Openbare Vcrkooping voor AFBRAAK VAN HET voormalig Tolhuis No. 8 te Hulshorst

Transcriptie

1 De tollen langs de Zuiderzeestraatweg, de Elspeterweg en te Staverden (deel 2) door Jaap van Eijck Tolgaarders Na enig onderzoek in het bevolkingsregister van de voormalige gemeente Ermeio (waaronder Nunspeet en Hulshorst vielen) vond ik vanaf 1850 nagenoeg alle tolgaarders van de tollen die op het grondgebied lagen van de huidige gemeente Nunspeet; ook die aan de Elspeterweg tussen Nunspeet en Elspeet en er lag er nog een in Staverden. We beginnen met de tol nr. 8 te Hulshorst; deze ag nagenoeg tegenover de inrit van het landgoed Hulshorst. Het tolhuis stond op het perceel onder Nunspeet, sectie H nr De oudst gevonden tolgaarster is Maria Verbeek geboren te Nunspeet 31 oktober 1819, weduwe van Jan Brummei. Het tolhuis was genummerd aan de Zuiderzeestraatweg onder nummer 0-57; in deze woning woonden in die tijd ook nog: Eibertje Rekers geboren te Nunspeet in 1832, Jan Brummei geboren te Ermeio op 19 oktober 1850 en Hendrikje den Herder geboren te Ermeio op 13 juni In november 1851 vertrok de laatste persoon naar Nijkerk. Na het vertrek van Maria Brummel-Verbeek werd Johannes Rolff geboren te Batavia op 5 april 1755 enige tijd de tolgaarder op tol nr. 8. Bij hem in woonde Jacobje den Herder, geboren te Nunspeet op 21 oktober Johannes was al eerder tolgaarder op tol nr. 9 geweest, gevolgd door tolgaarder Carel Eduard Spek geboren te Haarlem in 1816 gehuwd met Ciara Aiberdina Cost; Eduard Spek was van beroep onderwijzer en het is niet geheel duidelijk of hij tolgaarder is geworden na zijn pensionering als leerkracht. Het echtpaar Spek woonde ook op adres (zie bevolkingsregister voormalige gemeente Ermeio fiche A). Openbare Vcrkooping voor AFBRAAK VAN HET voormalig Tolhuis No. 8 te Hulshorst De ONTVANGER der Registratie en Domeinen 1c Harderwijk /.al op Donderdag den 19 november 1903, 's voormiddags om 11 uur te zijnen kantore in het openbaar Bij inschrijving verkoopen VOOR AFBRAAK: Het voormalig TOLHUIS No. 8 staande te Hulshorst op het perceel onder r/atwspeel. Sectie H No Betaling binnen 14 dagen. Ondcrtcckcndc inschrijvingsbiljcttcn. ingericht volgens de voorwaarden, in te leveren uiterlijk een uur vóór den aanvang der vcrkooping ten kantore van voornoemden Ontvanger in gesloten omslag, welke tot afschrift heeft 'Inschrijvinxshtljet: tolhuis ", In de periode zien we eerst Jan van 't Hul als tolgaarder dienst doen. Hij is te Nunspeet geboren in Op 8 januari 1861 komt hij vanuit Oldebroek naar Hulshorst in de functie van tolgaarder. Hij heeft er niet lang dienst gedaan want hij overlijdt op 29 oktober Hij was gehuwd met Gijsje Schoonhoven, geboren te Oldebroek in Het bevolkingsregister vermeldt negen kinderen die natuurlijk niet allen gelijktijdig op de tol aanwezig waren. Na het overlijden van Jan van 't Hul wordt Jan Hakke de nieuwe tolgaarder van tol nr. 8 langs de Zuiderzeestraatweg. Hij werd geboren te Elburg op 10 oktober 1834 en was gehuwd met Gijsje Schoonhoven, geboren te Oldebroek op 18 juni 1821 en in de gemeente Ermeio overleden op 1 september Op 16 december 1863 komt hij vanuit Elburg. Het adres 0-57 wordt gewijzigd in 0-59; vele familieleden woonden kort of lang in het tolhuis, waaronder twee stiefkinderen Van 't Hul, twee nichten Hakke en vele nichten en neven Veleke. Jan 92 MOTHOEK- 2008

2 Hakke is de laatste tolgaarder in rij, want op 1 januari 1900 wordt de tol opgeheven. Op 1 september 1903 wordt Jan Hakke uitgeschreven naar 's-gravenhage. In de krant van 7 november 1903 staat een advertentie omtrent de Openbare verkoping voor afbraak van het voormalig Tolhuis no. 8 te Hulshorst. Tol nr. 9 In het bevolkingsregister van vinden we op fiche 21 blad 367 het adres Westeinde N-21c; we bevinden ons in de omgeving van de kruising Harderwijkerweg - Vreeweg. Hier is omstreeks 1850 Johannes Rolff, geboren te Batavia op 8 april 1788, de tolgaarder. In het tolhuis woont ook Jacobje den Herder, geboren te Nunspeet op 21 oktober 1824, zij was de meid van Johannes. Omstreeks 1853 vertrekken beiden naar Hulshorst om daar tol nr. 8 te aan bemannen. Hendrik Top geboren te Nijkerk op , gehuwd met Aaltje Doornekamp, geboren te Nijkerk op 11 oktober 1814, wordt de nieuwe tolgaarder. Het echtpaar heeft 7 kinderen te weten: Gerritje, Elsje, Christina, Heintje, Cornelis en Jacoba. Cornelis wordt als eerste in Nunspeet op 17 juni 1853 geboren. De eerste vier zijn in Nijkerk geboren. Dit geeft aan dat het paar omstreeks 1853 op de tol aan de Vreeweg is komen wonen. Per april 1861 is er weer een nieuwe tolgaarder; Jan Vos, geboren te Ermelo op 4 oktober 1807, gehuwd met Sophia Foppen, geboren te Harderwijk in 1811, met hun kinderen Gerritje, Leentje, Eibert en Jan (zie bevolkingsregister gemeente Ermelo fiche 44 blz. 52). Het adres is gewijzigd in N-16. In het bevolkingsregister zien we dat het adres in 1890 gewijzigd wordt in N-27; Jan Vos komt te overlijden op 23 juni 1887 en op de tol zijn van de kinderen Leentje en Jan nog aanwezig. Ook is een zus van Sophia op de tol woonachtig en op 12 maart 1898 haar broer Jan Foppen. In de periode (zie fiche 192 blz. *>.w*y*tlt^fï**3 *.W,, 27) wordt het tolhuis op N-27 afgebroken. Leentje Vos en Jan Foppen zijn dan reeds overleden. Jan Vos jr., geboren te Harderwijk op 30 september 1847, vertrekt naar Lc-69/68. In het boek Nunspeet 1910 deel 3 vindt u bij de woning aan de Harderwijkerweg 168 nog de aanduiding "Oude Tolhuis". In 1938, bij de omzetting van wijken naar straatnamen, is het nummer Harderwijkerweg 168 vacant. Ook voor deze tol zijn er geen gegevens beschikbaar over de periode Totgaarder Aart Beelen met vrouw en kind. De tol aan de Elspeterweg De tol aan de Elspeterweg is de laatste tol op de Veluwe die in 1940 werd opgeheven. De tol lag op het punt waar de Leuvenumseweg met "den grindweg werd vereenigt". In november - december 1856 wordt hier een tolhuis gebouwd. In een lijst van gemeentelijke bezittingen wordt het omschreven als "een huis ' Qeteekend wijk L no. 130, in het Nunspeter zand, dienende tot MOTHOEK

3 woning voor den tolgaarder en wegwerken". In deze periode ( ) wordt de weg richting Elspeet met grind verhard. (Zie ook Mothoek blz. 60 t/m blz. 67). In het bevolkingsregister van de voormalige gemeente Ermelo ( fiche 17/195) zien we dat op L-130 Peter Dekker woont, van beroep tolgaarder. Peter is te Nunspeet geboren op 7 augustus 1825; hij was gehuwd met Eibertje Sigetti, geboren te Harderwijk op 26 september Het paar woonde samen met hun kinderen Johan Frederik *1850, Evert *1853, Aaltje *1856 en Aart *1858. Verder woonde in het tolhuis nog Aartje Dekker-Beenen *1781 te Hierden (moeder van Peter). Op 5 april 1859 vertrekt Peter en zijn gezin naar Hellendoorn. Peter Dekker wordt opgevolgd door Beert van 't Hul, geboren te Nunspeet op 11 juli Beert was gehuwd met Driesje van de Bunte, geboren te Harderwijk op 18 maart Samen met hun kinderen Hermanus *1831, Jan *1833, Jannetje *1840, Jentje *1843, Jacobje *1844, Lubbertje *1847 en Dries *1849 blijven ze in het tolhuis wonen tot aan de dood van Beert; hij stierf op 4 maart Het adres was inmiddels gewijzigd in LL-71. De meeste kinderen stonden toen al op eigen benen. Driesje verhuist naar het adres LL-61 te Nunspeet. Per november 1875 komt de familie Aart Beelen, vanuit Oosteinde M-49a, de taak van tolgaarder overnemen. Aart is geboren te Ermelo/Nunspeet op 6 april 1847 en hij was gehuwd met Wichertje Rens, zij was geboren te Ermelo/Nunspeet op 9 juni Het echtpaar had de kinderen: Jennigje en Hendrik *1871, Willemijntje *1874, Jannetje * 1878, Gerritje *1881, Jan *1884, Lubberta *1887 en Hendrikus *1892. In de periode wordt het adres twee keer gewijzigd: nl. LL-71 wordt LL-27 en LL-27 wordt rond 1900 gewijzigd in LL-47. In 1910 wordt LL-47 weer gewijzigd in LL-13. Zo'n 38 jaar heeft de familie Beelen de tol aan de Elspeterweg beheerd. De kinderen zijn getrouwd en weggetrokken. Op 10 maart 1913 neemt Cornelis Bruijnes de taak van tolgaarder over, hij was geboren te Hekendorp op 7 juni 1851 en gehuwd met Arrisje van de Hoef, geboren te Hoogland op 5 september Het paar had de kinderen Maria *1891, Jan *1894, Arie *1897, Jannetje *1900 en Willemijntje *1904; kleindochter Teuntje *1911 Tolhuis aan de Elspeterweg. 94 MOTHOEK- 2008

4 woonde ook nog kort in het tolhuis. Lang heeft Cornelis deze taak niet kunnen uitvoeren: hij overleed op 11 februari 1914 op 62-jarige leeftijd. Het adres van het tolhuis wordt weer gewijzigd, LL-13 wordt LL-18. De weduwe van Cornelis, Arrisje Bruijnes-van de Hoef wordt de tolgaarster voor komende 8 jaar; bijgestaan door knechten en familie o.a. Cornelis Evenblij uit Amsterdam, Johannes Hendriks uit Amsterdam en Hendrik van de Hoef uit Hoogland. Na beëindiging van haar taak in 1922 besloot de gemeente de tol weer bij openbare inschrijving te gaan verpachten en op 1 juli 1922 nam Gerardus Hagenbeek het werk over. Gerardus, geboren in de gemeente Ermelo op 10 december 1872 en Willemtje Boeve geboren eveneens in de gemeente Ermelo op 1 augustus 1879 kregen al hun kinderen op het vorige adres in Hulshorst. Veel is over het leven in het tolhuis door Jan Willem, de jongste van het stel, geschreven. Verder waren er de kinderen Christina Geertruida *1900, Lubbert *1902, Reintje *1904, Gerrit *1907, Wilhelmina *1909, Gerardus *1911, Willem *1915 en Jan Willem *1920. Tijdelijk hebben ook nog een nicht en neef Aartje en Hermanus op de tol gewoond. In 1938 wordt het adres van het tolhuis gewijzigd van LL-18 in Elspeterweg 63. In 1936 haalt men nog eens een geintje uit. Ondertekend met de 'a.s. pensiongasten' verschijnt op zaterdag 28 maart 1936 in het 'Nunspeets Nieuws- en Advertentieblad' de navolgende advertentie: ATTENTIE Woensdag a.s. 's middags 2 uur (bij aanhoudende droogte) gratis open-autotocht naar Elspeet (gemeente Ermelo) over den onvolprezen Elspeterweg. STOFMASKERS EN TOLGELD (heen en terug fl. 0,80) worden gratis verstrekt. Het is die middag een aan- en afrijden van auto's. Slechts één automobilist krijgt al gauw de grap door. 'Woensdag a.s.' valt namelijk op 1 april! Vele jaren was de tolboom een steen des aanstoots, want men had op den duur al heel wat foefjes bedacht deze te ontwijken. Met een paard, ezel of os kon je altijd nog wel een ander paadje volgen, maar toen de auto kwam, moest je wat meer uitkijken om niet zonder schade een 'ommetje' te maken. Toch waren er soms slimmeriken bij, die een weggetje door een bos hadden gevonden. De tolgaarder, die in 'naam der wet' moest handelen, zag hierop wel toe. Rondom het tolhuis aan de weg tussen Elspeet en Nunspeet liep het vroeger soms ook wel eens de spuigaten uit. Vaak verdween een aankomende auto of wagen spoorloos in 'de' bos. Om hieraan voorgoed een eind te maken, werden in bijna alle paadjes in de buurt van het tolhuis grote kuilen gegraven, waardoor doorgaand rijverkeer onmogelijk werd gemaakt. Mocht er toch nog iemand zijn, die door wilde racen, dan wachtte hem wel ergens een fikse stapel houtblokken, voorzien van grote spijkers. De tarieven voor

5 het passeren van deze tol.* ' ; f_ + M verschilden nog al wat met ^' e van ^e to " en ^J -j;^v^.^. JS& jh Sluiting van de Tol aan de Elspeterweg. langs de Zuiderzeestraatweg. Op zaterdag 30 december 1939 werd de Tol aan de Elspeterweg door burgemeester Martens gesloten. Onder de tonen van de muziek werd de tolboom verwijderd en in brand gestoken. Vele sprekers voerden het woord o.a. de heren J.E. Schaap (V.V.V. Nunspeet), GJ. van Slooten (V.V.V. Elspeet), L. Verhoeks, GJ. Pesie (directeur zweminrichting) en J. Wessels (V.V.V. Vier- houte n) en een dankwoord werd uitgesproken door Lubbert Hagenbeek, de oudste zoon van G erardus en Willemtje Hagenbeek. De tol in Sta verden Voor de financiering van veel aangelegde wegen werd in de 19 e eeuw nogal eens particulier initiatief ingeschakeld. Zo heeft voor de aanleg van de grindweg van Harderwijk via Leuvenum en het Uddelermeer naar Apeldoorn in 1856 de heer Kemper niet alleen de grond afgestaan, maar ook droeg hij voor 1/6 deel bij aan het onderhoud van deze weg. Het overige werd betaald door de Gemeenten Ermelo, Harderwijk en Apeldoorn. Bij Koninklijk Besluit d.d. 24 november 1857 werd toestemming verleend op deze weg tol te heffen. Er werden drie tolbomen opgesteld n.l. bij "De Haspel", bij Staverden en bij het Uddelermeer. Eigenlijk waren er in Staverden twee tollen, n.l. één op de splitsing Staverden - Speuld en één op Staverden - Harderwijk. In het bevolkingsregister van de Gemeente Ermelo van , zie fiche 34 blz. 9, vinden we Willem Vlijm van beroep tolgaarder op adres J-9. De letter "J" geeft aan de wijk Staverden. Willem Vlijm is geboren te Harderwijk op 26 juni 1821 en was gehuwd met Maria Huisman, geboren te Barneveld. Het paar had 7 kinderen te weten: Jakob *1843, Hendrikje *1845, Aalt *1848, Johannes *1850, Willem *1853, Aaltje *1856 en Jan *1862. Na de geboorte van Jan ging het niet goed met moeder Maria en zij overleed op 6 december 1862 te Staverden. Vader Willem trouwt later met Gerritje de Weerd geboren in de gemeente Ermelo op 2 oktober 1835 en er komen nog 6 kinderen: Jan Willem *1866 en Gerbrigje *1868, Hendrik *1871, Gerrit *1874, Albert *1876 en Beerd *1878. In het bevolkingsregister fiche 77 blz. 10 lezen we dat Willem op 5 juni 1879 komt te overlijden waarna moeder Gerritje en haar kinderen op 7 oktober 1879 naar Harderwijk vertrekken, van waaruit zij later met haar kinderen emigreert naar Amerika. Er komt een nieuwe tolgaarder. Vanuit Elspeet (Rc-30) komt Dirk van Asselt, geboren in de gemeente Ermelo op 20 maart 1821, hij was gehuwd met Jennigje Mouw, geboren in de gemeente Ermelo op 6 december Het gezin bestond uit de kinderen: Helmert *1849, Hendrika *1852, Ariën *1855, Geertje *1868 en twee stiefkinderen: Evertje *1862 en Jannetje van de Brug *1865. Verder woonden in het tolhuis Jan van Asselt, 96 MOTHOEK- 2008

6 Tolgaarder Hendrikus Stoffer met rechts zijn vrouw Jantje van Panhuis en hun twee dochters Heintje (rechts) en Wijmpje (links); de dienstbode geeft de bon van de tol aan de heer s' Jacob (eigenaar van Kasteel Sta verden). Op de achtergrond de kapel op Sta verden. *1826 (broer van Dirk) en twee knechten Tijmen van de Pol *1871 en Gerrit Jan Vaags *1866. In het bevolkingsregister zien we dat het een komen en gaan is van al die kinderen. Vanaf 6 oktober 1892 woont dochter Geertje, gehuwd met Willem Timmer *1870, en al haar kinderen: Gerritje *1892, Dirk *1893, Jennigje *1895, Jan *1897, Dina *1899, Jan Willem *1904 en Everard *1908 in het tolhuis. In de periode komt moeder Jennigje Mouw op 8 maart 1915 te overlijden. Vader Dirk is dan 93 jaar en verhuist naar Elspeet op adres Rc-32. Willem wordt nu de nieuwe tolgaarder, al deed hij dit werk misschien al jaren. Per 31 maart 1931 vertrekken Willem en Geertje en Hendrikus Stoffer wordt tot tolgaarder aangesteld. Hendrikus Stoffer, geboren te Ermelo op 11 november 1901, was gehuwd met Jantje van Panhuis, geboren te Ermelo op 11 maart Het paar had twee dochters: Heintje *1933 en Wijmpje *1934. Hendrikus was naast tolgaarder ook nog wegwerker en koster van de bij de tol gelegen kapel. Hij droeg een pet met rode band en metalen embleem met het wapen van de gemeente Ermelo. Als wegwerker was zijn taak het zuiveren van de wegen van de uitwerpselen van de paarden, het dichten van de gaten en de karrensporen in de weg en het vegen van het grint naar het midden van de weg. Burgemeester Martens scheurde in december 1938 de laatste bon uit het tolgaardersboekje en gaf zo een officieel tintje aan het opheffen van de tol. Per 1 januari 1940 was de gemeente Ermelo tolvrij. Gebruikte bronnen: Van Amersfoort tot Zwol door Willem Boxma Sta verden op de Velu we door G. van den Bosch Niet gepubliceerd materiaal Straatgebonden door W. Bonestroo Oude tollen bij Elspeet, Nunspeet en Sta verden door Gé Wentzel Streekarchivariaat Noordwest Veluwe Bevolkingsregisters 1850 tot 1940 van de voormalige gemeente Ermelo Fotocollectie Heemkundige Vereniging Nuwenspete Fotocollectie Streekarchivariaat / Gemeente Nunspeet Verder Beeldmateriaal: G. van den Bosch, Familie Hagenbeek, J. van Eijck MOTHOEK