spiersamentrekkingen plaats. Ter vermijding van dit soort effecten zijn door onafhankelijke instellingen als de Nederlandse Gezondheidsraad (het advies-orgaan van de Nederlandse overheid), the International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection (ICNIRP) en de Europese Unie grenswaarden voorgesteld. Voor burgers liggen deze grenswaarden minstens een factor 5 tot 50 lager dan de laagste veldsterkte waarbij is aangetoond dat deze effecten kunnen veroorzaken. Onderzoek met proefdieren, celkweken en vrijwilligers hebben nog nooit een oorzakelijk verband tussen blootstelling aan deze velden en verschillende ziekten kunnen aantonen. Er is ook geen enkel biologisch mechanisme bekend, dat verklaart hoe een bepaalde ziekte kan ontstaan door blootstelling aan elektrische of magnetische velden. Daarnaast zijn er veel bevolkingsonderzoeken uitgevoerd (epidemiologische studies), waarbij een mogelijk statistisch verband tussen bijvoorbeeld blootstelling aan magnetische velden en verschillende ziekten is onderzocht. Er is nagegaan of in woningen in de buurt van hoogspanningslijnen»«***- ĥfltsh44

21 vaker bepaalde vormen van ziekten voorkomen dan in woningen waar geen hoogspanningslijn is. De meeste bevolkingsonderzoeken laten geen statistische relatie zien tussen het wonen bij hoogspanningslijnen en wat voor ziekte dan ook. Enkele onderzoeken hebben een zwakke statistische relatie gevonden tussen het wonen bij hoogspanningslijnen en leukemie bij kinderen. Dat betekent niet dat leukemie bij kinderen wordt veroorzaakt door hoogspanningslijnen. Het is heel goed mogelijk dat de gevonden relaties worden veroorzaakt door andere factoren, of een gevolg zijn van fouten in blootstellingsschatting, of berusten op toeval. De Nederlandse Gezondheidsraad komt eveneens tot deze conclusie. Overheidsbeleid Het beleid van de overheid gaat uit van grenswaarden waarbij de overheid op dit moment de aanbeveling van de Raad van de Europese Unie, gebaseerd op de ICNIRP grenswaarden, volgt. Nederland hanteert geen wettelijke grenswaarden. Er zijn onderzoeken waarin een zwakke, maar statistisch significante relatie gevonden is tussen het wonen bij hoogspanningslijnen en leukemie bij kinderen. Hoewel de Gezondheidsraad en ICNIRP hierin geen aanleiding zien om andere grenswaarden aan te bevelen, heeft de Nederlandse overheid besloten om het voorzorgsprincipe toe te passen en aanvullend beleid te formuleren voor nieuwe situaties. In lijn met dit beleid dat mede gebaseerd is op het voorzorgsprincipe heeft staatssecretaris Van Geel van het ministerie van VROM in oktober 2005 in een brief aan provincies, gemeenten en beheerders van hoogspanningslijnen het advies uitgebracht om zoveel als redelijkerwijs mogelijk te vermijden dat er nieuwe situaties ontstaan waarbij kinderen langdurig verblijven in een gebied rond bovengrondse hoogspanningslijnen waarbinnen het jaargemiddelde magneetveld hoger is dan 0,4 microtesla. Het advies (0,4 microtesla) heeft in beginsel betrekking op: * nieuwe bovengrondse hoogspanningslijnen of wijzigingen aan bestaande lijnen; * nieuwe bebouwing (woningen etc.) bij bestaande bovengrondse hoogspanningslijnen. Ook geeft de staatssecretaris aan wat nieuwe situaties zijn en welke berekeningsmethoden toegepast moeten worden. Het advies beperkt zich tot nieuwe situaties omdat er, ook na vele járen van onderzoek, geen aanwijzingen zijn voor een oorzakelijk verband tussen blootstelling aan magnetische velden van hoogspanningslijnen en het ontstaan van leukemie bij kinderen. Ook speelt mee dat eventuele maatregelen bij bestaande situaties doorgaans ingrijpend zijn (verhuizen en afbraak van woningen) en veel geld kosten, terwijl niet zeker is dat magneetvelden veroorzaakt door hoogspanningslijnen slecht zijn voorde gezondheid. Bij nieuwe situaties is het immers vaak gemakkelijker rekening te houden

22 EŭB met gevoelige bestemmingen als woningbouw en scholen zonder dat dit aanzienlijke extra kosten met zich meebrengt. De staatssecretaris adviseert in het algemeen om in andere situaties uit te gaan van de referentiewaarde van ICNIRPvamoo microtesla. Het gaat dan om: * nieuwe en bestaande ondergrondse verbindingen: * bestaande bovengrondse hoogspanningslijnen; * schakel- en transformatorstations en -huisjes. Magneetveldzone rond bestaande hoogspanningslijnen Het nieuwe beleid is voor de overheid aanleiding geweest om ook over de magneetveldzone rondom bestaande hoogspanningslijnen nadere informatie te verschaffen via internet: Deze informatie kan met het oog op het aanpassen van bestemmingsplannen in de buurt van bestaande hoogspanningslijnen een eerste indicatie geven over de zone van 0,4 microtesla. Welk beleid hanteert TenneT? TenneT staat voor een zorgvuldig en verantwoorde aanleg en beheer van haar hoogspanningslijnen. Dat houdt in dat TenneT naast de technische en economische optimalisatie van haar transportnet ook optimalisatie uit maatschappelijk oogpunt nastreeft. TenneT vult dit in door duidelijk en transparant te zijn over de feítelijk optredende veldsterktes bij hoogspanningslijnen. TenneT meet en berekent desgevraagd de veldsterkten van haar hoogspanningslijnen en deelt deze informatie met overheden en omwonenden, bevolking en medewerkers van haar hoogspanningslijnen. Verder wordt hieraan invulling gegeven door: * het ondersteunen van ontwikkeling van kennis over magnetische velden en effecten voor de gezondheid; * het initiëren en uitvoeren van onderzoek naar technische mogelijkheden om blootstelling te beperken. Bij nieuwe hoogspanningslijnen hanteert TenneT bij de tracéontwikkeling uitgangspunten die ervan uitgaan dat langdurige blootstelling van personen aan magnetische velden wordt geminimaliseerd. Relevant in dit verband zijn: * bundeling van de nieuwe hoogspanningslijn met reeds bestaande infrastructuur, waardoor de hoogspanningslijn buiten woonkernen blijft; * waar mogelijk combineren van hoogspanningslijnen van verschillende spanningsniveau s in dezelfde mast, waardoor het gebied met blootstelling aan magnetische velden zoveel mogelijk wordt beperkt; * zoveel mogelijk vermijden van bebouwing met qua verblijf een (semi-)permanent karakter nabij de hoogspanningslijn; * in specifieke situaties kan het nemen van aanvullende maatregelen worden overwogen, zoals: - aanpassen van de lijnhoogte - ontwerp aanpassingen - verkabeling - uitkoop.

23 Begrippen Frequentie Aantal richtingswisselingen (cyclus) per seconde van een wisselstroom. Hertz Eenheid waarin het aantal richtingswisselingen (cyclus) per seconde wordt uitgedrukt. MicroTesla (pt) Ook wel een miljoenste deel van een Tesla. De eenheid waarmee we magnetische velden gewoonlijk uitdrukken, strikt genomen wordt met microtesla de magnetisch inductie aangegeven, maar in de praktijk wordt dit vaak magnetische veldsterkte genoemd. Veld Een elektrisch veld ontstaat wanneer er een verschil is in spanning tussen een voorwerp en zijn omgeving. Een magnetisch veld ontstaat wanneer er een elektrische stroom loopt. Vermogen Vermogen is het product van spanning en stroom en wordt uitgedrukt in watt (W) of kilowatt ww(i kw = W). Stroom Elektrische stroom is beweging van elektronen (negatieve elektrische ladingen) in een geleider, bijvoorbeeld een metaaldraad die onder elektrische spanning staat. De intensiteit van de stroom wordt uitgedrukt in Ampère (A). Spanning Elektrische spanning is de resultante van het potentiaalverschil tussen de elektrische ladingen. Deze wordt uitgedrukt in volt (V) of in kilovolt (1 kv i.ooo V). De sterkte van een elektrisch veld wordt uitgedrukt in volt per meter (V/m) of in kilovolt per meter (kv/m).

24 Meer informatie Wil u meer weten over elektrische of magnetische velden, dan kunt u onder meer terecht bij de volgende onderstaande organisaties: Nederlandstalig: Engelstalig: De Nederlandse Gezondheidsraad: Ministerie van Volksgezondheid Ruimtelijke Ordening en Milieu: RIVM: Belgian Bio Electro Magnetic Group: The International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection (ICNIRP): De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO): onder Health topics, Electromagnetic fields The National Radiological Protection Board (NRPB): Raad van de Europese Unie (REU): htttp^/ec.europa.eu/health, onder Health 81 Environment, Electromagnetic fields

25 Wl* mmwvföp.ī^ĥwäeo -*- ľ'-.ri5ic4

26 TenneTTSO B.V. Utrechtseweg AR Arnhem Postbus AS Arnhem Telefoon Fax Internet Arnhem, december 2008