Degelijke teksten in een aantrekkelijke vorm: Christophe Plantin en de Moretussen als uitgevers

Transcriptie

1

2

3 Degelijke teksten in een aantrekkelijke vorm: Christophe Plantin en de Moretussen als uitgevers dirk imhof Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullacorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accum et iusto essevulputate velit esse molestie eunt.

4 4 Girolam Parabosque, Lettres amoureurses, C. Plantin, 1556: titelpagina (8-49)

5 5 Giovanni Michele Bruto, L institution d une fille de noble maison van de Italiaanse auteur, C. Plantin voor Joannes. Bellerus, 1555 : titelpagina (O.B 3.8) Al sinds de 16de eeuw geniet de Plantijnse uitgeverij van de solide reputatie tot de beste Europese uitgeverijen te behoren. Samen met Aldus en Paulus Manutius in Venetië en Robert en Henri Estienne in Parijs en Genève, werd het label Officina Plantiniana geassocieerd met hoogstaand kwalitatief drukwerk op zowel inhoudelijk als vormelijk vlak. De naam Plantin op de titelpagina stond garant voor de goede kwaliteit van papier, lettermateriaal en drukwerk samen met een voortdurende aandacht voor de beste illustraties en een correcte tekst. De combinatie van die factoren vormden de sleutel tot het succes van de Officina Plantiniana. Die algemene waardering riep echter ook concurrentie en na-ijver op, binnen en buiten de Nederlanden. De uitgeverij was inderdaad geen eiland, maar moest voortdurend rekening houden met wat erom haar heen gebeurde: waar was er het meest vraag naar hun boeken, met welke regels en beperkingen in de handel moesten ze rekening houden, wat deden de concurrenten in Antwerpen, Parijs of elders. In haar 300-jarig bestaan maakten de bewindvoerders van de uitgeverij beslissingen die haar bloei en succes nog vergrootten, maar kozen ze soms ook een richting die leidde tot de trage maar onafwendbare neergang van het bedrijf. Deze op- en neergang maakt van de geschiedenis van de Plantijnse uitgeverij een des te boeiender verhaal. Vanzelfsprekend leverde Plantin niet onmiddellijk vanaf zijn eerste jaren als drukker de hoogste kwaliteit waarvoor zijn drukkerij later bekend werd. Het opbouwen van zijn reputatie was een werk van lange adem met hard labeur en constante volharding. Zijn eerste drukwerk, L institution d une fille de noble maison van de Italiaanse auteur Giovanni Michele Bruto, had hij in 1555 voor rekening van de Antwerpse uitgever Joannes Bellerus gedrukt. [ill. 1] Ook andere edities van die periode drukte hij vaak voor een andere uitgever. Zo was Antonius Meyerus geschiedenis van de graven van Vlaanderen, de Comites Flandriae, in 1556 gedrukt voor Joannes Steelsius. De edities die hij tijdens deze jaren uitgaf, waren vaak werken die net daarvoor in Parijs of Lyon waren verschenen. Omdat hij wist dat ze goed in de markt lagen, kon hij die eenvoudig nadrukken zonder al te veel risico; een oneerlijke praktijk waar hij zich later erg over bekloeg toen andere uitgevers zijn edities nadrukten. De onderwerpen van de boeken die hij tijdens die eerste jaren als drukker uitgaf, waren

6 6 erg ongewoon in vergelijking met zijn latere edities. Zo publiceerde hij populaire werken en literatuur van dat ogenblik zoals in 1556 de Lettres amoureuses van Girolam Parabosque [ill. 2] en in 1557 Les amours van Pierre de Ronsard. Na deze eerste jaren kwamen edities van literaire werken zo goed als niet meer voor. Een groot aantal exemplaren van deze drukken waren bestemd voor Franse boekhandelaren. Vooral de Parijse handelaar Martin le Jeune kocht soms honderden exemplaren van Plantins edities. In enkele gevallen verdeelden ze de oplage tussen hen beiden: een aantal exemplaren kregen Plantins naam op de titelpagina, een deel die van Le Jeune. [ill. 3] In Parijs had Plantin ook financiers gevonden voor het drukken van de werken van Hendrik Niclaes. Deze Amsterdamse handelaar had de religieuze groepering Het huis der Liefde gesticht die de tegenstellingen tussen katholieke en protestanten in die tijd probeerde te verzoenen. Plantin raakte nauw betrokken bij de groepering (om commerciële of persoonlijke redenen) en had van Niclaes de middelen gekregen om zijn belangrijkste werk te drukken, Den spigel der gerechticheit. [ill. 4] Hij hielp daarenboven de drukker Augustijn van Hasselt met het drukken van andere werken van Niclaes tot die wegens het drukken van protestantse werken de vlucht moest nemen naar Keulen. Een editie waarvan een deel van oplage Plantins impressum kreeg op de titelpagina en een deel dat van de Parijse uitgever Martin le Jeune: Olaus Magnus, Histoire des pays septentrionaus, 1561: links met Plantin s impressum; rechts met het impressum van Le Jeune.

7 7 Christoffel van Sichem, Portret van Hendrik Niclaes (Prentenkabinet, II/ S.400) pp Handtekening van Plantin en zijn vennoten onder de stichtingsakte van de vennootschap in 1567 (Arch. 91, fol. IIv) Ook Plantin was intussen zelf in aanraking gekomen met het gerecht wegens het drukken van protestantse werkjes. De ontdekking in zijn drukkerij van een calvinistisch gebedenboekje dwong hem om tijdelijk de wijk te nemen naar Parijs. In 1563 kon hij veilig naar Antwerpen terugkeren omdat hem niets ten laste kon worden gelegd. Intussen was wel zijn ganse bedrijf openbaar verkocht. Hij sloot hij daarop een vennootschap met enkele vermogende Antwerpse handelaars om zijn bedrijf terug op te bouwen. [ill. 5] Vroeger dan voorzien werd de vennootschap ontbonden toen zijn vennoten als protestanten de vlucht namen voor de komst van de hertog van Alva. Plantin zette vanaf dan zijn geld in op de katholieke machthebbers. Enerzijds kon hij de Spaanse koning Filips ii zover krijgen dat die een nieuwe prestigieuze meertalige uitgave van de bijbel bekostigde, de Biblia regia, anderzijds slaagde hij erin grote bestellingen in de wacht te slepen voor het leveren van vernieuwde katholieke liturgische werken en gebedenboeken. Op het Concilie van Trente hadden de aanwezige kardinalen beslist dat alle liturgische werken en gebedenboeken voortaan uniform moesten zijn in de hele katholieke kerk. Het kon niet langer dat voor de misviering in het ene diocees één tekst werd gebruikt, terwijl een ander diocees een andere tekst gebruikte. Teksten waren slordig gedrukt met allerlei fouten en drukkers gebruikten nu eens één bijbeleditie dan weer een andere voor het citeren van de H. Schrift. Speciale commissies trokken aan het werk. Als eerste boek kwam het brevier (het gebedenboek voor geestelijken) aan bod dat vanaf 1568 alleen nog mocht worden gedrukt

8 8

9 9

10 10 wanneer het conform was met de nieuw goedgekeurde editie die in Rome was gedrukt. [ill. 6] In 1570 volgde het missaal (het boek gebruikt tijdens de eredienst) en in 1572 het gebedenboek bij uitstek voor de leken, het Officium beatae Mariae Virginis of getijdenboek van de Maagd Maria. Het spreekt vanzelf dat het voor een drukker een gigantische opdracht was om al deze boeken te drukken voor de ganse katholieke kerk. Tegelijk was het ook een zeer lucratieve taak omdat de afzet gegarandeerd was. De opdracht werd aanvankelijk werd toevertrouwd aan Paulus Manutius, een uitgever uit Venetië, die in onderaanneming en tegen betaling het drukken uitbesteedde aan andere drukkers elders in Europa. Plantin slaagde erin de opdracht voor de Nederlanden en gebieden ten noorden van de Alpen in de wacht te slepen. De vergoeding voor Manutius liet hij na een tijd achterwege. Terwijl hij Biblia Regia drukte die uitgroeide tot een enorm werk van acht grote volumes in folioformaat, begon hij ook aan het drukken van de honderden brevieren en missalen in verschillende formaten. Daar kwam bij dat hij ook de opdracht kreeg om deze boeken voor Spanje te drukken. [ill. 7] In enkele jaren tijd breidde Plantijns bedrijf razendsnel uit. Het aantal drukpersen steeg van 4 in 1566 tot 16 in Meer dan eens leek het bedrijf hem over het hoofd te groeien. Missale Romanum ex decreto sacrosancti concilii Tridentini restitutum, C. Plantin, 1573 (R met correcties voor edities voor Spanje) Breviarium Romanum ex decreto sacrosancti concilii Tridentini restitutum, C. Plantin, 1569, 2de editie (A , exemplaar met correcties in handschrift voor een volgende editie).

11 11

12 12

13 Virgilius Bononiensis, Stadsplan van Antwerpen in vogelvlucht, gedrukt door Gillis i Coppens van Diest,

14 14 De markt van liturgische werken werd een belangrijker pijler in de werking van de Plantijnse uitgeverij. Ook andere uitgevers probeerden een deel van deze winstgevende markt in handen te krijgen. Door het verkrijgen van privileges van de overheid in Brussel kon Plantin deze markt exclusief voor zich houden. In de Nederlanden waren privileges voor gedrukte werken in gebruik sinds het begin van de 16de eeuw. Wanneer een uitgever (of een auteur) een privilege kreeg voor een bepaalde editie, was het voor andere uitgevers voor een aantal jaren of voor onbepaalde termijn verboden om in het rechtsgebied van de instantie die het privilege uitgaf, het werk te drukken of te verkopen. De uitgever kon daarom zijn boeken verkopen zonder zich zorgen te maken dat een andere uitgever dezelfde werken zou nadrukken en verkopen tegen een goedkopere prijs. Omdat Karel vhad uitgevaardigd dat een uitgever vóór hij een privilege kon aanvragen, eerst een goedkeuring van het boek moest krijgen van een katholieke censor dat het boek niets bevatte dat in strijd was met de katholieke leer, had de overheid tegelijk controle op de publicaties die verschenen. Hoewel de Antwerpse drukker Emanuel Philippus Trognesius in 1568 ook een licentie van de paus had gekregen om eveneens het brevier te drukken, kon Plantin door zijn privileges van de Raad van Brabant en de Geheime Raad verhinderen dat Trognesius zijn voornemen kon realiseren en hem op dit vlak kon beconcurreren. Toen Plantins schoonzoon Jan i Moretus in 1589 de drukkerij overnam, was één van de eerste zaken die hij deed, een privilege aanvragen dat zou bevestigen dat Plantins privileges ook voor hem van kracht zouden blijven. Toen Plantin overleed hadden verschillende concurrenten gehoopt dat ook zij nu een deel van winstgevende edities van de Plantijnse uitgeverij zouden kunnen uitgeven.[ill. 8] Jan Moretus kreeg zijn privilege op 16 mei 1591 waardoor alleen hij de vroegere edities van Plantin mocht drukken, maar dit verhinderde niet dat hij verschillende malen beroep moest doen op de Raad van Brabant omdat inbreuk werd gedaan op zijn exclusief terrein van de liturgische werken. Plantijns andere schoonzoon, Gillis Beys, eveneens drukker, vond dat hij onrecht was aangedaan omdat alleen Jan Moretus Plantins drukkerij en uitgeverij had gekregen. [ill. 9] Het conflict tussen de twee schoonbroers eindigde pas toen Beys in het ongelijk was gesteld door de Raad van Anoniem, Portret van Gillis Beys, olieverfschilderij (MPM V.IV.97)

15 15 De grootste Antwerpse barokschilder voelt zich niet te belangrijk om bescheiden opdrachten te aanvaarden. Zo ontwerpt hij boekillustraties en het drukkersmerk voor de Officina Plantiniana. Afhankelijk van zijn gevoel gebruikte hij hiervoor pen en papier of maakte hij een schets in olieverf op paneel. Jan van Meurs was tussen 1618 en 1629 de vennoot van Balthasar i Moretus. Op zijn drukkersmerk staat een kip die op haar eieren broedt, samen met de spreuk Noctu incubando diuque. Het hoofd van Minerva en de uil staan symbool voor de nacht, het hoofd van Mercurius en de haan staan symbool voor de dag. De antieke olielamp staat voor het licht dat de pers verspreidt. De slangenstaf en de trompet verwijzen naar handel en faam. Peter Paul Rubens, Ontwerp voor het drukkersmerk van Jan Van Meurs, na 1618 Brabant en naar Parijs was teruggekeerd. Enkele jaren later probeerden andere Antwerpse drukkers eveneens Jan Moretus monopolie op het drukken van liturgische werken te doorbreken door een missaal te drukken. Daarbij hadden ze ook de openlijke steun van de bisschoppen van de Zuidelijke Nederlanden die vonden dat Jan Moretus misbruik maakte van zijn monopolie omdat hij zijn boeken te duur verkocht. Weer haalde Jan Moretus zijn gelijk bij de Raad van Brabant. Door een nieuwe pauselijke regelgeving konden andere drukkers toch vanaf het begin van de 17de eeuw ook liturgische werken drukken. Het overwicht van de Plantijnse uitgeverij was echter zo groot dat ze nooit een echte bedreiging konden vormen. Dit patroon herhaalde zich nogmaals na het overlijden van Jan i Moretus in Zijn opvolgers, Balthasar i en Jan ii, kregen een nieuwe pauselijke licentie in 1611 [ill. 10] en een privilege dat bevestigde dat zij zich verder konden beroepen op dezelfde privileges als hun vader. Ondanks dit privilege verenigden de Antwerpse drukkers Jan ii van Keerberghen en Hieronymus ii Verdussen zich in de Societas librorum officii

16

17