FUNDARPE / MOWIC Restauratieproject Nederlandse tegeltjes in het Convento de Santo Antônio do Recife

Transcriptie

1 1 FUNDARPE / MOWIC Restauratieproject Nederlandse tegeltjes in het Convento de Santo Antônio do Recife Dit project heeft tot doel de restauratie en het behoud van de Nederlandse tegeltjes in Recife en het opleiden van technisch personeel tijdens de restauratie. Van Braziliaanse kant hoopt men, dat dit project een bijdrage levert in de notie van het belang van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed ter plekke. Recife, Pernambuco, Brasil 2005 Ulysses Pernambucano de Mello I Introductie tot het project Toen de West Indische Compagnie aan het begin stond van haar vijfentwintigjarige aanwezigheid in het Noordoosten van Brasil - in Pernambuco en in het bijzonder in Recife had men in Nederland al vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw een voorliefde voor het gebruik van tegels binnenshuis. Waarschijnlijk uit die periode van de WIC, die duurde van 1630 tot 1654, erfde Pernambuco een unieke tegelcollectie, bestaande uit 923 (negenhonderd drieëntwintig) stuks. Deze zijn te verdelen in dertien thematische categorieën van uitgewerkte figuraties, die van een uitzonderlijke schoonheid zijn. Zij zitten tegen de buitenkant van de varanda van de kloosterhof van het Franciscaanse Klooster van Sint Antonius van Recife. Deze tegels vormen de grootste Nederlandse tegelcollectie uit de zeventiende eeuw buiten Nederland overzee. Het betreft tegels met blauwe figuratie op een witte of lichtblauwe ondergrond. Zij lijken op de tegels die vervaardigd werden in ateliers in Rotterdam, Amsterdam, Utrecht en Delft. Zij werden voor het eerst geïdentificeerd door de Portugese deskundige João Miguel dos Santos Simões en José Antônio Gonsalves de Mello, Braziliaans historicus en door de Fransman Germain Bazain. Zij publiceerden hierover van 1957 tot 1959 (de publicatie van Simões en Mello uit 1959 verscheen onder auspiciën van het toenmalige instituut voor monumentenzorg, de Delegacia do Patrimônio Histórico e Artístico Nacional, te Recife). Hoe en met welk doel dit tegelmateriaal in "Hollantsch Brasil" is terecht gekomen, is nog niet duidelijk. Het is niet onwaarschijnlijk, dat de herkomst gezocht moet worden in het paleis "Huis Vrijburgh", dat Johan Maurits, Graaf van Nassau-Siegen, liet bouwen op geringe afstand van het Convento de Santo Antônio do Recife.

2 2 Het gebouw van dit "Palácio de Friburgo", of "Paleis van de Torens", zoals de plaatselijke bevolking ("luso-brasileiros") het placht te noemen, werd opgericht tussen 1639 e Nadien beleefde het in de loop der jaren enkele fases van herstel en reparatie, tot het tussen 1784 en 1786 werd afgebroken op de onderste verdieping na (medio negentiende eeuw werd het nog in deze staat aangetroffen). Archeologisch onderzoek van de oorspronkelijke locatie van het paleis zou uitsluitsel kunnen brengen over de aanwezigheid van Nederlandse tegeltjes in Huis Vrijburgh. En zo ja, tevens of er overeenkomsten zijn tussen de tegelvondsten met de collectie in het nabijgelegen - in de achttiende eeuw gerestaureerde - klooster. II Verantwoording Het educatieve aspect behelst het behoud van de geregistreerde materialen uit de Nederlandse periode te Recife. Ulysses Pernambucano de Mello legt verband tussen dit materieel tegelarchief met het historisch kader dat Brazilië vele eeuwen doorliep. Het uit de Arabische cultuur stammende begrip "tegel", al zuleiqu, is namelijk veel ouder, dan het moment, dat Brasil op de kaart werd gezet door de Portugese ontdekking ervan in Tot de komst van de Hollanders in 1630 was er echter geen tegelcultuur in dit deel van Brazilië. Hiermee hangt de, niet minder belangrijke, restauratie van dit unieke tegelbestand samen. De staat waarin het verkeert is geenszins in overeenstemming met de kunstzinnige en historische waarde. Gebroken exemplaren, beschadigde hoeken, gedeeltes van het oppervlak zonder glazuur, cement over de schilderingen, dat zijn beschadigingen, die men makkelijk waarneemt. Maar dan hebben we nog niet gesproken van onzichtbare bedreiging van vocht, de aanwezige zouten, en andere dingen, die het genot van dit monument verminderen en in de weg staan en de kans op een langer voortbestaan verkleinen. Daarnaast worden vandaag de dag de processen van verval verergerd door de effecten van de zure regen, die veroorzaakt wordt door de uitlaatgassen en fabrieksuitstoot. Door deze ernstige karakteristiek van onze tijd wordt de gehele oude architectuur bedreigd, ook in een tropische miljoenenstad als Recife. Hier komt nog het niet minder belangrijke aspect bij van het langzamerhand verdwijnen in Pernambuco en in de Nordeste als geheel, van mensen, die in restauratiewerk gespecialiseerd zijn. Dit is de reden, dat wij met dit restauratieproject een opleiding beogen, teneinde op verschillende niveaus vakbekwame mensen te regenereren, die het cultureel erfgoed zullen weten te conserveren. Zodoende zal in ons land het historisch en kunstzinnig monumentenbezit, het "Gemeenschappelijk Cultureel Erfgoed", worden bewaard en zal het belang ervan de landsgrenzen overschrijden. Het is de bedoeling, dat (onder leiding) schoolkinderen en studenten de restauratieplek mogen bezoeken, hetgeen de vorming in de materie van de monumentenzorg en het behoud van cultureel erfgoed in de toekomst, veilig stelt. III Doel 1. Identificatie van de aantasting van de vaste delen van de door zout en vocht doordrenkte wanden en pilaren en het aandragen van de oplossing tot verwijdering (of vermindering) ervan.

3 3 2. Identificatie van de schade aan de tegeltjes en het aandragen van de oplossing tot reparatie en behoud. 3. Training van Braziliaanse restaurateurs in het herstellen van de Nederlandse tegeltjes te Recife. 4. Restauratie van de tegeltableaus. 5. Isolering van de besmette drager en herplaatsing van de gerestaureerde tegeltjes c.q.zoeken naar alternatief. 6. Registratie, documentatie en publicatie van de gerealiseerde werkzaamheden. IV Traject 1. Analyse door Braziliaanse en Nederlandse deskundigen van de te ondernemen herstelwerkzaamheden van de fundamenten, wanden en pilaren. 2. Analyse van de schade en voorstel tot de oplossing van het probleem door Nederlandse deskundigen, teneinde het tegelbestand te herstellen. 3. Uitvoering van de onder IV.1 genoemde werkzaamheden. 4. Uitvoering van het onder item IV.2 genoemde werkzaamheden, dat wil zeggen: herstel en restauratie van 923 stuks (er mist er ééntje) Nederlandse tegeltjes in het klooster, alsmede de stukken, die ooit afgesneden zijn om de friezen te completeren. 5. Training door Nederlandse deskundige(n) vlak vóór en tijdens de restauratie van de tegels van tussen de vijf en tien Braziliaanse restaurateurs, chemici en metselaars. 6. Heruitgave in twee talen (Portugees en Engels) van het boek Azulejaria Holandesa do Convento de Santo Antônio do Recife, (Het Nederlandse tegelbestand in Het Klooster Sint Antonius van Recife, 1959) van J.M. dos Santos Simões en J.A. Gonsalves de Mello, waar dit boek een uitstekende basis is voor de beoogde opleiding en training zoals bedoeld onder punt IV.5; 7. Voorbereiding en publicatie in twee talen (Portugees en Nederlands) van het Eindrapport over de gespecialiseerde restauratiewerkzaamheden van genoemd tegelbestand. V Fases van Uitvoering 1. Het verkrijgen van de benodigde licenties van de kant van de Overheid en van de Orde der Franciscanen; 2. Komst van één of meer deskundigen uit Nederland naar Recife, teneinde de analyse te maken van de punten onder IV.1 en 2; 3. Uitwerking van het restauratieproject en van de hulp aan het educatieve project, genoemd onder IV.2,4,5,6 e 7; 4. Uitvoering van de architectonische werkzaamheden; 5. Uitvoering van de technische werkzaamheden voor de restauratie van de tegels; 6. Training van de restaurateurs en technici zoals aangeduid, in samenhang tot het hierboven genoemde punt 5; 7. Voorbereiding en vertaling van de publicaties, genoemd in IV.6 e 7. VI Taken van de Participanten VI.1. Participant 1 - BRAZILIË

4 4 1. Onderhandelingen met de Orde der Franciscanen in Pernambuco, over de machtiging om de restauratiewerkzaamheden uit te voeren; 2. Verkrijging van de benodigde toestemming van het 5 e Directoraat van de Braziliaanse Monumentenzorg (IPHAN/MinC) en van de FUNDARPE (Staatsorganisatie voor de ontwikkeling van Kunstnijverheid in Pernambuco); 1 3. Identificatie van de vochtproblematiek in de fundamenten en pilaren door een gespecialiseerd architect, tezamen met participant 2; 2 4. Uitvoering van benodigde werkzaamheden, nodig om de vochtproblematiek op te lossen; 5. Het maken van een infrastructureel masterplan voor de uitvoering van de restauratiewerkzaamheden, bijvoorbeeld het beschikbaar zijn van steigers en beschermingsmateriaal voor het personeel; 6. Werving en selectie van kandidaten die de training van het restauratieproject willen volgen, onder wie tenminste één gespecialiseerd restaurateur; 7. Coördinatie van de werkzaamheden op lokaal niveau; 8. Het verkrijgen van de licentie voor de heruitgave en de vertaling ervan in het Engels en Nederlands van het boek over Het Nederlands Tegelbestand in Recife; 9. Vertaling in het Portugees van de tekst van het Eindrapport, te maken door participant 2. VI.2. Participant 2 - NEDERLAND 1. Identificatie, tezamen met participant 1, door een in vocht gespecialeerd architect, van de desbetreffende problematiek in het klooster 2. Identificatie ter plekke, Recife - Pernambuco, door één of meer specialisten op het gebied van de restauratie van zeventiende-eeuwse Hollandse tegeltjes; 3. Verwerving van materieel en producten voor het herstel van de tegels en de preparatie van de wanden, waarop de tegels naderhand zullen worden aangebracht; 4. Het ter hand nemen van de training van 5-10 technici teneinde hen te bekwamen in de restauratie van Nederlandse tegeltjes; 5. Ondersteuning in de kosten voor kost en inwoning van de deelnemers aan de training, die van buiten Groot-Recife komen; 6. Vertaling in het Nederlands van het boek Azulejaria Holandesa do Recife; 7. Vervaardiging van het technisch Eindrapport met de resultaten van de werkzaamheden. VII. Literatuur, chronologisch , NEURDENBURG, ELIZABETH., Old Dutch Pottery and Tiles, Londres, Benn Brothers, 155 pp Inventarisatie van de tegeltjes door Portugese faiënce deskundige en de Braziliaanse expert op het gebied van de Nederlandse Periode, JOÃO M. DOS SANTOS SIMÕES en JOSÉ ANTONIO GONSALVES DE MELLO t.g.v. 300-jarig bestaan Província Franciscana do Brasil Hollandse tegeltjes in het Convento So. Antônio voor het eerst in 1951 geïdentificeerd, gepubliceerd door: Frans kunsthistoricus BAZAIN, GERMAIN, L Architecture Religieuse au Brésil, São Paulo / Paris, 2 vols. 1 Punten VI.1 en VI.2 inmiddels opgelost. 2 Aan de identificatie van de vochtschade de Portugese tegeltaleaus wordt vanaf februari 2006 gewerkt door het architectenbureau GRAU. FUNDARPE heeft MOWIC om medewerking gevraagd voor de identificatie van de Nederlandse tegeltjes.

5 Uitgewerkte beschrijving door DOS SANTOS SIMÕES, JOÃO M. en JOSÉ ANTONIO GONSALVES DE MELLO, Azulejos holandeses no Convento Santo Antônio do Recife. Amigos da D.P.H.AN, Recife,Pe SANTOS SIMÕES, JOÃO M., A.BERENDSEN, MARCEL B.KEZER, SIGMUND SCHOUBURG en JAN TICHELAAR, Elseviers Tegelboek. Amsterdam / Brussel JONGE, C.H. DE, Dutch Tiles. Amsterdam , NOËL HUME, IVOR., A Guide to Artifacts of Colonial América, A. Knopf, New York , DE TICHELAAR, Het Makkumer tegelboek, Makkum Korf, Dingeman, Tegels. Haarlem , JABOATÃO, FREI ANTONIO DE SANTA MARIA, Novo Orbe Seráfico Brasílico, reprodução fac similar da edição de vols, 835 pp 11. Ca 1981 TERWEN, P.A., Ontzouten van tegels, in: TEGEL 9, Stichting vrienden van het tegelmuseum it noflik sté, pp (Port. Vert. HvNM 2005) BONIFÁCIO MULLER, FREI; O Convento de Santo Antonio do Recife. Fundação de Cultura Cidade do Recife, 179 pp Carlier, Charles en Athur Martin, Republication: 376 Decorative Allover Patterns from Historic Tilework and Textiles. (Paris, 1868), London, Dover Ed VAN NEDERVEEN MEERKERK, H.C., Recife. The rise of a 17th-century trade city from a cultural-historical perspective, (Heerlen 1988), Assen / Maastricht, p 367 e.v PLUIS, JAN, De Nederlandse tegel / The Dutch Tile. Uitgave Vrienden van het Nederlands Tegelmuseum en Primavera Pers, Leiden LEMMEN, HANS VAN, Decorative Tiles Throughout the Ages (The Treasury of Decorative Art.). London, (1988) Commissie MOWIC Foundation voor het Tegelproject: Renée van Asbeck-Hessels, Willy Metz, Hannedea van Nederveen Meerkerk, Robert-Jan Sieben, Diederik Six, Coen Temminck Groll

6 6 NGO MOWIC ALGEMEEN BESTUUR EN RAAD VAN ADVIES Foundation for Exploration and Conservation of Monuments of the Dutch West India Company KvK Amsterdam Bank ABN-AMRO, Vijzelstraat Amsterdam nr tnv Stichting Monuments of the Dutch West India Company Beschermheer / Patron Prof. Dr. Ir. C.L. Temminck Groll, Driebergen venb.arch@planet.nl Erelid / Member of Honour Drs. M.A.M. Ornstein Algemeen Bestuur / Board: Voorzitter / President Mw. Dr. H.C. van Nederveen Meerkerk hannedea@hotmail.com Tel / Adres: Rue des Fontaines, 3, Ny-Hotton, 6990 Belgique Tel. Brasil: / cel Adres: Rua Assunção, 25, Itamaracá PE, Vice-voorzitter / Vice President Mw. Dr. W.H. Metz willy.metz@wxs.nl Tel Gem. Huis: Adres: Schapendrift 15, 1272 NA Huizen N.B. Dit is het Postadres van MOWIC! Secretaris / Secretary Mw. Drs. L.J. Westermann-van der Steen westermann@science.uva.nl Tel: / Adres: Albertus Perkstraat 71, 1217 NN Hilversum. Penningmeester / Treasurer Dhr. F.J.W.A. Visser 't Hooft, Aerdenhout, Member NGO Eurobras F.P. sander.visserthooft@planet.nl Tel / Adres: Juliana van Stolberglaan CK Aerdenhout Adjunct-Secretaris / Adjunct Secretary Mw. Drs. R.E., Barones van Asbeck Hessels erwin.vanasbec@zonnet.nl Tel Adres: Pluvierlaan 4, 5613 BR Eindhoven Algemeen Bestuurslid / Member of the Board: Jhr. Ir. D.L. Six diederik@six.nl Tel / Adres: Utrechtseweg 89, Zeist- Prof. Dr. J.J.M. Franse, Emeritus UvA

7 7 Prof. Dr. J.J.M. Franse Oberonlaan 61, 1562 ZT Krommenie Drs. C.P. de Haseth, Curaçao Mr. B.H Hylkema, Member NGO Eurobras F.P. Tel ; Adres: 32, Rue Mignot Delstanchet, 1050 Bruxeles, Belgique Dr. J.P. Rehwinkel, Burgemeester van Naarden, N.H. Mr. R.W.L. Russell, Amsterdam, Honorary Consul for Brazil in The Netherlands ; Kantoor: Reimersbeek 2, 1082 AG Mr. R.J. Sieben, Ministerie van Buitenlandse Zaken, afd. Financiën ; Benoordenhoutseweg 37a, 2596BB Den Haag Drs. H. J. Verdier, Burgemeester van Huizen, N.H ; Gemeentehuis Huizen, Graaf Wichman 10, 1276 KB/ Postbus 5, 1270 AA Disciplines: Supervisor: Archaeology Metz Architecture and Restoration Six, Temminck Groll Biology Westermann Cultural History and Sociology Van Nederveen Meerkerk Finance matters Visser t Hooft History Emmer History of Art Van Asbeck Law Russell Organisation Dekker, Hylkema, Sieben De Bibliotheek van de stichting bevindt zich op Kantoor Russell Advocaten, Reimersbeek 2, 1082 AG, Amsterdam. Bezoek volgens afspraak. The Foundation s Library is located at the here above mencioned address. Visit by agreement.