: het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Enschede t.a.v. de heer E. Rouwette

Transcriptie

1 MEMO ten behoeve van intern beraad Aan Van : het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Enschede t.a.v. de heer E. Rouwette : C.M.M. van Mil W. van de Wetering Datum : 13 januari 2016 Inzake : advies Turks Cultureel Centrum (TCC) 1. Inleiding en vraagstelling De Nederlands-Turkse gemeenschap is voornemens om een nieuwe moskee te bouwen in Enschede. Hierbij rijst de vraag of de gemeente grenzen mag stellen aan de oproep tot gebed (middels een geluidversterker buiten de moskee) en hoe deze grenzen kunnen worden afgebakend en gehandhaafd; middels de privaatrechtelijke of de publiekrechtelijke weg. Hierbij zijn de volgende vragen van belang: Mag de gemeente de oproep tot gebed privaatrechtelijk en / of publiekrechtelijk reguleren dan wel hieraan grenzen stellen? Indien de gemeente publiekrechtelijk grenzen mag stellen, wat zijn de grenzen die de gemeente hierbij in acht moet nemen en waar dienen deze dan vastgelegd te worden; in de Algemene Plaatselijke Verordening (hierna: APV) en/of het bestemmingsplan? In hoeverre speelt het gelijkheidsbeginsel een rol bij het stellen van grenzen aan de oproep tot gebed? Op deze vragen zal in het hiernavolgende worden ingegaan. Eerst zal het leerstuk van de onaanvaardbare doorkruising (de tweewegenleer ) worden besproken, waarna de mogelijkheden van de publiekrechtelijke weg (APV en bestemmingsplan) aan de orde komen. Daarna wordt ingegaan op een aantal vergelijkbare gevallen in andere gemeenten. Tot slot wordt de mogelijkheid van de privaatrechtelijke weg besproken. 1

2 2. Onaanvaardbare doorkruising? Als de overheid wil handhaven, dan staat het haar niet vrij om naar believen gebruik te maken van het publiekrecht dan wel van het privaatrecht. Voor de vraag of de overheid gebruik mag maken van het privaatrecht, en dus ook voor de vraag of de overheid privaatrechtelijk mag handhaven, heeft de Hoge Raad criteria ontwikkeld. Deze criteria zijn vastgelegd in het Windmill arrest van 26 januari (NJ 1991/393 en AB 1990/408) en zijn daarna steeds in de jurisprudentie bevestigd. Dit wordt wel aangeduid als de doorkruisingsleer en komt erop neer dat de overheid geen gebruik kan maken van het privaatrecht, als dat de publiekrechtelijke regeling onaanvaardbaar zou doorkruisen. Voor het beantwoorden van de vraag wanneer er sprake is van doorkruising, moeten achtereenvolgens de volgende vragen beantwoord worden 2 : 1. Eerst moet worden bezien of de publiekrechtelijke regeling antwoord geeft op de vraag of het gebruik van het privaatrecht in een bepaalde situatie is toegestaan. Indien uit de publiekrechtelijke regeling zelf blijkt dat het gebruik van het privaatrecht niet is toegestaan, dan is privaatrechtelijke handhaving niet mogelijk. 2. Als de publiekrechtelijke regeling zelf geen antwoord geeft op de vraag of het gebruik van het privaatrecht is toegestaan, dan is voor de beantwoording van deze vraag beslissend of het gebruik van privaatrechtelijke bevoegdheden de publiekrechtelijke regeling op onaanvaardbare wijze doorkruist. 3. Of sprake is van een dergelijke doorkruising dient aan de hand van de volgende criteria beantwoord te worden: Inhoud en strekking van de regeling (kan mede blijken uit haar geschiedenis); Wijze waarop en de mate waarin in het kader van die regeling de belangen van burgers zijn beschermd (tegen de achtergrond van de overige geschreven en ongeschreven regels van publiekrecht); Of de overheid door gebruikmaking van de publiekrechtelijk regeling een vergelijkbaar resultaat kan bereiken als door gebruikmaking van het privaatrecht. Als dit zo is, dan is dit een belangrijke aanwijzing dat geen plaats is voor de privaatrechtelijke weg. 2.1 Vergelijkbaar resultaat Het begrip vergelijkbaar resultaat zoals bedoeld in de doorkruisingsleer, heeft de Hoge Raad nader ingevuld in het arrest van 22 oktober Onder een vergelijkbaar resultaat wordt niet alleen verstaan dat het eindresultaat van de publiekrechtelijke en de privaatrechtelijke weg dezelfde zijn. 1 NJ 1991/393; AB 1990/ Zie de VNG brochure (fact sheet) Privaatrechtelijke handhaving : 3 NJ 1995/717 (Staat/Magnus). 2

3 Relevant zijn ook factoren zoals de kosten, het kostenrisico en de termijn waarbinnen resultaat gehaald kan worden. 2.2 bestuursrechtelijke dwangsom gelijkwaardig aan privaatrechtelijke dwangsom In de VNG brochure (fact sheet) Privaatrechtelijke handhaving wordt ten aanzien van de vraag of een bestuursrechtelijke dwangsom gelijkwaardig is aan een privaatrechtelijke dwangsom het volgende opgemerkt: Is de bestuursrechtelijke dwangsom gelijkwaardig aan een in kort geding verkregen bevel met een privaatrechtelijke dwangsom? Ja, in de regel zal die gelijkwaardig zijn. Het gevolg is dat - behoudens uitzonderingen - in gevallen waarin de bestuursrechtelijke dwangsom mogelijk is, geen gebruik gemaakt kan worden van de privaatrechtelijke bevoegdheid tot het, door middel van een kort geding, instellen van een vordering tot het verkrijgen van een bevel versterkt met een privaatrechtelijke dwangsom. In zijn arrest van 22 oktober 1993 (NJ 1995/717, inzake De Staat/Magnus) heeft de HR vastgesteld dat dit in zijn algemeenheid een onaanvaardbare doorkruising zal opleveren. 2.3 Geluidsoverlast: VNG Overigens geeft de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) voorts ten aanzien van geluidsoverlast nog expliciet het volgende aan 4 : Kan een gemeente optreden tegen geluidsoverlast door een moskee/kerk? Nee, dit is niet mogelijk. Vrijheid van godsdienst is een grondrecht en dient gerespecteerd te worden. Vandaar dat de gemeente terughoudend moet zijn in het stellen van regels die tegen het grondrecht ingaan. De gemeente Tilburg heeft ervaring met deze problematiek. Met de ervaring van de gemeente Tilburg wordt gedoeld op de uitspraak van de Afdeling bestuursrecht van de Raad van State (hierna ook: ABRvS) van 13 juli 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR1448 (zie hierover nader onder 3.). 3. Publiekrechtelijke weg: APV De oproep tot gebed valt onder de beschermende werking van de artikelen 6 en 9 Grondwet (hierna: Gw). Indien de gemeente via de publiekrechtelijk weg grenzen wil stellen, dan dienen deze vastgelegd te worden in de APV. Artikel 10 van de Wet op de openbare manifestaties (hierna: Wom) bepaalt het volgende:

4 Klokgelui ter gelegenheid van godsdienstige en levensbeschouwelijke plechtigheden en lijkplechtigheden, alsmede oproepen tot het belijden van godsdienst of levensovertuiging, zijn toegestaan. De gemeenteraad is bevoegd ter zake regels te stellen met betrekking tot duur en geluidsniveau. In een uitspraak van de rechtbank Breda van 26 november is ten aanzien van de vraag of de gemeenteraad van de gemeente Tilburg bevoegd is handhavend op te treden, door de rechtbank het volgende overwogen: Het oproepen tot het bijwonen van de liturgie door middel van klokgelui valt onder de beschermende werking van de vrijheid van godsdienst als bedoeld in artikel 6, eerste lid, van de Grondwet. Niet valt in te zien waarom klokgelui s ochtends om 7.15 uur, gelet op het tijdstip door verweerder als excessief klokgelui aangeduid, buiten de werking van deze grondwettelijke bescherming zou vallen, zoals verweerder heeft aangegeven in het bestreden besluit. Anders dan verweerder is de rechtbank dan ook van oordeel dat beperkingen die worden gesteld aan klokgelui zoals in het onderhavige geval een beperking inhouden van de vrijheid van godsdienst. Gelet op artikel 6, tweede lid, van de Grondwet mag de vrijheid van godsdienst worden beperkt indien dit nodig is ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. In artikel 10 van de WOM heeft de wetgever bepaald dat de gemeenteraad ter bescherming van deze belangen regels kan stellen ter zake duur en geluidsniveau van klokgelui. De gemeenteraad van Tilburg heeft van deze bevoegdheid geen gebruik gemaakt. In hoger beroep oordeelt de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State 6 vervolgens: Artikel 10, tweede volzin, van de Wom bevestigt dat de gemeenteraad krachtens zijn autonome regelgevende bevoegdheid regels kan stellen met betrekking tot de duur en het geluidsniveau van klokgelui ter gelegenheid van oproepen tot het belijden van godsdienst. Zoals uit de geschiedenis van de totstandkoming van die bepaling blijkt, maakt deze vorm van klokgelui deel uit van de liturgie en kan deze als een door artikel 6 van de Grondwet beschermde uiting tot het belijden van godsdienst worden aangemerkt. De in artikel 10, tweede volzin, omschreven bevoegdheid moet niet worden opgevat als grondslag om het in artikel 6 van de Grondwet gewaarborgde recht tot het vrij belijden van godsdienst te beperken. Redelijke uitleg van dit grondwetsartikel brengt met zich dat dit recht niet de vrijheid tot kerkklokgelui van elke duur en met elk geluidsvolume impliceert. De in artikel 10, tweede volzin, van de Wom omschreven bevoegdheid dient ertoe om excessen wat duur of geluidsvolume betreft te voorkomen. De met het oog daarop tot stand gebrachte gemeentelijke regelgeving kan, afhankelijk van de plaatselijke omstandigheden en behoeften, worden afgestemd op de gelegenhe- 5 ECLI:NL:RBBRE:2007:BB ABRvS 13 juli 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR1448, r.o , AB 2011/333. 4

5 den en tijdstippen waarop het klokgelui zal plaatsvinden. Dergelijke regulering van duur en geluidsniveau binnen redelijke grenzen, welke er niet toe leidt dat geen gebruik van betekenis om de klok te luiden meer resteert, moet geacht worden de vrijheid van godsdienst niet te beperken (Kamerstukken II 1985/86, , nr. 3, p. 25, Kamerstukken II 1987/88, , nr. 21 en nr. 8, p. 8 en Handelingen II 1987/88, p ). De Afdeling wijst in dit verband eveneens op overweging van haar uitspraak van 14 juli 2010 in zaak nr /1/H1 (Gst. 2010/77; red.). Gelet hierop kan in de APV de duur en het geluidsniveau van klokgelui worden gereguleerd, binnen redelijke grenzen en mits dit er niet toe leidt dat geen gebruik van betekenis om de klok te luiden meer resteert. Uit de wetsgeschiedenis en literatuur kan worden afgeleid dat onder klokgelui als bedoeld in artikel 10 Wom, tevens de oproep tot het belijden van godsdienst c.q. gebed, zoals de oproep vanuit (de minaret van) een moskee, valt. 7 Ter zake van de uitoefening van het recht als bedoeld in artikel 6, tweede lid, Gw buiten gebouwen en besloten plaatsen kunnen regels worden gesteld ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. De regels kunnen ook betrekking hebben op de frequentie, de duur en het geluidsniveau van het oproepen tot gebed of het luiden van klokken. Het opnemen van een beperking van de oproep tot gebed voor moskeeën in de APV zal meebrengen dat ook kerken onder deze beperking zullen vallen, zo volgt uit het gelijkheidsbeginsel. Vanwege dit beginsel kan voor het klokgelui van kerken in de APV geen andere regeling worden opgenomen dan voor de oproep tot gebed van een moskee. 4. Vergelijkbare gevallen andere gemeenten 4.1 Almelo In een notitie van 20 april 2015 van de gemeente Almelo ter zake een moskee op het Bellavistaterrein aldaar (bijlage 1) is het volgende opgenomen 8 : 7 Zie TK , , nr. 21, p. 1-2 en R. Ortlep, Toetsing aan de vrijheid van godsdienst door de bestuursrechter, JBplus 2013, p Overigens wordt in dit artikel tevens gerefereerd aan geluidsversterkende apparatuur als geloofsverkondiging. Dit is een met het recht op belijden (art. 6 Gw) en betogen (art. 9 Gw) verbonden recht. Uit de in het artikel genoemde jurisprudentie volgt dat hiermee gedoeld wordt op kerkdiensten waarbij werd gezonden en gesproken door een microfoon en het gebruik van een keyboard en derhalve niet op de oproep tot gebed (met geluidsversterkende apparatuur) vanuit een moskee. 8 Zie ook de toelichting bij het ontwerp bestemmingsplan Moskee Bellavista-terrein van de gemeente Almelo d.d. 6 september 2015, onder 4.6 : Uit het oogpunt van ruimtelijke ordening en inpassing wordt normaliter de VNG-systematiek gehanteerd. Voor kerkgebouwen geldt een minimale afstand van 30 meter tot woningen in een rustig woongebied. Deze afstand zal vrijwel zeker geen relatie hebben met het oproepen tot gebed vanaf een moskee of het luiden van klokken in een kerktoren. Dit wordt immers beschermd en beschreven in artikel 6 van de Grondwet en artikel 10 van de Wet op de openbare manifestaties. De gemeente kan ter zake van de uitoefening van dit recht buiten gebouwen en besloten plaatsen regels stellen ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. De regels kunnen ook betrekking hebben op de frequentie, de duur en het geluidsniveau van het oproepen tot gebed of het luiden van klokken. 5

6 In Nederland zijn geen gemeenten die hierover nadere regels hebben opgenomen in de APV wat betreft de frequentie en het geluidsniveau (bronniveau van de speakers aan de minaret, geluidsniveau bij woningen). Meestal gaat dit in overleg met het bestuur van de moskee. Hieraan wordt ook de voorkeur gegeven gezien de commentaren en beschouwingen over de mogelijkheden tot regulering. 4.2 Ede Uit een memo aan de gemeenteraad van de verantwoordelijk wethouder van de gemeente Ede van 15 januari 2014 (bijlage 2), volgt dat de wethouder van oordeel is dat er beleidsvrijheid is om te bepalen of er op informele wijze indien er een probleem is ten aanzien van de oproep tot gebed - een informele oplossing te zoeken. Hierbij wordt gedacht aan afspraken tussen het college en de besturen van zowel moskeeën als kerken: Het is van belang om de discussie over de wenselijkheid van een regeling in een zo breed mogelijk kader te plaatsen om te voorkomen dat sprake is van gelegenheidswetgeving. Zo wordt de indruk vermeden dat de regeling speciaal voor de Turkse moskee is bedoeld. Daarom zou de discussie moeten worden verbreed tot alle geloofsrichtingen zodat behalve het oproepen tot gebed ook het luiden van kerkklokken bij de beoordeling wordt betrokken. Het gaat nadrukkelijk om een bevoegdheid. Er is dus beleidsvrijheid om te bepalen of: a. er een probleem is b en zo ja of dat ook op een informele wijze kan worden opgelost; Ad a Een probleem zou zich kunnen voordoen als er sprake is van regelmatig terugkerende klachten over het luiden van klokken en oproepen tot gebed. Ad b Gedacht zou kunnen worden aan afspraken tussen het college en de besturen van kerken en moskeeën over duur en geluidsniveau van het luiden van klokken respectievelijk oproep tot gebed. De doeltreffendheid van dergelijke afspraken zou dan na verloop van tijd kunnen worden geëvalueerd. 4.3 Oldenzaal In de gemeente Oldenzaal was kennelijk sprake van een zogenaamd herenakkoord, tussen het bestuur van de moskee en de bewoners. De gemeente was hierbij geen partij, zo volgt uit berichten in de Tubantia van 1 april en 15 mei 2015 (bijlage 3). Privaatrechtelijk kan de gemeente niets afdwingen en bij gebreke van een regeling in de APV, kan publiekrechtelijk evenmin handhavend worden opgetreden tegen de duur en frequentie van de oproep tot gebed, zo volgt uit voornoemde artikelen Culemborg Uit een uitspraak van de ABRvS van 18 november blijkt dat de oproep tot gebed van een moskee in de gemeente Culemborg in een privaatrechtelijke overeenkomst is geregeld. Door de appel- 9 Het bestemmingsplan ter plaatse zijn wij overigens niet nagegaan. 10 ECLI:NL:RVS:2009:BK

7 lant in kwestie is in de bestemmingsplanprocedure opgeworpen dat de privaatrechtelijke afspraak dat niet zal worden opgeroepen tot gebed niet voor derden afdwingbaar is, zodat daarin geen garanties zijn gelegen dat er geen sprake zal zijn van geluidsoverlast (r.o. 2.2). De ABRvS overweegt ten aanzien hiervan (r.o. 2.6): Het bestemmingsplan is niet het aangewezen instrument voor het regelen van een verbod tot het oproepen tot gebed. De afspraak dat de oproep tot gebed niet zal plaatsvinden is geregeld in een privaatrechtelijke overeenkomst tussen de moskeevereniging en het gemeentebestuur. Weliswaar kunnen de verplichtingen die hieruit voortvloeien niet door derden worden afgedwongen, maar het gemeentebestuur kan bij het niet naleven van de afspraken daartegen optreden. Hieruit kan worden afgeleid dat het mogelijk is om privaatrechtelijk afspraken te maken die zien op o.m. de frequentie en duur van de oproep tot gebed. Hierbij heeft echter wel te gelden, dat deze uitspraak is gedaan in het kader van een bestemmingsplanprocedure. Daarbij ligt niet ter toetsing voor of sprake is van nietigheid of vernietigbaarheid van de overeenkomst, hierover zal de burgerlijke rechter in een civiele procedure moeten beslissen. Uit de uitspraak kan niet worden afgeleid om wat voor soort overeenkomst het ging. Uit de kadastrale registratie van het perceel waar de moskee in Culemborg is gevestigd blijkt dat de Islamitische Stichting Nederland eigenaar is van het perceel. Het zal derhalve niet om een huurovereenkomst waarbij het gemeentebestuur dan wel het college verhuurder is - gaan. 4.5 Leerdam Uit de uitspraak van de ABRvS van 3 november volgt dat de gemeente Leerdam eveneens afspraken heeft gemaakt ten aanzien van de oproep tot gebed, waarnaar in de toelichting van het betreffende bestemmingsplan wordt verwezen: Ook overigens is niet gebleken van zodanige ontwikkelingen dat uit een oogpunt van een goede ruimtelijke ordening onderzoek naar het geluid ter plaatse geboden was. Hierbij betrekt de Afdeling dat volgens de plantoelichting en zoals nader toegelicht door de raad ter zitting de gemeente met de stichting is overeengekomen dat de gebedsoproep uitsluitend op vrijdagmiddag in de zomerperiode tussen en uur en in de winterperiode tussen en uur en met een maximale duur van vier minuten mag geschieden. In de toelichting bij het bestemmingsplan Moskee Tulpstraat-West, vastgesteld door de gemeenteraad van de gemeente Leerdam op 29 oktober 2009 (p ) is opgenomen: Daarnaast speelt bij deze moskee de geluidsinstallatie een specifieke rol. De beoogde gebruikers zijn voornemens om op vrijdagmiddag op te roepen tot het gebed zoals reeds plaatsvindt in de bestaande moskee aan de Boëtiusstraat 18 (nabij het plangebied). Het oproepen tot het gebed is uitge- 11 ECLI:NL:RVS:2010:BO2725, r.o

8 zonderd van de geluidsnormering zoals verwoord in de Wet geluidhinder. Deze normering vindt plaats op grond van de Wet openbare manifestatie/apv. Hoewel de gebedsoproep een symbolische functie zal hebben en frequentie, duur en geluidsniveau daarvan door middel van gemaakte afspraken aan banden worden gelegd, zullen deze oproepen in de directe omgeving van het gebouw hoorbaar zijn. De gebedsoproep vindt alleen op vrijdagmiddag plaats. 's Zomers tussen 13:30-14:15 uur en 's winters tussen 12:30-13:10 uur. De gebedsoproep duurt maximaal 4 minuten. Het geluidsniveau bedraagt maximaal 65 db(a), met een piekbelasting van maximaal 70 db(a). De geluidsapparatuur is door de Milieudienst Zuid-Holland Zuid op deze niveaus afgeregeld en verzegeld. Deze afspraken zijn in 1991 met het moskeebestuur en een (destijds bestaande) bewonerscommissie tot stand gekomen en zijn voor de onderhavige locatie onverminderd van kracht. Derhalve is geen onevenredige hinder te verwachten voor de omwonenden. Gelet op de toelichting lijkt het anders dan in de uitspraak van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State - alsof de afspraken niet door het bestuur van de moskee en het gemeentebestuur zijn gemaakt, maar door het bestuur van de moskee met de omwonenden. In de hierboven genoemde uitspraak is echter wel expliciet opgenomen dat het gaat om afspraken met de gemeente. Het is derhalve mogelijk dat er (ook) een overeenkomst is gesloten tussen het bestuur van de moskee en het gemeentebestuur. 5. Publiekrechtelijke weg: bestemmingsplan Hoewel het niet mogelijk is om in het bestemmingsplan een verbod tot het oproepen tot gebed op te nemen - zoals ook expliciet volgt uit de hierboven geciteerde uitspraak 12 - en de gemeente een dergelijk verbod dat ziet op het geheel verbieden van een oproep tot gebed ook niet wenst op te nemen, is het wel mogelijk om geluidsaspecten te regelen in het bestemmingsplan indien deze ruimtelijk relevant zijn. Hierbij kunnen de richtlijnen uit de VNG-brochure Handreiking "bedrijven en milieuzonering" (hierna: VNG-brochure) worden gehanteerd waarin richtafstanden tot gevoelige functies worden gegeven. Moskeeën zijn in de VNG-brochure overigens niet afzonderlijk benoemd. Wel is de functie Kerkgebouwen e.d. opgenomen. Voor deze functie is een richtafstand van 30 meter tot geluidsgevoelige functies gegeven. 13 Deze richtafstand is ook van toepassing op moskeeën, zo volgt bijvoorbeeld uit de uitspraak van de ABRvS van 10 december Overigens kan in de toelichting van het bestemmingsplan ook worden verwezen naar eventuele informele afspraken ter zake de oproep tot gebed (vgl. gemeente Leerdam). Hierbij wordt wel opge- 12 ABRvS van 18 november 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BK3644, r.o Zie ook voetnoot 8 hiervoor. 14 ECLI:NL:RVS:2014:4477, r.o. 3.4 (gemeente Ede). 8

9 merkt dat de toelichting behorende bij het bestemmingsplan niet juridisch bindend is en hier derhalve weinig waarde aan toegekend kan worden, in die zin dat dit bijvoorbeeld geen grondslag zal bieden voor handhavend optreden. 6. Privaatrechtelijke weg: (koop)overeenkomst Voorts kan mogelijk een rol spelen dat de gemeente Enschede thans eigenaar is van de betreffende grond waarop de moskee is voorzien. Bij gronduitgifte kunnen immers veel verschillende verplichtingen worden opgelegd. Het gaat hier echter niet om het reguleren of vastleggen van bijvoorbeeld financiële verplichtingen, maar om een oproep tot gebed die valt onder de beschermende werking van de artikelen 6 en 9 Gw. Er is geen jurisprudentie van de civiele rechter gevonden waarin privaatrechtelijk vastgelegde afspraken tussen een gemeentebestuur en het bestuur van een moskee nietig dan wel vernietigbaar zijn geacht. Nu er geen jurisprudentie van de civiele rechter is gevonden waarin is geoordeeld over de toelaatbaarheid van het opnemen van dergelijke afspraken in een privaatrechtelijke overeenkomst en gelet op hetgeen hiervoor is gezegd ten aanzien van onaanvaardbare doorkruising, kan niet met zekerheid worden gezegd dat dergelijke afspraken in een privaatrechtelijke overeenkomst in rechte stand zullen houden. 7. Conclusie In de regel mag worden aangenomen dat de publiekrechtelijke dwangsom gelijkwaardig is aan een in kort geding verkregen bevel met een privaatrechtelijke dwangsom bij niet nakoming van een overeenkomst, zo volgt uit de jurisprudentie van de Hoge Raad. In het bestemmingsplan kunnen slechts ruimtelijk relevante aspecten worden geregeld, zoals de richtafstand tot gevoelige bestemmingen. Artikel 10 Wom bevat een regeling voor het reguleren van klokgelui, waaronder ook de oproep tot gebed valt. Er kunnen beperkingen worden opgenomen door middel van het opnemen van regels in de APV - binnen redelijke grenzen, en mits dit er niet toe leidt dat geen gebruik van betekenis meer resteert. Ter zake van de uitoefening van het recht als bedoeld in artikel 6, tweede lid, Gw, buiten gebouwen en besloten plaatsen kunnen regels worden gesteld ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. Publiekrechtelijk zijn er aldus mogelijkheden de oproep tot gebed te reguleren. Deze regels kunnen betrekking hebben op de frequentie, de duur en het geluidsniveau van het oproepen tot gebed - of het luiden van (kerk)klokken. 9

10 Gelet op het voorgaande zal het privaatrechtelijk reguleren van de oproep tot gebed de publiekrechtelijke bevoegdheid doorkruisen. Artikel 10 Wom geeft immers een regeling voor het reguleren van klokgelui. Daarbij zal in geval van gebruikmaking van de publiekrechtelijke dwangsom een vergelijkbaar resultaat kunnen worden bereikt als door middel van gebruikmaking van de privaatrechtelijke dwangsom. Afgaande op de voorbeelden uit de gemeenten Culemborg en Leerdam (en in mindere mate de gemeenten Almelo en Ede ten aanzien van het regelen van een beperking van de oproep tot gebed op informele wijze) wordt aangenomen dat er in de praktijk kennelijk wel privaatrechtelijke afspraken worden gemaakt ten aanzien van o.m. duur en frequentie van de oproep tot gebed. Voor wat betreft Leerdam wordt opgemerkt dat uit de toelichting bij het bestemmingsplan blijkt dat sprake is van een overeenkomst tussen het bestuur van de moskee en omwonenden, anders dan uit de uitspraak van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State volgt. Gelet hierop kan niet met zekerheid worden gezegd dat er in Leerdam afspraken zijn gemaakt tussen het gemeentebestuur en het bestuur van de moskee. Uit hetgeen in de Afdelingsuitspraak inzake Culemborg is opgenomen, zou kunnen worden afgeleid dat een dergelijke privaatrechtelijke overeenkomst tussen het gemeentebestuur en het bestuur van de moskee tot stand is gekomen. Civielrechtelijk is de houdbaarheid van deze afspraken voor zover wij weten echter niet getoetst. Het voorgaande maakt dat de houdbaarheid van privaatrechtelijke afspraken die zien op een beperking van de oproep tot gebed niet kan worden gewaarborgd. 10