HOE WAS HET OOK AL WEER?

Transcriptie

1 De herstructurering moet dan ook leiden tot een vernieuwing van het bedrijventerrein in combinatie met woningbouw. Midden achter op de foto is nog net een stukje van het eigen voetbalveld van Elcoma zichtbaar en het is duidelijk dat, met de op handen zijnde herstructurering, dit het eerste is dat zal verdwijnen. In 2009 verkoopt N.V. REDE, inmiddels opgegaan in Brainport Development, m² aan Bouwvereniging Woningbelang, die daar woningen gaat realiseren. Het restant, m² gaat naar Delta Valkenswaard, de opvolger van REDE en ze zetten daar opnieuw een schitterend, aan alle moderne eisen voldoend, bedrijvencentrum neer. Er komen 63 kantoorruimten, 10 ateliers en 11 bedrijfsruimten en daarmee geven ze opnieuw invulling aan de oorspronkelijke gedachten van een bedrijvencentrum voor starters midden in het centrum van Valkenswaard. HOE WAS HET OOK AL WEER? (de komst en het vertrek van de NV Philips) Auteur: Joop van Appeldorn Inmiddels heeft de gemeente besloten het woongebied de naam ELCOMAPARK te geven, ter herinnering aan wat ooit is geweest. Heemkundekring Weerderheem Ook deze uitgave is weer mede mogelijk gemaakt door de financiële ondersteuning van onze begunstigers: Boekhandel Priem Drukkerij Spapens Bonanza Steakhouse Bouw en Vastgoed BV De Zwaan Borkel & Schaft Danlat Gemeente Valkenswaard Hakkens Accountants en Bouwbedrijf Baken adviseurs BV Potters Notarissen Rijnders Optiek Forum Hypotheken Wim Luijbregts maart 2012 Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 32

2 HOE WAS HET OOK AL WEER? Soms krijg je wel eens het gevoel dat alles wat met het verleden van Valkenswaard te maken heeft, ook een relatie heeft met de ooit zo bloeiende sigarenindustrie. Zo kwamen we ook bij die sigaren terecht toen we gingen zoeken naar de ontwikkelingen die zich vooraan op de Waalreseweg, (in het verleden nog de Kerkhofstraat genoemd) voor deden. En hoe je het ook wendt of keert, steeds komt die sigarenindustrie weer om de hoek kijken, ook al is het in de meeste gevallen een sigarenindustrie in haar nadagen. In 1864 beginnen De gebroeders Jan en Jasper van Best in een bijgebouw achter de ouderlijke woning te Valkenswaard met een tabaksfabriek. Er gaan er nog vele volgen. Grote, maar vooral ook vele kleine fabriekskes (zo om en nabij de zestig), zorgen er samen voor dat de inwoners van Valkenswaard een aardig belegde boterham kunnen verdienen. Zo begint onder andere bakker Piet (Petrus) Dominicus Gijrath, geboren 4 augustus 1857, in 1895 op de Markt met een sigarenfabriekje waar in 1897 al tien mensen werkzaam zijn. In 1904 gaat Piet Gijrath samen werken met Jac. Bots, zoon van valkenier Jacobus Bots die dan het hotel de Valk op de Markt exploiteert. Ze gaan samenwerken onder de naam Gijrath en Bots en vestigen zich vooraan in de Fabriekstraat. Midden in het dorp dus. In die tijd kennen we nog geen industrieterreinen en is het de gewoonste zaak van de wereld dat de fabrieken nog midden in het dorp staan. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 2 Het oudste deel van het complex stamt uit 1951 en de overige hallen zijn in het begin van de zestiger jaren gebouwd. Dat betekent dat in 1996 behoefte ontstaat aan een renovatie. De gemeente Valkenswaard komt in beeld met een renteloze lening van gulden met een looptijd van twaalf jaar, een termijn waarvan men verwacht dat het bedrijvencentrum dan weer vooruit kan. In 2002 blijkt dat de economische levensduur van het geheel toch wat korter is en mede omdat de gemeente denkt aan een totale herstructurering van het gebied, gaat REDE met de gemeente Valkenswaard rond de tafel zitten. Voor REDE, maar ook voor de gemeente Valkenswaard, staat op dat moment vast dat er, in welk vorm dan ook, nog steeds behoefte bestaat aan een dergelijk bedrijvencentrum. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 31

3 Met een fraaie naam spreken we over incubator oftewel over een organisatie die op een georganiseerde systematische wijze het ontstaan en de ontwikkeling van succesvolle ondernemingen versnelt door middel van het aanbieden van een transparant en samenhangend pakket van faciliteiten waaronder: bedrijfsruimte, kantoor- en managementservice, clustering en netwerkmogelijkheden. Daardoor vormen dit soort bedrijvencentra een permanente kweekvijver voor nieuwe bedrijvigheid. De opzet is dat bedrijven een geschikte startsituatie krijgen en hierna doorstromen. En dat gebeurt ook. Het gemiddeld verblijf bedraagt drie en een half jaar. Het merendeel van de uitstromende bedrijven vestigt zich daarna in de regio. De praktijk leert dat incubators een prima formule bieden voor jonge startende ondernemingen in de regio Eindhoven. Dat betekent in die tijd dat je zo maar als naaste buur een sigarenfabriek kunt hebben. De mensen maken daar geen problemen van, ook al zorgen ook de sigarenfabrieken voor een bepaalde geur. Óf de mensen realiseren zich dan dat er zo velen in die fabrieken een aardig belegde boterham verdienen, óf de mensen ervaren de geur niet als irritant. Er is nog een derde mogelijkheid, namelijk dat de mensen in die tijd niet zo snel op dit soort zaken reageren! Gijrath & Bots brengen de merken Het Duifje en Valkenjacht. In 1912 gaan de partners uiteen. We krijgen dan enerzijds de Gebroeders Bots die verder gaan onder de naam Botycos Sigarenfabriek en anderzijds de Gebroeders Gijrath met de merknaam Erba. Ze blijven wel buren, Botycos zetelt op het adres Fabriekstraat nr. 21 en Gijrath op nr. 23. Wat dan nog Fabriekstraat heet, kennen we inmiddels als Karel Mollenstraat Zuid. Op 17 september 1944 vindt de bevrijding van Valkenswaard plaats. De Engelsen vertrouwen het allemaal nog niet en voor ze de bevrijding ook daadwerkelijk inzetten, laten ze de nodige bommen boven Valkenswaard los. Ze hebben het vermoeden dat met name in de sigarenfabrieken nog de nodige Duitsers schuil gaan. Onder andere de panden van zowel de Botycos als van Gijrath hebben ernstig onder het bombardement te lijden en de vraag is dan of het zinvol is deze fabrieken op dezelfde plaats te herbouwen of dat de fabrikanten, samen met het gemeentebestuur, naar een andere plaats gaan uitkijken. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 30 Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 3

4 Het gemeentebestuur heeft namelijk hele andere plannen met het centrum en ze gaan voortvarend aan de slag met een Wederopbouwplan. Valkenswaard is de eerste gemeente die een dergelijk plan bij het Ministerie indient en daar vervolgens ook snel mee aan de slag gaat. DIJKSTRAAT Nog vóór de periode van de sigarenindustrie kent Valkenswaard verschillende leerlooierijen en schoenfabrieken. Een min of meer aanverwant bedrijf was de lijmziederij van Hendrik Maas. De gemeente ziet deze situatie met lede ogen aan en is hier bepaald niet gelukkig mee. Een belangrijk stuk werkgelegenheid is verdwenen en vijf hallen met maar liefst 6200 m² vloeroppervlak staan te verkommeren. De N.V. Philips laat Valkenswaard niet zo maar in de steek en wil graag meedenken voor een oplossing. In 1983 komt die oplossing. De gemeente Eindhoven en de Agglomeratie Eindhoven (nu SRE) gaan samen met Philips en met instemming van de gemeente Valkenswaard over tot de oprichting van het Bedrijvencentrum N.V. REDE. De bedoeling is om de diverse ruimten om te bouwen tot bedrijfs- atelier- en kantoorruimten, variërend van 25 tot 200 m². Op die manier kunnen om en nabij 60 bedrijven zich daar vestigen, waarbij de gedachte uitgaat naar jonge startende ondernemers die kunnen rekenen op een stuk ondersteuning en begeleiding. Voor de regio een volledig nieuwe aanpak die later bijzonder succesvol blijkt te zijn en navolging vindt op diverse plaatsen. Deze fabriek staat op de kop van de Dijkstraat en de Kerkhofstraat op een terrein van m². Probleem van dit bedrijf is dat het verschrikkelijk veel stank veroorzaakt. Wonen in de directe omgeving is absoluut onmogelijk, maar ook voor andere fabrieken is het bv. als naaste buur vanwege die stank onhoudbaar. Reden voor de gemeente om alles in het werk te stellen die lijmfabriek daar weg te krijgen. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 4 Het grote pluspunt van N.V. REDE is dat het gevestigd is midden in het centrum van Valkenswaard en dat maakt het voor de starters extra aantrekkelijk. Philips verkoopt het pand begin 1983 aan N.V. REDE voor 1,9 miljoen gulden, maar stopt vervolgens weer 1 miljoen in het bedrijf. Dat geld is met name bedoeld om in de aanloopjaren verliezen op te kunnen vangen. Het blijkt een schot in de roos, gemiddeld zijn er 58 bedrijfjes gehuisvest en zijn er zo n 120 mensen werkzaam. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 29

5 Onderdeel daarvan is een speciale reiskostenvergoeding voor de mensen die een baan in Eindhoven hebben aanvaard en voor iedereen die op de een of andere manier bij de opheffing is betrokken, geldt een soort van smartengeld. Dat betekent dat iedereen een bedrag van 1200 gulden ontvangt en dat gulle gebaar van Philips maakt weer veel goed. Het grootste deel van de blijvers gaat naar Eindhoven, naar de Emmasingel, waar de productie van de PLC (Programmable Logic Controller) PC20 zijn nieuwe werkplek vindt. N.V. REDE Dat betekent dus dat een fabriek met de nodige vierkante meters, midden in het centrum van Valkenswaard, leeg komt te staan. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 28 Dat gaat vrij snel als de gemeente achter aan de Leenderweg, nog voorbij het slachthuis, grond ter beschikking stelt en daar een nieuwe lijmfabriek van de grond komt. De oude lijmfabriek op de kop van de Dijkstraat gaat in de loop van 1950 tegen de vlakte en daarmee ontstaat er ruimte voor een nieuw fabriekspand voor sigarenfabrikant Gijrath. De aandelen van de N.V. Gijrath zijn al eind dertiger jaren overgenomen door HAKA oftewel de Handelskame r uit Rotterdam. Deze Handelskamer maakt weer onderdeel uit van een veel groter concern waar in die tijd ook de Coöperatieve Vereniging U. A. Centrale der Nederlandse Verbruikscoöperaties onderdeel van uitmaakt. Al vrij snel, zo rond 1965, verandert ook de rol van de fabriek. Sigaren maken is er niet meer bij, in de fabriek komt een grossierderij in tabaksartikelen. Later, op 19 januari 1968, is de N.V. Gijrath s Sigarenfabriek formeel opgeheven. Met enige goede wil is de naam NEDERLANDSE VERBRUIKSCOÖPERATIE op de gevel van dit pand nog te ontcijferen. Wat in ieder geval duidelijk zichtbaar is, is de verwijzing via een bord voor het pand naar het pension van de Familie Intven aan de overzijde van de straat. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 5

6 Om tot het eindplaatje voor deze hoek te kunnen komen, moeten we even een zijpad bewandelen. Aan de Eindhovenseweg is onder andere het garagebedrijf van t Rooi Keesje (Kees Luijbregts) gevestigd. Beneden is de garage en boven woont het gezin. In 1961 breekt er brand uit en het toeval wil dat Kees Luijbregts zelf brandweercommandant is. De brand blijft beperkt en het pand ondergaat een provisorisch opknapbeurt. De familie kan er blijven wonen en ook het bedrijf, zij het enigszins beperkt, kan op deze plek verder gaan. In datzelfde jaar komt V&D in beeld. Dit bedrijf heeft behoefte aan een plekje in het hart van Valkenswaard om zich te vestigen. Vooruitlopend op deze plannen koopt V&D het pand van Kees Luijbregts, maar de garage blijft voorlopig nog in functie omdat V&D grootse plannen heeft waar ze heel wat meer grond voor nodig heeft. In 1962 verkoopt de gemeente 1026 m² grond aan V&D gelegen aan de Corridor West, maar het duurt nog tot 1977 voor V&D haar grootse plannen kan realiseren. In 1973 vindt de sloop van garage Luijbregts plaats en vervolgens gaat de Jasneva sigarenfabriek (de buurman) tegen de vlakte. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 6 Ook de gemeente gaat zich er mee bemoeien. Met name het aspect werkgelegenheid is natuurlijk voor het gemeentebestuur erg belangrijk. De krant staat dan ook bol van de berichten. Het mag echter allemaal niet baten. Het uitgangspunt van de directie is als volgt verwoord: Gezien het feit dat een aantal productieactiviteiten door veranderde technologieën wegvalt en er geen mogelijkheid is om een vervangend werkpakket in continuïteit naar Valkenswaard te brengen, is het noodzakelijk te komen tot een personeelsbeperking. Die personeelsbeperking zien we dan ook stapje voor stapje plaats vinden. Natuurlijk verloop niet meer aanvullen is een van de hulpmiddelen. Ook het aanbieden van andere functies in andere vestigingen (in Eindhoven) is aan de orde en tot slot zijn er nog bij de onderneming bestaande regelingen voor nonactiviteit. Uiteindelijk is Elcoma, ondanks een jarenlange strijd van ondernemingsraad, vakbonden en gemeente, medio 1979 uit Valkenswaard vertrokken. Er zijn werknemers die de afstand Valkenswaard-Eindhoven te ver vinden om dagelijks te pendelen en die zoeken hun heil bij andere bedrijven, maar een aanzienlijk aantal gaat bij een vestiging van Philips in Eindhoven aan de slag. Er komt een sociaal plan dat in overleg met de vakbonden tot stand komt. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 27

7 Toch blijft dan in eerste instantie het personeelsbestand aardig op peil doordat Philips steeds weer zorgt voor andere en dus nieuwe producten. Toch zien we in september 1975 werktijdverkorting zijn intrede doen en de mensen krijgen de nadrukkelijke boodschap van Philips om zich te laten detacheren of overplaatsen naar een andere Philips vestiging in Eindhoven. Toch probeert Philips het nog een keer met een nieuwe productielijn. Ze nemen een zogenaamd yig-filter in ontwikkeling, een apparaat dat hoort in een nieuwe tuner. Het project flopt echter volledig, iets wat ze in Valkenswaard nog nooit eerder hebben meegemaakt. Het grootste verwijt van de ondernemingsraad en ook van de bonden is dat Philips kennelijk niet bereid is om andere werkzaamheden naar Valkenswaard te halen zodat de werkgelegenheid daar kan blijven. De directie van Philips blijft echter op haar standpunt staan dat afbouw in Valkenswaard onvermijdelijk is. Er komt echt actie en de ondernemingsraad komt met een zwartboek. In 1970 gaat garage Luijbregts naar het pand van Gijrath aan de Dijkstraat. Dan niet meer onder de bezielende leiding van t Rooi Keesje, maar inmiddels staat een van zijn zonen, Bart Luijbregts aan het roer. Vervolgens zien we de gebroeders Wim en Kees Luijbregts aan de bak komen en in 1986 gaat Wim alleen met het bedrijf verder. Inmiddels is het garagebedrijf verhuisd naar een schitterend nieuw pand op het Industrieterrein aan de Vest. In afwachting van een nieuwe ontwikkeling zien we het pand aan de Dijkstraat vervolgens wisselend in gebruik. Tot zover de hoek Dijkstraat/Kerkhofstraat. KERKHOFSTRAAT We gaan naar de Kerkhofstraat zoals het begin van de Waalreseweg dan nog heet. In het verlengde van die Kerkhofstraat ligt dan nog de zogenaamde Holleweg. Op die plek krijgt de Botycos Sigarenfabriek haar nieuwe vestiging. Op 12 juni 1948 dient de directie een plan bij de gemeente in voor het oprichten van een nieuwe sigarenfabriek waar ze een Hinderwetvergunning voor nodig hebben. Op 17 maart 1949 verleent de gemeente de vergunning en gaan ze direct aan de slag. Op onderstaande luchtfoto uit 1949 kunnen we heel goed zien waar de nieuwe fabriek precies gaat komen, op dat moment zijn ze volop met de bouw bezig. Vooraan op de kop van de Dijkstraat zien we op dat moment de lijmfabriek van Hendrik Maas nog staan. Tegenover de in aanbouw zijnde fabriek van Botycos zien we de bij deze tijd horende zogenaamde Maycrete-woningen. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 26 Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 7

8 Valkenswaard kampt met een verschrikkelijk grote woningnood, de bevolkingsgroei is namelijk tijdens de oorlogsjaren gewoon op de oude voet doorgegaan terwijl er in die zelfde jaren geen enkele nieuwe woning is gebouwd. In veel woningen wonen meerdere gezinnen en de gemiddelde woningdichtheid staat dan op 5,9. JAAR AANTAL De plaatselijke Ondernemingsraad is actief en gaat, in samenwerking met de verschillende vakbonden, op de barricaden. Er volgen de nodige reorganisaties die het gevolg zijn van het teruglopen van het orderpakket en dus ook tot gevolg hebben dat het werknemersbestand recht evenredig terugloopt. De Maycrete-woningen waren een soort prefab-woningen die als noodwoningen tot stand kwamen. Het waren woningen die voornamelijk uit beton bestonden en op het eerste gezicht dacht je dat je voor een schutting stond. Strikt formeel mochten de woningen niet langer dan tien jaar blijven staan, de praktijk was echter anders. Op heel veel plaatsen hebben deze noodwoningen nog vele decennia lang gestaan. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 8 De meisjes uit de fabriek hebben in die tijd een lied geschreven en dat laat overduidelijk zien dat ze bepaald niet optimistisch zijn. Het lied, op de melodie van Aan de kazernepoort luidt als volgt: Aan de Elcoma poort sta ik nu steeds te dromen ik zie daar mensen gaan en nooit meer komen jij bent er niet meer bij, mijn Elcoma tje zoals het vroeger was zo zal het nooit meer zijn. Naast de gebruikelijke vakbonden zoals N.K.V. en N.V.V., die nauw samenwerken met de Ondernemingsraad, zien we nu ook een soort communistische beweging die zich met de Valkenswaardse zaken gaat bezig houden. In 1973 zijn er de eerste signalen dat het er niet beter op gaat worden. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 25

9 WE HOUDEN VAN EEN FEESTJE! Het is al eerder aan de orde geweest, er is regelmatig iets te doen. De ruime kantine leent zich uitstekend om wat te organiseren en met een activiteitenvereniging in de buurt komt dat allemaal prima in orde. In het najaar van 1966 is het groot feest. Philips bestaat maar liefst 75 jaar en dat gaan ze vieren ook. Op slag voelen alle medewerkers zich, overigens alleen bij deze ene gelegenheid, echte Philipsmedewerk(st)ers. Iedereen krijgt, direct na binnenkomst, 75 gulden in de hand gedrukt en iedereen staat verbouwereerd te kijken. Dat is niet mis en ze raken allemaal in opperbeste stemming. In een mum van tijd trekt een polonaise door de verschillende hallen en iedereen sluit enthousiast aan. Na enige tijd hebben ze die hallen wel gezien en zonder dat iemand daar nou echt een seintje voor heeft gegeven, trekt de stoet al hossend richting centrum. Het is tien uur in de ochtend en alle kroegen op de Markt zitten vol feestende Philips-medewerkers. Of er s avonds nog iemand met 75 gulden is thuis gekomen, waag ik te betwijfelen. Maar ja, het was wel reuze gezellig! WE LATEN ONS NIET WEGJAGEN Het gaat nog jarenlang goed met Elcoma. In januari 1973 werken er 425 mensen bij ELCOMA in Valkenswaard, maar dan begint er toch langzamerhand de klad in te komen. Het aantal werknemers ziet er achtereenvolgens als volgt uit: In de volksmond spreekt men in dit verband over Margriet woningen, maar dat doet de ontwerper, de Amerikaanse architect Bernard Mayback, te kort. Maycrete is deels afgeleid van zijn naam en deels van concrete dat Engels is voor beton. In 1949 start de bouw van de sigarenfabriek met erg veel enthousiasme. Meesterknecht A. Moonen verkoopt, ter voorkoming van onteigening zoals dat zo fraai heet, 762 m² grond die de gemeente vervolgens weer doorverkoopt aan Botycos. Er verschijnt een fraai gebouw, maar of er ook ooit echt sigaren in dat gebouw zijn gemaakt, waag ik te betwijfelen want in februari 1951 start Philips al in het gebouw. N.V. PHILIPS Het is niet de eerste vestiging van Philips in Valkenswaard. Eerder, in 1942 al, vestigt Philips de Treksteenfabriek in de voormalige sigarenfabriek van Jasneva. In 1948 komt er een nieuw gebouw aan de Geenhovensedreef, gebouwd onder architectuur van Ir. Kalff. De officiële opening aan de Kerkhofstraat verloopt in alle stilte en een paar maanden later is er al sprake van 175 medewerkers, verdeeld over 35 mannen en 140 jongedames. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 24 Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 9

10 In eerste instantie komen de meeste medewerkers van Eindhoven, maar dat is gauw gedaan. Ze gaan snel op zoek naar Valkenswaardse medewerkers, uiteindelijk is het een Valkenswaards bedrijf en bijkomend voordeel is dat met name de sigarenindustrie wat minder hard aan de werknemers trekt. Voor Valkenswaard is dit een goede ontwikkeling, aan de wat eenzijdige werkgelegenheid komt heel langzaam een einde en meer andersoortige bedrijven volgen. Gedurende enkele jaren gaat er geen dag voorbij of de zusters zijn druk aan het pinnekes zetten. De wieltjes, zoals de zusters de buisvoetjes noemen, komen binnen op grote speciale houten bladen met gaten er in waar precies zo n wieltje in past. Afhankelijk van de radio- of TV-buis die er in moet passen, heeft het wieltje negen of elf gaatjes waar zo n pinneke precies in past. Het zetten van die pinnekes is het enige werk dat de zusters doen en dat dagelijks en urenlang! Zuster Guiseppo geniet tegenwoordig van haar welverdiende rust in Maastricht Onder de Bogen en kan zich het dagelijks ritueel met de pinnekes nog heel goed herinneren. Ze denkt er bepaald niet met vreugde aan terug. Maar ja, tegen mijnheer pastoor neen zeggen is in die tijd ook weer zo iets en dus doet iedereen toch maar z n uiterste best om mijnheer pastoor aan z n broodnodige centen te helpen. Mijnheer pastoor kwam overigens wekelijks kijken hoe het met de productie stond. Als hij tevreden was, had hij altijd een zak snoepjes of koekjes bij zich om de zusters te fêteren. Meestal zat er dat snoepje of koekje wel aan. Iedereen die ik gesproken heb, denkt met hele fijne herinneringen terug aan de Elcoma tijd in Valkenswaard. Er hangt een bijzonder fijne sfeer, ze hebben enorm veel lol met elkaar en er kan eigenlijk alles! Er is een actieve handbalvereniging, een zomeravondvoetbalelftal met zowaar een eigen voetbalveld achter de gebouwen, een zeer actieve ontspanningsvereniging en zo kunnen we nog wel even door gaan. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 10 In die tijd is Carolus, naast een klooster voor de zusters, een verzorgingshuis voor ouderen. Het is de voorloper van de latere Stichting Taxandria waar ze de zorg voor de ouderen in 1974 overnemen. Naast de zusters heeft ook nog menig oudere een handje geholpen bij het zetten van de pinnekes, althans voor zover ze nog een vaste hand hadden. Wat al die noeste arbeid heeft opgebracht is de zusters onbekend. Mijnheer pastoor rekende persoonlijk met de directeur van Elcoma af, daar hadden de zusters niets mee te maken. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 23

11 Op 14 november 1960 komt Mgr. W. Bekkers naar Valkenswaard en maakt dan bekend dat de wijk Kerkakkers toe is aan een eigen kerk. Hij benoemt kapelaan A.P. van Rooy van de Antoniusparochie tot bouwpastoor van een nieuwe kerk, de St. Janskerk en Van Rooy kan aan de gang. Om hem een beetje te helpen krijgt hij zowaar van de bisschop een bedrag van duizend gulden toegezegd en de enthousiaste parochianen doen daar spontaan drieduizend gulden bij. Maar ja, voor zo n bedrag bouw je natuurlijk geen kerk, zelfs in die tijd niet. Dat betekent dat als Mgr. Bluyssen op 19 juni 1965 de kerk plechtig inwijdt, er nog steeds een fors bedrag is op te hoesten. Pastoor van Rooy gaat niet bij de pakken neerzitten en organiseert allerlei acties om aan geld te komen. Een van de zusters van Carolus Borremeus, zuster Guiseppo, geeft les aan de St. Jansschool, zij is hoofdleidster van de kleuterafdeling en haar persoontje brengt pastoor van Rooy op een schitterend idee. Hij gaat op bezoek bij de overste en bij Elcoma en weet, dankzij sterke overredingskracht, partijen zo ver te krijgen dat de zusters in hun vrije tijd aan de slag gaan voor Elcoma. Uiteraard is de opbrengst van al die noeste arbeid niet voor de zusters, maar voor de noodlijdende mijnheer pastoor! Dat betekent dat de zusters iedere dag, direct na het verrichten van hun dagtaak, aan de slag mogen (moeten!) voor Elcoma. De zolder van Carolus, de ruimte waar nu de schilderschool is gehuisvest, gaan ze speciaal voor deze klus inrichten. Dagelijks zorgt Elcoma voor voldoende aanvoer. De zusters worden namelijk ook geacht te werken volgens het eenhedensysteem. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 22 Maar er is meer, kennelijk zijn de omstandigheden zodanig dat ze er ook allerlei deugnieterij uit kunnen halen. Er zijn bijvoorbeeld momenten dat ze in de fabriekshal verstoppertje aan het spelen zijn. Ook tijdens de nachtdienst een partijtje tafeltennis spelen, is de gewoonste zaak van de wereld en zo zijn er meer bijzondere activiteiten te noemen. Een en ander heeft zeker te maken met het feit dat een groot deel van het personeel zeer jeugdig is. Met 14½ staan de jongedames vaak al aan de band en dan is er bij tijd en wijle nog behoefte om een keer uit de band springen. Het is ook bekend dat binnen de Elcoma fabriek diverse huwelijken zijn ontsproten. De bedrijfsleider, de heer Janssen, die in de bedrijfswoning naast de fabriek woont, spreken ze gewoon aan als PA Janssen en dat geeft ook een beetje de sfeer in de fabriek weer. Deze Pa Janssen laat ook elke dag even zijn gezicht in de fabriek zien, hij maakt een praatje met de mensen en toont belangstelling voor al hun wel en wee. Als Janssen het bedrijf verlaat neemt portier Koenen in de bedrijfswoning zijn intrek. Dit pand is het allerlaatste restant van Elcoma dat tegen de vlakte gaat. Inmiddels heeft het college van burgemeester en wethouders besloten het gebied waar nu de nieuwe ontwikkelingen gaan plaats vinden de naam Elcomapark mee te geven. In de volksmond is nooit ergens ander over gesproken dan over Elcoma. Toch was er in eerste instantie sprake van een heel andere naam, namelijk PREMO, een naam die vanuit Eindhoven is meegebracht. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 11

12 PREMO staat voor Professionele Electro-Mechanische Onderdelen en is sinds 1952 onderdeel van de Hoofdindustriegroep Icoma, oftewel van Industriële Componenten en Materialen waar de mensen zich bezig houden met het vervaardigen van zogenaamde passieve onderdelen zoals weerstanden en condensatoren. Later komen daar zogenaamde actieve onderdelen bij zoals halfgeleiders, transitoren en buizen en dan wijzigt de naam in Elektronische Componenten en Materialen, oftewel Elcoma. Maar daar is de ontwikkeling nog niet mee op z n eindje. Vooral door de steeds verder gaande internationalisering vragen namen steeds meer aandacht. Zeker als dan vervolgens blijkt dat EL COMA ook uitgelegd kan worden als dodelijke slaap, gaat ook deze naam naar het archief en krijgen we te maken met Product Division Components. PRODUCTEN Het is tijd om eens even stil te staan bij wat ze bij Elcoma zoal maken. Ik realiseer me direct dat ik me nu op glad ijs begeef, want ook na diverse gesprekken met voormalige werknemers is het voor mij nog steeds een hele berg abracadabra. Ik ga het toch proberen! In de beginjaren bestaat de productie uit draadweerstanden en microcondensatoren en wel in alle soorten en maten. De werkzaamheden bestaan dan vooral uit zogenaamd wikkelen en solderen. Het gaat in ieder geval altijd om producten die nodig zijn om andere producten te kunnen laten functioneren. Met andere woorden, er is nooit sprake van een eindproduct. Van een echt productieproces is slechts in enkele gevallen sprake. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 12 Tijdens een van die gesprekken herinnerde mijn gesprekspartner zich dat ook de Liefdezusters der Congregatie van Carolus- Borremeus, ook wel genaamd de zusters Onder de Bogen, voor Elcoma gewerkt hebben, maar het fijne wist hij er niet van. Deze kloostergemeenschap dateert uit 1837 en heeft haar zetel in Maastricht. Hun gebouw staat in een straat overwelfd door grote bogen en vandaar ook de naam Onder de bogen. Pastoor van Vroonhoven van de Antoniusparochie is op zoek naar mensen die hij kan inzetten voor het katholieke onderwijs en voor de verzorging van zieken. Hij krijgt contact met Maastricht en het lukt hem om in 1927 een tweetal zusters naar Valkenswaard te halen. Van lieverlee komen er steeds meer zusters en zij vormen als groep een belangrijke schakel bij het onderwijs en de verzorging van zieken en ouderen. Valkenswaard groeit tegen de klippen op en dat betekent dat er grote behoefte ontstaat aan nieuwe parochies met idem dito nieuwe kerken. In de loop der jaren komen er de Maria-, St. Jozef-, St. Paulus- en St. Janskerk bij. De nieuwe wijk Kerkakkers is er dan al even en ook de nieuwe basisschool St. Jan heeft haar plekje in de wijk al gevonden. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 21

13 Een van deze kunstenaars is de Duitser Erich Reischke en hij vervaardigt het beeld Zuil van de Eendracht. Philips kiest dit kunstwerk uit om het een plaatsje te geven in de gemeente Valkenswaard. Ir. P. Otten spreekt bij de onthulling aan de Nachtegaallaan als volgt: Het monument is bedoeld als een manifestatie van eendracht en eensgezindheid, welke zowel van grote waarde is voor de gemeente Valkenswaard als ook voor ons bedrijf. De gemeente Valkenswaard blijft niet achter en benoemt in een speciaal bijeen geroepen raadsvergadering Ir. Pieter Fransiscus Sijlvester Otten tot Ereburger van de gemeente. Je zou kunnen stellen dat op deze manier een speciale band is gesmeed tussen de gemeente Valkenswaard (en haar inwoners) en het bedrijf Philips. Die speciale band weerhoudt Philips er echter niet van om op termijn Valkenswaard te verlaten. SPECIAL FORCES! Via de verschillende gesprekken met oudwerknemers van Elcoma heb ik geprobeerd een beetje zicht te krijgen op alles wat er zoal binnen dat bedrijf plaats vindt. Je zoekt naar wetenswaardigheden die het vermelden waard zijn en die op z n minst een globaal beeld geven van hoe het daar allemaal functioneerde. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 20 Meestal ontstaat binnen een andere Philips vestiging een product, waarvan ze vervolgens bij Elcoma het productieproces gaan uittesten en als duidelijk is hoe zo n product het meest efficiënt tot stand kan komen, gaat het naar weer een andere vestiging van Philips, bijvoorbeeld naar Roermond. Dat heeft onder andere tot gevolg dat het productieproces nog wel eens wisselt. We zien ook zogenaamde Matrices, oftewel ringkerngeheugens, in de volksmond beter bekend als geheugenmatjes. Het gaat daarbij om minuscuul kleine ringetjes die actief of inactief worden gezet, dus een 1 of een 0 in de digitale techniek. Dit activeren of deactiveren gebeurt door een lage stroom die via de dunne draadjes (de matrix) door de kern van de ring gaat. Via die matrix kan men iedere ring aansturen of lezen. Kunt u het nog volgen? Het werken aan deze matrices gebeurt met behulp van een vergrootglas omdat anders het aanbrengen van de dunne draadjes in de minuscuul kleine ringetjes onmogelijk is. Dit was een belangrijke afdeling bij Elcoma waarvoor de leiding een speciaal klasje in het leven riep waar de meisjes de fijne kneepjes van het vak leerden. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 13

14 In de loop der jaren ontstaat het begrip de meiden van de Matrices. Het uiteindelijk resultaat van dat pieter-peuter werk zag er dan uit als hiervoor. Natuurlijk is dit slechts een soort basisproduct wat vervolgens in veel meer gecompliceerder vormen verwerkingen kan ondergaan. En ook die productie vond in Valkenswaard plaats. Een heel bijzonder product, althans als we kijken naar de wijze van productie, zijn de zogenaamde buisvoetjes. In die tijd ontvangen de medewerkers hun zuur verdiende centen nog contant. Iedere veertien dagen mogen ze in de kantine het bruine loonzakje in ontvangst komen nemen en menigeen heeft daarbij zo zijn of haar eigen ritueel. Bij velen was het in ieder geval een vast gebruik dat het losse muntgeld rechtstreeks in de broekzak verdween om het thuisfront alleen te verblijden met de papieren pecunia. Op die manier was de eerst buit binnen en dat gaf wat armslag. De komst van de girale betaling was dan ook lang niet voor iedereen een vooruitgang. ZUIL VAN DE EENDRACHT De wieltjes zoals ze die dingen ook wel noemden, zijn de keramische voeten die er voor moeten zorgen dat de radio- of TV buizen de juiste contacten met andere onderdelen maken. De productie van deze fraaie voetjes is een verhaal apart en we komen daar later nog uitgebreid op terug. Een product dat Valkenswaard wereldwijd bekendheid heeft verschaft is de zogenaamde DELAY LINE. hun kunsten mogen vertonen. In de loop van de jaren ontstaat er een speciale band tussen de gemeente Valkenswaard en de familie Philips. Dat heeft enerzijds te maken met het feit dat de familie Philips in Valkenswaard woont en anderzijds met de bedrijvigheid van Philips in onze gemeente. In 1960 krijgt deze bijzondere relatie een heel speciaal tintje. Philips is dan een van de sponsoren van een symposium waarbij een twaalftal kunstenaars in de St. Margarethengrube bij Neusiedlersee in Oostenrijk Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 14 Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 19

15 In de toelichting verwoordt de organisatie het als volgt: Een eenheid is de hoeveelheid arbeid, welke een normale werknemer, onder normale omstandigheden, met een normale snelheid en rekening houdend met de bij het werk passende rusttijden, in één minuut zeker kan verrichten. In deze fraaie volzin zitten maar liefst vier subjectieve aspecten, dus ga er maar aan staan! Inherent aan dit systeem is dus dat de baas er vanuit gaat dat je een bepaald aantal eenheden binnen een bepaald tijdsbestek produceert. Wie meer produceert, verdient dus meer of kan op andere momenten even zijn of haar gemak houden. Met name de Belgische dames pezen er stevig over en verdienen allemaal iets extra s. De werknemers van deze kant van de grens gaan heel anders met het systeem om. Zij draaien ook extra productie, maar bewaren die ergens in een kast zodat de baas die niet ziet en leveren die in op de momenten dat ze andere leuke dingen hebben gedaan en op die manier toch hun normaal geachte productie halen. Over die leuke dingen hebben we al eerder gesproken: verstoppertje spelen, tafeltennissen en zelfs auto s wassen tijdens de nachtdienst zijn heel gebruikelijke zaken. De basis is een blok glas dat in het productieproces wordt verzaagd tot vliesdunne glasplaatjes waaraan de medewerksters aan beide zijden contacten solderen. De basis ligt in 1966 en in 1973 is de ste geproduceerd, de helft in Valkenswaard, de andere helft in het Engelse Blackburn. De functie van het plaatje is om het signaal van de TV te vertragen waardoor het beeld rustiger overkomt. Zonder deze vertragingslijn zouden de kleuren in elkaar overlopen en dus niet om aan te zien zijn. Het heugelijke feit van die ste is toen uitgebreid gevierd. In Blackburn ontvangt de directie een model-zeilschip, vervaardigd van datzelfde glas als waarvan de delay line is vervaardigd. In Valkenswaard gaat het allemaal wat informeler. De directie ontvangt een kist sigaren en het personeel een doos bonbons. Ook uit het feit dat de werknemers kennelijk nogal soepel met het eenhedensysteem kunnen omgaan, zou je kunnen concluderen dat Philips bepaald geen slechte werkgever is. Alhoewel er bij de Treksteen ook al in een zogenaamde personeelswinkel is voorzien, mogen de werknemers van Elcoma gebruik maken van hun eigen winkel en ook dat zou je mogen kwalificeren al een onderdeel van puike arbeidsomstandigheden. Of was het eigenbelang van Philips? Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 18 Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 15

16 Opvallend, zeker gezien in het licht van de latere ontwikkelingen, is de uitspraak van de Philips directie toen, namelijk dat ze verwachten in 1975 opnieuw een feestje te kunnen bouwen en dan vanwege de ste delay line! HUISVESTING De voormalige Botycos sigarenfabriek is verschillende keren met een loods uitgebreid, dat moet ook wel als we bedenken dat Elcoma op z n top begin zeventiger jaren ruim vierhonderd werknemers in dienst heeft. Toch is er eind jaren vijftig ruimtegebrek en opnieuw komt een voormalige sigarenfabriek in Valkenswaard in beeld om dat ruimtetekort op te vangen. Het is de voormalige sigarenfabriek van Jeurissen aan de Schoolstraat, nu Karel Mollenstraat Noord. In die fabriek maken ze sigaren met de wel zeer welluidende naam van Lord Carnavon, maar ook die fabriek moet het loodje leggen. Het gebouw staat er gelukkig nog steeds en biedt nu huisvesting aan een kinderdagverblijf. Eind vijftiger jaren biedt het onderdak aan om en nabij de honderd werknemers van Elcoma. Zeer waarschijnlijk is dit in afwachting van de uitbreiding op het eigen terrein. Begin jaren zestig komen er verschillende hallen bij. ARBEIDSOMSTANDIGHEDEN Heel kort door de bocht zou je kunnen zeggen dat Philips een goede werkgever was. Natuurlijk doen zich in de loop van de jaren ontwikkelingen voor waarbij de werknemers zich tekort voelen gedaan, maar zeker achteraf dient zich de vraag aan of die negatieve ontwikkelingen wel te voorkomen waren geweest. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 16 Natuurlijk is lang niet altijd de enige juiste beslissing genomen, maar achteraf is het altijd makkelijk praten. Ook Philips heeft in de loop der jaren met zaken als automatisering en globalisering te maken en daar kun je de kop voor in het zand steken, maar in dat geval weet je zeker dat je er aan gaat. Het meest kenmerkende van de arbeidsvoorwaarden bij Elcoma is het zogenaamde Eenhedensysteem, een systeem dat overigens voor alle zogenaamde handarbeiders binnen de hele Philipsorganisatie opgang doet. Heel simpel gezegd komt het systeem er op neer dat de beloning van handarbeiders afhangt van het aantal, dat men binnen een bepaald tijdsbestek aflevert. Er bestaat dus een verband tussen het loon en de geleverde prestatie, oftewel loon naar werken. Niks mis mee, zou je zeggen, maar natuurlijk kent zo n op het eerste oog simpel en rechtvaardig systeem, allerlei nevenaspecten. Dat begint al met het vaststellen van de stukwerktarieven waarbij de calculator niet geacht wordt zich te richten op het hoogst bereikbare tempo, maar naar dat tempo, dat je redelijkerwijze mag verwachten. Over dat redelijkerwijze kun je natuurlijk hele bomen opzetten. Heemkundekring Weerderheem Valkenswaard Pagina 17