Onderhouden groen. Hard groen

Transcriptie

1 Onderhouden groen Hard groen

2

3 Hard groen Theorie E. Sportel eerste druk, 2001 HARD GROEN 3

4 Artikelcode: Colofon Auteursteam B.Diddens, J. Nijman, E. Sportel Onderwijsdeskundige J. van Driel Illustraties Verbaal - bureau voor visuele communicatie Redactie Studio Maan, M. Severijnen, H. Pel 2001 Ontwikkelcentrum, Ede, Nederland Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum. 4 HARD GROEN

5 Voorwoord Deze uitgave bevat de onderwijseenheid Hard groen van de deelkwalificatie Onderhouden Groen. Voor de onderwijseenheid is er een uitgave met opdrachten en bronnen en een uitgave met theorie. Opdrachten Aan het begin van elke opdracht staat het opdrachtdoel. Daar staat wat je aan het einde van de opdracht moet kunnen. De opdrachten bevorderen de zelfwerkzaamheid. Met de opdrachten kun je je kennis in de praktijk toetsen of bepaalde vaardigheden trainen. Als je alle opdrachten met voldoende resultaat hebt uitgevoerd, beheers je de stof. Bronnenoverzicht Om de opdrachten uit te voeren, heb je informatie nodig. Hiervoor kun je het bijbehorende theorieboek gebruiken. Maar je kunt ook andere bronnen raadplegen. In het bronnenoverzicht staat waar je allemaal informatie kunt vinden over het onderhouden van elementen en verhardingen, materialen en gereedschappen, gevaarlijke stoffen en de communicatie in een bedrijf. Dit kunnen boeken zijn, maar ook vakbladen, folders, video s, het internet, et cetera. Theorie Het theorieboek bevat de theorie die je het meest nodig hebt en die niet gauw verandert. Om het bestuderen en verwerken van de tekst gemakkelijker te maken, kun je aan het einde van elke paragraaf verwerkingsvragen maken. Namens het auteursteam wens ik je veel succes bij het werken met deze uitgave. De auteur, E. Sportel VOORWOORD 5

6 Inleiding Om lang plezier te hebben van verhardingen en voorzieningen, zoals gebouwen, is het zaak dat je deze goed onderhoudt. Om goed onderhoud te kunnen uitvoeren, moet je weten welke zaken van invloed zijn op de duurzaamheid van verhardingen en voorzieningen. Maar je moet ook weten welke materialen verwerkt zijn en met welke gereedschappen je het onderhoud het beste kunt uitvoeren. In hoofdstuk 1 en hoofdstuk 2 van deze onderwijseenheid leer je het onderhoud aan elementenverharding en voorzieningen uit te voeren en leer je om te gaan met de noodzakelijke machines en gereedschappen. Bij onderhoud hoort ook het verwijderen van afval. Welke soorten afval je kunt onderscheiden en hoe je afval op de beste manier kunt (laten) afvoeren, komt aan bod in hoofdstuk 3. Omdat je in je werk niet alleen te maken krijgt met dode materialen zoals zand, stenen en hout, maar ook met collega s, gaat deze onderwijseenheid in hoofdstuk 4 in op de organisatie van een bedrijf en jouw plaats daarin. 6 HARD GROEN

7 Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Onkruidbestrijding op verhardingen Wegconstructie Soorten verhardingen en hun problemen Onkruidsoorten en hun eigenschappen Onkruid bestrijden of niet? Bestrijdingsmethoden Herstellen bestrating Afsluiting 26 2 Onderhoud aan gebouwen Onderhoud aan rioleringen Ventilatie Timmermansgereedschap Hang- en sluitwerk Schilderwerk Veiligheid en milieuzorg Afsluiting 52 3 Afval Wat is afval? Soorten afval Afvalpreventie Afsluiting 63 4 Werken in een organisatie Taken en verantwoordelijkheden Bij ons doen we het zo! Verantwoordelijkheden en bevoegdheden Afsluiting 76 Trefwoordenlijst 79 INHOUD 7

8 8 HARD GROEN

9 1 Onkruidbestrijding op verhardingen Oriëntatie Verhardingen kom je overal tegen: voetpaden, fietspaden, parkeerterreinen en wegen. Ze bestaan allemaal uit verhardingsmaterialen. Op die verhardingen groeit vaak onkruid. Gemeentelijke groendiensten of particuliere aannemers zijn regelmatig aan het werk om dat onkruid dood te spuiten of op een andere manier te verwijderen. Een van de manieren om onkruid te verwijderen, is spuiten met chemische bestrijdingsmiddelen. Deze methode is gemakkelijk uit te voeren en goedkoop. Een groot nadeel van spuiten is dat het slecht is voor het milieu. Er kunnen bestrijdingsmiddelen in het slootwater terechtkomen of zelfs in ons drinkwater. Veel leidingwaterbedrijven protesteren daarom tegen de toepassing van chemische bestrijdingsmiddelen op verhardingen. Ook de regering probeert het gebruik met allerlei maatregelen te beperken. Fig. 1.1 Samen met het regenwater kan een bestrijdingsmiddel in het riool terechtkomen. Gelukkig houden al veel eigenaren en beheerders van verhardingen rekening met het milieu. Zij gebruiken bijvoorbeeld spuitmethoden of spuitapparaten waarmee de kans dat er chemische middelen in het milieu terechtkomen, klein is. Ook zijn er beheerders die helemaal geen chemische bestrijdingsmiddelen meer gebruiken. Zij passen alternatieve bestrijdingsmethoden toe zoals borstelen en branden. Als je goed oplet, kun je zien of er in straten of wijken gespoten wordt tegen onkruid. Waar niet gespoten wordt, zie je meestal meer onkruid op de verhardingen. Vooral op plekken waar je moeilijk kunt komen zoals rondom verkeerspalen en bij bankjes. ONKRUIDBESTRIJDING OP VERHARDINGEN 9

10 1.1 Wegconstructie De opbouw van een weg noem je de wegconstructie. Je kunt de volgende benamingen onderscheiden: ondergrond; cunet; fundering; verharding. weglichaam Een weglichaam is alles wat bij de weg hoort zoals: bermsloten; bermen; verharding. Fig. 1.2 Dwarsprofiel van het weglichaam van een eenvoudige weg ondergrond De ondergrond is medebepalend voor de opbouw van een weg. In Nederland bestaat de ondergrond uit een van de volgende grondsoorten (of een mengsel): klei; leem; veen; zand. Draagkracht Klei, leem en veen zijn grondsoorten die weinig draagkracht bezitten. Een vrachtauto die bij nat weer op deze grondsoorten probeert te rijden, zakt weg. Op deze ondergronden moet je daarom een fundering aanbrengen om de druk te spreiden over een groter oppervlak. fundering De fundering bestaat uit een zandbed met eventueel een tussenlaag. Deze tussenlaag kan bestaan uit: gebroken puin; hoogovenslakken; glasas. stabilisatie Een andere methode om het zandbed een groter draagvermogen te geven, is stabilisatie. Door de bovenste zandlaag wordt een bouwstof (cement of hoogovenslakken) gemengd die het zand een grotere draagkracht geeft. Deze bouwstoffen hebben een hydraulische werking. Dit betekent dat ze verharden, als je ze mengt met zand, water en lucht. Omdat de aanwezige grond aan de oppervlakte meestal niet draagkrachtig is, (denk aan klei, leem enzovoort) wordt op de plaats waar de verharding van de weg komt, 10 HARD GROEN

11 cunet zandbed een gedeelte ontgraven. Het deel dat ontgraven is, heet het cunet. Het cunet wordt opgevuld met draagkrachtig materiaal. In ons land is dat in de regel zand. Dit geheel noem je een zandbed. Schoon, stabiel of drainerend zand Zand dat gebruikt wordt onder een verharding (opvulzand), moet aan bepaalde eisen voldoen. Zo moet het: schoon zijn; stabiel zijn; drainerend zijn. Schoon zand is zand dat geen verontreiniging bevat, zoals humus, wortelresten, brokken klei, leem enzovoort. Humus, bladeren en wortelresten verteren op den duur, waardoor verzakkingen kunnen optreden. Klei en leem hebben als eigenschap dat ze water vasthouden, waardoor de draagkracht vermindert en de grond kan opvriezen. variabele korrelgrootte Wanneer zand bestaat uit korrels van verschillende grootte, gaan de kleine korrels door de werking van een trilplaat tussen de grote zitten: ze houden elkaar vast. Je spreekt dan van variabele korrelgrootte. Dit noem je stabiel zand. Stabiel zand betekent dat het zand vastligt, zodat het verdicht kan worden. Als alle korrels dezelfde grootte hebben, gaan ze rollen en vormen ze geen geheel, waardoor je het zand niet of niet goed kunt verdichten. Zand is drainerend wanneer het water snel naar beneden zakt: hoe groter de korrel, hoe sneller het water wegzakt. Maar zand dat alleen bestaat uit grote korrels is niet stabiel. Je moet dus een goede menging hebben tussen grote en kleine korrels, zodat het zand stabiel en drainerend is. Vragen 1.1 a Noem vier onderdelen die in een wegconstructie voorkomen. b Uit welke bouwstoffen kan een tussenlaag in een fundering bestaan? c Aan welke eisen moet cunetzand voldoen? d Wanneer noem je cunetzand schoon? 1.2 Soorten verhardingen en hun problemen De groei van planten op een verharding is niet altijd ongewenst. Sommige kruiden hebben een sierwaarde of vervullen een ecologische rol. Op en om verhardingen tref je soms wel een paar honderd plantensoorten aan. Af en toe zijn daar ook zeldzame soorten bij. Welke soorten je aan kunt treffen op verhardingen is afhankelijk van het soort verharding, de grondsoort, het gebruik van de verharding en de ruimte tussen de voegen. De groei van planten op een verharding begint meestal in de voegen tussen verhardingselementen. Daar vindt een plant vocht en voedingsstoffen om te groeien. Hoe meer voegen en hoe breder ze zijn, hoe groter de kans op plantengroei. De mate van onkruidgroei is dus voor een deel afhankelijk van het soort verharding. In de praktijk kun je de volgende soorten verhardingen onderscheiden: SOORTEN VERHARDINGEN EN HUN PROBLEMEN 11

12 gesloten verhardingen; open verhardingen of elementenverharding; halfverhardingen. Gesloten verhardingen opbreekkracht Bijna alle gesloten verhardingen bestaan uit water- en luchtdicht materiaal. Er kan daardoor nauwelijks onkruidgroei ontstaan. Dit kan wel gebeuren als een verharding niet gebruikt wordt en er zand en vuil blijft liggen. Soms groeit beplanting door het asfalt heen. Riet en populier zijn planten die een grote opbreekkracht hebben. Open verhardingen elementenverhardingen Open verhardingen (ook wel elementenverhardingen genoemd) zijn er in verschillende vormen. Er bestaan allerlei typen tegels, straatstenen en sierbestratingen. Hoe kleiner de elementen zijn die je gebruikt, hoe meer voegen je krijgt bij het verharden van een oppervlakte. En hoe meer voegen, hoe meer vegetatie. Ook de strakheid bij het leggen heeft invloed op het vollopen met onkruid. Zo heb je bij veel open voegen of bij veel ruimte tussen de voegen snel last van vegetatie. Halfverhardingen Halfverhardingen zijn verhardingen die bestaan uit slakken of schelpen en dergelijke. Ze worden onder meer toegepast op (tijdelijke) parkeerplaatsen en fietspaden. Deze verhardingsmaterialen verdichten bij de aanleg sterk. Hierdoor valt de groei van onkruid erg mee, met name in de eerste jaren. Na het inwaaien van zand en vuil of het losraken van de toplaag ontstaat er toch vaak een vegetatie. Bestrijding van onkruid op halfverhardingen is een probleem, als je geen chemische bestrijdingsmiddelen wilt gebruiken. 12 HARD GROEN

13 Fig. 1.3 Halfverhardingen op schelpenpaden komen veel voor in Nederland. Deze zijn moeilijk op een niet-chemische manier te beheren. Vragen 1.2 a Noem drie soorten verhardingen. b Noem twee materialen waarvan gesloten verhardingen gemaakt kunnen zijn. c Waarom begint de plantengroei meestal in de voegen van verhardingen? 1.3 Onkruidsoorten en hun eigenschappen tredplanten Op verhardingen vind je vooral mossen, een- en meerjarige kruiden en grassen. Je kunt er honderden verschillende rassen aantreffen. Bepalend voor de groei zijn de groeiomstandigheden. Op plaatsen waar veel gelopen wordt, kom je meestal een beperkt aantal tredplanten tegen. Tredplanten zijn bestand tegen veelvuldige betreding. Ze hebben een lage en gedrongen groeiwijze. Enkele kenmerkende tredplanten zijn: grote weegbree, herderstasje, liggend vetmuur, schijfkamille, straatgras, straatliefdegras, varkensgras en zilverschoon. Deze soorten zijn op een niet-chemische manier moeilijk te bestrijden. ONKRUIDSOORTEN EN HUN EIGENSCHAPPEN 13

14 Als een verharding niet veel gebruikt wordt, kom je soorten tegen die van nature op grof zand groeien. Dit komt doordat het cunet met grof zand is aangelegd. Zandige soorten zijn zandraket, gewoon biggenkruid, sint-janskruid, teunisbloem, zwarte toorts en grote kaardenbol. pioniersoorten In eerste instantie ontwikkelen zich zogenaamde pioniersoorten (eenjarige en meerjarige). Door successie kunnen zich ook graslandvegetaties, ruigtevegetaties en houtige vegetaties ontwikkelen. Eenjarige soorten zoals herderstasje, schijfkamille en klaproos, veroorzaken meestal weinig overlast, tenzij ze in grote hoeveelheden voorkomen. Voorbeelden van meerjarige soorten zijn grote weegbree, straatgras, varkensgras en liggend vetmuur. Mossen en algen komen voor op schaduwplekken waar een verharding weinig gebruikt wordt. In grote hoeveelheden kunnen deze soorten overlast veroorzaken, zoals gladheid. Meerjarige soorten als kweek, brandnetel en distel slaan reservevoedsel op in ondergrondse delen (wortels en wortelstokken). Deze planten lopen, nadat de bovengrondse delen verwijderd zijn, vanuit de wortel weer uit. Fig. 1.4 Een begroeiing met mossen kan problemen geven bij regenval. Wanneer een verharding weinig gebruikt wordt en zelden wordt geveegd, ontstaat er een gunstig klimaat voor grassen en kruiden. Kruiden en grassen tref je aan in voegen en op opgehoopt zand. Onkruiden vestigen zich snel op verhardingen met brede voegen of bij achterstallig onderhoud (door verzakkingen of doordat boomwortels zich opdrukken). Ook langs de randen van verhardingen groeit onkruid snel. 14 HARD GROEN

15 Fig. 1.5 Het gebruik van een verharding heeft invloed op de onkruidgroei. negatieve spiraal Er kan een negatieve spiraal ontstaan, waarbij het ene probleem het andere veroorzaakt. Een begroeiing in goten en afwateringsputten kan een snelle afvoer van regenwater belemmeren, waardoor weer een gunstig milieu voor onkruid ontstaat. Ook kan een cunet van een verharding uitzakken. Wanneer je houtige soorten in een verharding krijgt, zie je ook zo n spiraal voorkomen. De wortels drukken de verharding op, waardoor brede voegen of scheuren ontstaan die weer voor meer onkruidgroei zorgen. Vragen 1.3 a Welke plantensoorten kun je aantreffen op verhardingen? b Waar vind je tredplanten? c Waar vind je mossen en algen? 1.4 Onkruid bestrijden of niet? De vraag of je een vegetatie op verhardingen moet bestrijden, is niet altijd gemakkelijk te beantwoorden. De keuze hangt onder meer af van de functie, het gebruik en de locatie van de verharding. Daarnaast zijn natuurlijk de wensen van de beheerders en de gebruikers bepalend. Er zijn hierbij drie factoren van belang: de functionele kwaliteit; de technische kwaliteit; de beeldkwaliteit. Functionele kwaliteit De groei van onkruid kan de functies van een verharding ondermijnen. Bij de functionele kwaliteit bekijk je in hoeverre de onkruidgroei van invloed is op de functie en het gebruik van de verharding. Hierbij gaat het om aspecten als: begaanbaarheid; veiligheid; waterafvoerfunctie; stroefheid. ONKRUID BESTRIJDEN OF NIET? 15

16 Technische kwaliteit Onkruidgroei, met name van struikvormers en boomvormers, tast de fundering en het verband in een verharding aan. De technische kwaliteit loopt daardoor achteruit en de levensduur van de verharding neemt erdoor af. Beeldkwaliteit In sommige gevallen verstoort onkruidgroei het aanzien van een plek of een wijk. Maar mensen vinden onkruidgroei niet altijd storend. Een hoog opgaande begroeiing op een sierbestrating wordt meestal niet gewaardeerd. Een beetje onkruid op een parkeerplaats van grijze betonklinkers stoort daarentegen weinig mensen. Fig. 1.6 Onkruidgroei op een sierbestrating vinden mensen vaak storend. De vraag is dus hoeveel onkruid je als beheerder, gebruiker of eigenaar van een verharding wilt of kunt accepteren. Uit bovenstaande blijkt dat er soms tegengestelde belangen zijn, waardoor het moeilijk is om een keuze te maken. Vragen 1.4 a Noem drie kwaliteiten van een verharding. b Welke onderdelen van de wegconstructie worden aangetast door boomvormers? 1.5 Bestrijdingsmethoden Bestrijdingsmethoden kun je verdelen in: niet-chemische methoden; chemische methoden. Beide methoden komen hier aan bod. Daarna krijg je informatie over het verwijderen van de plantenresten. Niet-chemische bestrijding thermische methode De niet-chemische bestrijdingsmethoden kun je in twee groepen onderverdelen. Bij de ene methode worden de bovengrondse delen van onkruid mechanisch verwijderd. Eigenlijk is dit hetzelfde als het heel lang afmaaien van een begroeiing. Bij de andere methode wordt het onkruid met machines dusdanig verhit dat het afsterft. Dit noem je de thermische methode. 16 HARD GROEN

17 Op verhardingen worden voor de uitvoering verschillende machines ingezet. Je hebt mechanische machines en thermische machines. Voorbeelden van mechanische machines zijn: borstelmachine; bosmaaier. Voorbeelden van thermische machines zijn: onkruidbranders; heetwater- en stoomapparatuur. Borstelmachine Onkruidborstels halen door een horizontaal draaiende beweging de bovengrondse delen van planten weg. De borstels bestaan uit vezels (kunststof) of staaldraden. Er zijn verschillende soorten uitvoeringen. Er zijn zelfrijdende borstelmachines en borstels die aangebouwd worden op een twee- of vierwielige tractor. De meest geschikte periode voor borstelen is van eind juni tot het invallen van de winter. Na een zachte winter en een groeizaam voorjaar kan borstelen in de tweede helft van mei al noodzakelijk zijn. Zorg ervoor dat de verharding schoon de winter ingaat. Fig. 1.7 Borstelmachine als aanbouwwerktuig Bosmaaier Voor het verwijderen van kruiden op een verharding op lastig te bereiken plaatsen en rond obstakels is een bosmaaier goed inzetbaar. BESTRIJDINGSMETHODEN 17

18 Fig. 1.8 Met een bosmaaier kun je kruiden op lastige plaatsen verwijderen. Onkruidbrander De onkruidbrander is een werktuig dat door verhitting bovengrondse plantendelen doodt. Onkruidbranders worden geleverd als handmachine of als aanbouwwerktuig voor eenassige of tweeassige trekkers. Voor een brandbehandeling moet de vegetatie droog zijn. Bij een geringe onkruidgroei worden de bovengrondse plantendelen gedood. Bij een zware begroeiing is branden minder geschikt. heetwaterapparatuur Heetwater- en stoomapparatuur Bij de heetwaterapparatuur wordt het water verhit (boven de 100 C) en met een spuitlans op de verharding gespoten. Hierdoor gaan bovengrondse plantendelen direct (zichtbaar) kapot en worden de ondergrondse plantendelen gedeeltelijk zodanig aangetast dat ze geleidelijk afsterven. Een heetwaterapparaat (unit) bestaat uit een wagen met een aggregaat of stroomgenerator die de energie opwekt voor het verwarmen van het water in de boiler. Aan de boiler is een slang verbonden waardoor je het hete water via een spuitlans onder druk op de verharding spuit. Stoomapparatuur bestaat uit een installatie die stoom maakt. De stoom wordt onder hoge druk naar de stoombalk gestuurd. Deze stoombalk zit meestal aan de voorzijde van de machine. 18 HARD GROEN

19 Fig. 1.9 Onkruidbestrijding met heet water en stoom Chemische bestrijding Het gebruik van chemische middelen staat de laatste jaren sterk ter discussie. Toch kunnen er situaties zijn waarbij je chemische middelen moet gebruiken. Het streven moet zijn het gebruik van deze middelen te beperken. Vooral selectief (pleksgewijs) spuiten kan een grote reductie van chemische middelen bevorderen. Er zijn diverse apparaten voor chemische onkruidbestrijding waarmee je selectief kunt werken. Zo zijn er de: hogedrukspuit; rugspuit met voordruk; rugspuit zonder voordruk (handpomp, elektrisch, benzinemotor); motorspuit; veldspuit (met automatische dectie-apparatuur). Bij alle spuitapparatuur wordt een mengsel van water en spuitvloeistof onder druk naar een spuitdop gebracht. De druk kan worden opgebouwd met een motor of met handkracht. BESTRIJDINGSMETHODEN 19

20 Fig Drukspuit strijkapparatuur Naast spuitapparatuur heb je ook strijkapparatuur waarmee je een bestrijdingsmiddel op de vegetatie kunt aanbrengen. Strijkapparatuur heeft geen overdruk en het mengsel wordt via de natuurlijke druk (vloeistof zit hoger dan de strijker) overgebracht naar een touw. Door de vegetatie met het touw te bestrijken, breng je een kleine hoeveelheid mengsel op de plant aan. Voor het bestrijken van vegetatie kun je gebruikmaken van: strijkstok; spot-on-stipper. Fig Strijkstok 20 HARD GROEN

21 Blad en afval verwijderen stapeleffect Hoe schoner de verharding, hoe goedkoper de beheersing van onkruidgroei is. Regelmatig vegen is een goede manier om de vestigingskansen van onkruid te verminderen. Door te vegen voorkom je het stapeleffect: op een beetje straatvuil groeit onkruid, in het onkruid blijft weer straatvuil hangen en er groeit weer meer onkruid enzovoort. Dat zie je bijvoorbeeld in de straatgoten. Voor verwijdering van blad en afval van een verharding kun je de volgende machines gebruiken: veegmachine; zuigmachine; veeg- zuigcombinatie; bladblazer. Veegmachine Een veegmachine bestaat uit een frame waarin een horizontale draaiende as is bevestigd. Aan deze as zit de borstel. Wordt het straatvuil direct in een bak geveegd, dan staat de borstel haaks op de rijrichting. Staat de borstel schuin naar voren, dan wordt het vuil op rijen geveegd en kan het opgeladen worden. Fig Veegmachine Zuigmachine Een zuigmachine bestaat uit een snel ronddraaiende ventilator die opgesloten zit in een huis. De luchtstroom wordt via een zuigbak opgezogen. Hierbij worden bladeren en vegetatieresten opgezogen en via de blaasmond door een opvangzak of opvangbak geleid. De lucht kan ontwijken, maar het blad en de plantenresten blijven in de zak of bak achter. De aandrijving vindt meestal plaats door een benzinemotor of via de aftakas van een trekker. BESTRIJDINGSMETHODEN 21

22 Fig Bladzuiger Veeg-zuigcombinatie Bij een veeg-zuigcombinatie worden losgewerkte onkruiden en of straatvuil samen geveegd en opgezogen in één werkgang. Fig Veeg-zuigcombinatie Bladblazer De bladblazer is een apparaat waarmee je blad en losgewerkt onkruid van de bestrating in de beplanting kunt blazen. Ook kun je het blad en onkruid ermee bij elkaar blazen. Een bladblazer bestaat uit een snel ronddraaiende ventilator die opgesloten zit in een huis. De luchtstroom wordt via een slang naar de blaasmond gestuwd. De aandrijving vindt meestal plaats door een benzinemotor. 22 HARD GROEN

23 Fig Bladblazer Vragen 1.5 a Noem twee methoden van onkruidbestrijding. b In welke groepen kun je de machines indelen die voor onkruidbestrijding gebruikt worden? c Welk voordeel heeft het gebruik van een strijkstok of een spot-on-stipper? d Wat is het belang van vegen van een bestrating in verband met onkruidbestrijding? e Noem vier machines om blad en afval van een verharding te verwijderen. 1.6 Herstellen bestrating Bij verzakte, kapotte, opgevroren of door wortels opgedrukte bestrating en scheuren in beton en asfalt ontstaan grote ruimten in de verharding. Daarin krijgt allerlei onkruid de kans om te groeien. Goed onderhoud kan onkruidgroei en ergernis voorkomen. Bij elementenverhardingen kunnen dezelfde problemen voorkomen. Daarnaast kunnen er door het gebruik ook gebreken ontstaan zoals: spoorvorming; uitrijden; kruip. Al deze gebreken resulteren in een sterkere onkruidgroei. Herbestraten kan een oplossing zijn. Het is echter goed om niet alleen te kijken naar het gebrek (symptoombestrijding), maar ook de oorzaak op te sporen. Spoorvorming Spoorvorming is het rijden van een goot in de verharding. Dit verschijnsel wordt veroorzaakt doordat het zandbed niet stabiel is of door het ontbreken van een goede fundering. Bij te dunne zandlagen kan het zandbed de belasting op de bestrating niet opvangen en dan vervormt ook de ondergrond. Het materiaal is te fijn waardoor de haakweerstand van de korrels mede onder invloed van doorzakkend regenwater of door capillaire opstijging onvoldoende is. Het materiaal kan ook te rondkorrelig zijn waardoor het weinig inwendige HERSTELLEN BESTRATING 23

24 wrijvingsweerstand heeft. In beide gevallen ontstaan door plaatselijke drukverschillen oppersingen van de verharding. Om dat tegen te gaan kun je: controleren of de zandbeddikte in overeenstemming is met de belasting; herbestraten in een verbeterd zandbed of een funderingslaag aanbrengen. Fig Spoorvorming Uitrijden Het uitrijden ontstaat vrijwel altijd doordat de kantopsluiting te weinig steun vindt in het zandbed. Het verkeer rijdt vaak langs de band en drukt de opsluiting weg. Er komen grotere voegen tussen de stenen, zodat er meer water in kan lopen. De stenen verzakken met als gevolg plasvorming en onkruidgroei. De verzadiging maakt het zand steeds minder stabiel en geeft het minder steun. Ook de afwatering van een bestrating speelt hierin een rol. Vooral als het regenwater naar de kant wordt afgevoerd. Wanneer er geen deugdelijke afvoer is, dan wordt de grond langs de opsluiting week. Het gevolg daarvan is dat de opsluiting wordt weggedrukt. 24 HARD GROEN

25 Fig Uitrijden De mate van uitrijden wordt bepaald door: de belasting; de infiltratiecapaciteit van de grond; de hoeveelheid water. Om de situatie te verbeteren kun je: een zwaardere opsluiting maken; de opsluiting in een beter zandbed leggen; de waterafvoer verbeteren (bermafschot). Kruip Kruip is het wegdrukken van de bestrating door de kracht die de banden van de aangedreven wielen op het wegdek uitoefenen. Vooral bij snel optrekken en in bochten is die kracht groot. Snelrijdend verkeer veroorzaakt kruip door de zuiging die de banden op het voegmateriaal uitoefenen. Het voegmateriaal wordt als het ware uit de voegen gezogen, waardoor er ruimte tussen de stenen ontstaat en de stenen verschuiven. Bij niet-strakke straten treedt dit verschijnsel gemakkelijk op. Maatregelen om kruip tegen te gaan zijn: zo strak mogelijk straten; het juiste verband kiezen (keperverband geeft de meeste weerstand); maatvaste stenen gebruiken (KOMO-keur); snelheidsvertragende maatregelen nemen. Vragen 1.6 a Noem drie soorten van schade aan een verharding. b Wat kun je doen tegen spoorvorming? c Noem een oorzaak voor het uitrijden van een verharding. HERSTELLEN BESTRATING 25

26 1.7 Afsluiting Een weg moet voldoende draagkracht bezitten. De ondergrond is medebepalend voor de opbouw van de weg. De wegconstructie bestaat doorgaans uit: ondergrond; cunet; fundering; verharding. In de praktijk kun je de volgende soorten verhardingen onderscheiden: gesloten verhardingen; open verhardingen of elementenverharding; halfverhardingen. Op verhardingen vind je vooral mossen, een- en meerjarige kruiden en grassen. De vraag of je een vegetatie op verhardingen moet bestrijden, is niet altijd gemakkelijk te beantwoorden. De keuze hangt onder meer af van de functie, het gebruik en de locatie van de verharding. Bestrijdingsmethoden kun je verdelen in: niet-chemische methoden; chemische methoden. Beide methoden kennen hun eigen machines en apparatuur. De niet-chemische bestrijdingsmethoden kun je in twee groepen onderverdelen. Bij de mechanische methode worden de bovengrondse delen van onkruid mechanisch verwijderd. Bij de thermische methode wordt het onkruid met machines dusdanig verhit dat het afsterft. Chemische bestrijdingsmiddelen kun je spuiten of strijken. Voor verwijdering van blad en afval van een verharding kun je de volgende machines gebruiken: veegmachine; zuigmachine; veeg- zuigcombinatie; bladblazer. Bij elementenverhardingen kunnen door het gebruik gebreken ontstaan zoals: spoorvorming; uitrijden; kruip. 26 HARD GROEN

27 2 Onderhoud aan gebouwen Oriëntatie Als je onderhoud aan gebouwen wilt uitvoeren, krijg je te maken met verschillende vakgebieden. Een schilder of timmerman gebruikt andere vaktermen en materialen dan een installateur of een slotenmaker. Ingewikkelde onderhoudswerkzaamheden besteed je bij voorkeur uit aan een vakman. Maar kleine werkzaamheden, zoals onderhoudsschilderwerk of het ontstoppen van een riool, voer je meestal zelf uit. Daarvoor is kennis van materialen en gereedschappen nodig. Maar ook veilig en milieuvriendelijk te werk gaan is daarbij belangrijk. 2.1 Onderhoud aan rioleringen Water speelt een belangrijke rol in ons dagelijks leven. We gebruiken het om te eten, te koken, te douchen en te wassen. Al dit water komt na gebruik weer in de riolering terecht. Om problemen te voorkomen is een goed aangelegd stelsel van buizen en leidingen noodzakelijk. Je begrijpt dat zo n stelsel ook serieus moet worden onderhouden. Materialen Bij afvoerleidingen komen de volgende materialen voor: PVC (polyvinylchloride); hard PE (polyetheen); gietijzer; lood; gres; koper; verzinkt staal. In nieuwe installaties wordt algemeen gebruikgemaakt van kunststof. PVC wordt tegenwoordig het meest toegepast. Veel van de andere genoemde materialen kun je in oudere installaties nog terugvinden. PVC PVC wordt in de installatietechniek vanaf 1965 toegepast. Voor die tijd werden meestal gietijzeren, loden, stalen of koperen pijpen gebruikt. PVC is in vergelijking met andere materialen goedkoop in aanschaf en gemakkelijk te bewerken. Bovendien is PVC goed bestand tegen vele (agressieve) invloeden. Op het ogenblik wordt PVC op grote schaal gebruikt voor afvoerleidingen. Dikwandige PVC-buizen voor ondergrondse leidingen of voor leidingen die onder druk staan. Dunwandige PVCpijpen voor onder meer regenpijpen boven de grond. ONDERHOUD AAN GEBOUWEN 27

28 Afvoerleidingen en hulpstukken van PVC behoren het KOMO-keurmerk te bezitten. De afkorting KOMO betekent Keuring Onderzoek Materialen Openbare werken. Het KOMO stelt onder andere vast aan welke eisen PVC-materialen moeten voldoen. Fig. 2.1 KOMO-keurmerk PVC-buizen en -hulpstukken bevestig je meestal aan elkaar met een lijmverbinding. Van tevoren reinig je de te lijmen oppervlakken met een schoonmaakmiddel. Vervolgens breng je PVC-lijm aan. In de lijm zit een middel dat een klein laagje van de ingesmeerde delen oplost. Deze opgeloste laagjes PVC verenigen zich met het PVC uit de lijm. Het oplosmiddel verdampt waarna een zeer sterke verbinding ontstaat. Fig. 2.2 Met de kraspen zet je een kras op beide delen. Je weet dan precies hoe de verbinding in elkaar gezet moet worden. Later nog verdraaien mag niet! Er bestaan veel hulpstukken voor PVC-afvoerbuizen. Om een liggende leiding of een grondleiding zonder spanning op afschot te kunnen leggen, zijn er koppelstukken met een hoek die kleiner is dan 90. De hoek is dan PVC zet onder dezelfde omstandigheden wel tien keer zoveel uit als koper of staal. Dit betekent dat je bij de toepassing van PVC-buizen rekening moet houden met de werking (uitzetting) van het materiaal. Neem daarbij de volgende regels in acht. Monteer de beugels niet in de bochten, maar een eind daarvandaan. Breng de beugels los-vast om de pijp aan. Pas bij lange pijpstukken expansiestukken toe. Gebruik voor vloer- en muurdoorgangen mantelpijpen. PVC heeft diverse voordelen. De belangrijkste zijn: gemakkelijk te bewerken; goed bestand tegen diverse (agressieve) invloeden waaronder de aantasting door huishoudelijk afvalwater. PVC heeft ook nadelen: sterke uitzetting bij temperatuurverhoging; breekbaar in een koude omgeving; niet bestand tegen bijvoorbeeld thinner of aceton. Overigens mag je deze stoffen niet wegspoelen, geef ze af bij een KCA-depot (klein chemisch afval). 28 HARD GROEN

29 spiegellassen PE Hard PE is een afkorting voor hard polyetheen. Dit is polyetheen dat onder lage druk gevormd is. Deze kunststof is taai en nogal flexibel. De verschillende onderdelen worden meestal verbonden door spiegellassen. Bij spiegellassen druk je te verbinden buizen bij een temperatuur van ongeveer 200 C tegen elkaar. Na afkoelen krijg je een waterdichte en trekvaste verbinding. Voordelen van hard PE: bestand tegen chemische aantasting; een lage soortelijke massa en daardoor een relatief lage massa per meter pijp; een hoge levensduur; slagvast (scheurt niet zo snel). Nadeel is dat hard PE alleen door vaklui kan worden gelegd. Gietijzer Gietijzer werd vroeger veel toegepast als buismateriaal. Gietijzer is beter bestand tegen beschadiging dan kunststof. Ter voorkoming van roest zijn gietijzeren buizen in- en uitwendig voorzien van een dun teerlaagje. Soms is uitwendig ook een duurzame verflaag aangebracht. Buizen werden meestal aan elkaar gemaakt met een rubberverbinding. Voordelen van gietijzer: zeer sterk; zet nauwelijks uit, expansiestukken zijn niet nodig. Nadelen van gietijzer: moeilijk bewerkbaar; een hoge massa per meter. Lood Loden buizen werden vroeger op grote schaal toegepast als afvoerleidingen. Je komt ze daarom in oudere woningen nog wel tegen. Loden buizen werden verbonden met een soldeerverbinding. Een voordeel van lood is dat het goed corrosievast is. Een nadeel is dat het materiaal vrij zacht is, waardoor het snel uitzakt en indeukt. Gres Gresbuizen werden vroeger op grote schaal toegepast als grondleiding. De eigenschappen van dit materiaal zijn hiervoor bijzonder geschikt. Gres is een kleiproduct dat wordt voorzien van een glazuurlaag. Het uitwendige oppervlak is zodoende zeer hard en glad. Gresbuizen hebben een lange levensduur. Ze zijn echter erg bros. Koper Koper is een prima materiaal, maar is nogal duur. Het wordt nog algemeen toegepast als waterleiding. Koper is goed bestand tegen corrosie, temperatuurschommelingen en hoge temperaturen. Het is glad en niet veel zwaarder dan PVC. ONDERHOUD AAN RIOLERINGEN 29

30 Verzinkt staal Verzinkt staal is uitstekend geschikt als materiaal voor afvoerbuizen. De zinken beschermlaag is in- en uitwendig aangebracht. Voor onderlinge verbindingen worden rubbermanchetten gebruikt. Opbouw rioolsysteem De riolering is het stelsel voor de afvoer van afvalwater. Sommige gemeenten voeren hemelwater apart af via een gescheiden openbare riolering. Een afvoerinstallatie bestaat uit verschillende horizontale en verticale pijpen. De pijpen hebben verschillende namen. De leiding vanaf een lozingspunt (bad, douche, toilet) heet aansluitleiding. Deze aansluitleiding is aangesloten op een leiding met een grotere diameter. Loopt deze laatste min of meer horizontaal, dan spreek je van verzamelleiding. Loopt die min of meer verticaal dan spreek je van standleiding. De standleiding komt onder de grond uit op een grondleiding. Fig. 2.3 De leidingen met hun namen in een gebouw In de grondleiding is vaak een ontstoppingsstuk aangebracht dat je kunt openen als zich een verstopping voordoet of om de buis door te spoelen. De punten van waaruit je kunt ontstoppen, mogen niet meer dan tien meter uit elkaar liggen. Vaak ligt een ontstoppingsstuk op het punt waar de afvoerleiding naar buiten gaat. 30 HARD GROEN

31 afschot Om het afvalwater goed af te voeren moet niet alleen de middellijn van de pijp aangepast worden aan de hoeveelheid water die erdoor moet kunnen, maar moet de pijp ook op afschot gelegd worden. Vaste deeltjes die in het afvalwater zweven mogen niet neerslaan, want dan ontstaat er uiteindelijk verstopping. Het afschot (helling waaronder een leiding is aangelegd) mag niet te groot, maar ook niet te klein zijn. Is het afschot te groot, dan stroomt het water heel snel over toch neerslaande deeltjes, waardoor het die deeltjes niet meevoert. Is het afschot te klein, dan hebben de vaste deeltjes veel tijd om neer te slaan, waardoor ook hier na verloop van tijd verstopping ontstaat. Een afschot van vijf millimeter per meter is meestal wel voldoende. Controle en onderhoud Het leidingstelsel moet worden gecontroleerd op: breuk; verzakkingen; verstoppingen. Na de ontdekking van gebreken moet er ook iets aan gedaan worden. Je geeft aan de verantwoordelijke voor het onderhoud door welk onderhoud nodig is. Die kijkt dan wat in eigen beheer uitgevoerd kan worden. Het onderhoud bestaat uit: opnieuw aanbrengen van ondersteuningsbeugels; het maken van een nieuwe lijmverbinding (bijvoorbeeld bij het vervangen van een deel dat versleten is); het ontstoppen bij een verstopping. Ondersteuningsbeugels Het is van belang dat een buis voldoende ondersteuning heeft, want veel vuil water geeft een behoorlijke belasting op de buis. Er zijn richtlijnen die aangeven hoeveel beugels er ongeveer nodig zijn voor een goede ondersteuning. Voor verticale leidingen is de beugelafstand twintig keer de buisdiameter met een maximum van 1,5 meter. Voor horizontale leidingen ga je uit van tien keer de buisdiameter met een maximum van 1,25 meter. Verder mogen de beugels niet heel strak om de buis zitten. Er moet ruimte blijven om bij temperatuurschommelingen uit te kunnen zetten. Lijmverbinding Als er ergens een nieuw stuk PVC-buis wordt aangebracht, wordt de verbinding door lijmen lekdicht gemaakt. Een PVC-pijp is eenvoudig op lengte te zagen met een beugelzaag. De zaaglijn teken je het gemakkelijkst af door een ophangbeugel om de pijp aan te brengen. Bramen die ontstaan bij het zagen moet je nauwkeurig verwijderen. De kans op verstopping is anders vrij groot. Haren en ander afval blijven er gemakkelijk aan vasthaken. Voordat je begint met lijmen, zet je eerst de hele installatie in elkaar. Je kunt dan immers nog schuiven. Na het lijmen gaat dat niet meer. Een verbinding die je na het lijmen nog verdraait, gaat na verloop van tijd lekken. ONDERHOUD AAN RIOLERINGEN 31

32 Voor het aan elkaar lijmen van PVC-materialen zoals buizen, koppelstukken, bochten of verloopmaterialen, moet je speciaal daarvoor bestemde lijm gebruiken. De te lijmen oppervlakken moeten schoon en vetvrij zijn. Eventueel schuren met fijn schuurpapier. Lijmen kun je alleen bij temperaturen boven de 5 C. De lijm en te verlijmen pijpen hebben bij voorkeur dezelfde temperatuur. stankafsluiter waterslot Om te voorkomen dat er een open verbinding ontstaat tussen de rioollucht en de lucht in de woning is elk afvoerpunt voorzien van een zogenaamde stankafsluiter. Onder iedere wastafel zit er een in de vorm van een zwanenhals. Daar blijft water in staan. Daarom wordt zo n afsluiter ook wel een waterslot genoemd. Ook als je lang geen gebruikmaakt van die afvoer (het water verdampt op den duur), moet de afdichting in stand blijven. Daarom wordt wel gesteld dat er ongeveer zestig millimeter water in de zwanenhals moet staan. De stankafsluiters kunnen gemaakt zijn van verchroomd messing of van plastic. Fig. 2.4 Een stankafsluiter in de vorm van een zwanenhals. Maak je een erg grote zwanenhals, dan is er onder de wastafel maar weinig ruimte. Fig. 2.5 Stankafsluiter in de vorm van een beker. Veelal wordt de bekersifon toegepast, omdat die er mooier uitziet. Verstopte leidingen ontstoppen Je ontkomt er niet aan, je moet afvoeren regelmatig ontstoppen. Voedselresten, olie, vet, zeepresten en haren zijn de belangrijkste boosdoeners. In de koude afvoer kan vet gemakkelijk stollen en als een dikke koek in de leiding vast komen te zitten. Verstoppingen krijg je sneller bij scherpe bochten en vernauwingen in de afvoerleidingen. Voedselresten horen natuurlijk in de vuilnisbak. Maar als het echt niet anders kan, moet je olie- en vetresten met heet water en afwasmiddel doorspoelen. Een verstopping kan worden ontstopt: door schoonmaken van de stankafsluiter (bekersifon of zwanenhals) onder een wasbak; met een rubberen zuigontstopper; met een ontstopveer (bladveer of spiraalveer) of speciale apparatuur via een reinigingsdienst; met een chemisch ontstoppingsmiddel; door de leiding op te graven en schoon te maken. 32 HARD GROEN

33 De verstopping van een bekersifon reinig je door de beker los te draaien. Als het lang geleden is dat de beker los is geweest, kan die erg vast zitten. Met een grote tang lukt het dan vaak wel. Let wel op dat de beker vaak verchroomd is. Om geen krassen te krijgen moet je ervoor zorgen dat er een doek tussen beker en tang zit. De verstopping kan ook tussen de sifon en de muur zitten. In dat geval maak je de volledige sifon los, zodat je ook dat stukje pijp kunt reinigen. Controleer tegelijkertijd of de pijp nog dik genoeg is, want de pijp roest op den duur en gaat dan lekken. ontstopper Zit de verstopping verder in de leiding, dan kun je proberen het probleem met een rubberen ontstopper te verhelpen. Dat is een half bolvormig stuk rubber aan een steel of in een luxere uitvoering een soort fietspomp met een zuiger. Met dit hulpmiddel trek je vacuüm in de leiding om zo de verstopping op te heffen. Vul de bak met een hoeveelheid water, maak de overloopopening dicht (met plakband of met een doek) om het aanzuigen van valse lucht tegen te gaan en beweeg de ontstopper enkele keren krachtig op en neer. Herhaal het ontstoppen enkele malen, goed doorspoelen doet dan de rest. Ook een toilet kun je op deze manier wel ontstoppen. ontstopveer Met de ontstopveer kun je een heel eind in de afvoer komen om zo de prop door te duwen. De veer is in diverse maten te koop. Verwijder de zwanenhals of bekersifon en breng de veer met een draaiende beweging in de afvoer. Spoel daarna met veel heet water en wat afwasmiddel. Bij een badkuip kun je via het ontstoppingsluikje bij de sifon komen. Is het probleem dan nog niet opgelost, dan is er een apparaat dat via een slang water spuit. Door een speciale kop duwt de slang zichzelf de afvoerpijp in. De aanwezige verstopping wordt uit elkaar geduwd en met het water afgevoerd. Je kunt met zo n slang een vrij grote afstand overbruggen. Er zijn ook chemische middelen in de handel die een verstopping kunnen verhelpen. Wees er voorzichtig mee. Het zijn agressieve middelen die de leidingen kunnen aantasten. Ze zijn bovendien slecht voor het milieu. Gebruik je ze toch, lees dan de aanwijzingen op de verpakking goed door. De leidingen moeten na het gebruik goed gespoeld worden met (veel) heet water. Door verzakking kan het gebeuren dat een grondleiding scheurt en boomwortels in de leiding groeien. Een verstopping laat dan niet lang op zich wachten. Dit los je alleen goed op door de leiding daar bloot te leggen en een nieuw stuk te plaatsen. Het is een heel karwei, maar wel de enige mogelijke oplossing. De plaats van de verstopping kun je lokaliseren door na te gaan hoe ver de slang met speciale kop in de leiding kan dringen. Ook een goede kaart met daarop de ligging van de riolering is een belangrijk hulpmiddel. Zorg dat deze op het bedrijf aanwezig is en bij een uitbreiding wordt aangepast aan de nieuwe situatie. Leg een grondleiding niet bij of onder een houtsingel. ONDERHOUD AAN RIOLERINGEN 33

34 Fig. 2.6 Een ontstopper is een eenvoudig apparaat om verstoppingen te verwijderen. Vragen 2.1 a Welk materiaal wordt tegenwoordig het meest gebruikt voor riolering? b Noem twee voordelen van PVC ten opzichte van andere materialen. c Met welke eigenschap van PVC moet je rekening houden bij de aanleg van leidingen? d Wat is afschot? e Hoe kun je een verstopte leiding ontstoppen? 2.2 Ventilatie Als je een huis perfect isoleert en je past de tochtwering prima toe, haal je de stookkosten wel naar beneden, maar de woonruimte wordt daardoor niet prettiger om in te leven. Het wordt er erg bedompt en benauwd. Daarom moet je goed ventileren. Je zult nu denken: "ja, maar dan stook ik me alsnog het apenzuur. Dat is waar, maar wil je een leefbaar klimaat hebben in de woonruimte, dan zal het toch moeten. Het grote voordeel van ventileren ten opzichte van tocht is dat je het kunt sturen, zodat je de uitwisseling van koude tegen warme lucht onder controle kunt houden. Er zijn twee manieren van ventilatie mogelijk: natuurlijke ventilatie; mechanische ventilatie. Natuurlijke ventilatie Natuurlijke ventilatie is eigenlijk een vorm van tocht. Bij tocht is de snelheid waarmee de lucht zich verplaatst echter veel groter. Bij natuurlijke ventilatie maak je gebruik van de eigenschap dat warme lucht lichter is dan koude lucht. Koude lucht komt via lage openingen in de te ventileren ruimte. Denk hierbij aan openingen onder een deur. Deze lucht wordt in de ruimte opgewarmd. Door verwarming van de lucht stijgt deze in de ruimte op. Als er nu hoger in de ruimte enkele openingen zijn, bijvoorbeeld een openstaand bovenlicht, ontstaat er stroming van lucht. Door deze stroming wordt de lucht op natuurlijke wijze ververst. 34 HARD GROEN

35 Mechanische ventilatie Bij mechanische ventilatie help je de ventilatie een handje door deze met een ventilator extra snelheid te geven. Mechanische ventilatie pas je toe als natuurlijke ventilatie tekortschiet. Fig. 2.7 Dakventilator Het principe van mechanische ventilatie is vrij oud. Bekend zijn de raamventilatoren die dienen om kook- en bakluchtjes uit de keuken te halen. Deze komen echter steeds minder vaak voor, omdat je deze luchtjes beter recht boven het kookstel weg kunt zuigen met een afzuigkap. centraal ventilatiesysteem De laatste jaren zie je in huizen, recreatieverblijven, openbare ruimtes, kantines en dergelijke steeds vaker een centraal ventilatiesysteem. Bij dit soort systemen staat de ventilator op een centrale plaats en wordt de lucht via kanalen uit de verschillende ruimtes gezogen. De weggezogen lucht moet worden vervangen door frisse buitenlucht. Het gevolg hiervan is dat deze lucht meestal verwarmd moet worden. Dit kost natuurlijk brandstof. Om deze kostenpost wat kleiner te maken, wordt de toevoerlucht tegenwoordig verwarmd met de lucht die uit de ruimte gezogen wordt. Dit gebeurt het meest effectief door de weg te zuigen lucht af te koelen met een koeleenheid. De warmte de hierbij vrijkomt, kun je dan weer benutten om de toevoerlucht te verwarmen. filteren Je moet de toevoerlucht niet alleen verwarmen, maar ook filteren, zodat er geen stof in de ruimte komt. Het filteren van toevoerlucht komt in alle systemen van mechanische ventilatie voor. Deze filters moet je op gezette tijden reinigen. Vragen 2.2 a Wat is het verschil tussen natuurlijke ventilatie en tocht? b Een mechanisch ventilatiesysteem zuigt koude lucht aan. Hoe kun je voorkomen dat er veel energie verloren gaat? VENTILATIE 35

36 2.3 Timmermansgereedschap Om te timmeren heb je gereedschap nodig. Veel van dit gereedschap wordt ook in privé-huishoudens gebruikt. Helaas zie je vaak dat de kwaliteit van dit hobbygereedschap te wensen overlaat. De schaven, beitels en boren zijn niet altijd scherp of de steel van de hamer is ernstig beschadigd. Eerstehulpverleners in de ziekenhuizen hebben het dan ook druk wanneer er veel vrije dagen zijn. Dan komen bij hobbyisten de meeste verwondingen voor. Veel van deze ongelukken zijn te wijten aan onkunde. Veel mensen weten niet hoe ze met hun gereedschap moeten omgaan. Maar ook het onderhoud van het gereedschap laat te wensen over. Om jou als technisch medewerker voor dit leed te behoeden, is het pure noodzaak dat je weet hoe je met gereedschap moet omgaan en hoe je het moet onderhouden. Het gereedschap dat je gebruikt, kan worden ingedeeld in: meet- en aftekengereedschap; slag- of stootgereedschap; verspanend gereedschap; zagen; schaven en beitels; boren; elektrisch handgereedschap. Deze gereedschappen komen nu eerst aan de orde. Daarna krijg je nog informatie over houtverbindingen. Meet- en aftekengereedschap Wanneer je gaat meten en aftekenen, maak je gebruik van internationaal erkende meeteenheden. Vroeger had elke zichzelf respecterende stad zijn eigen meeteenheid. Gelukkig is dat verleden tijd, alleen Groot-Brittannië gebruikt soms nog eigen maten. Voor het meten van niet te grote afstanden zijn verschillende gereedschappen in de handel waarvan de duimstok en de rolmaat wel de bekendste zijn. meetlint Wanneer je op een bedrijf werkt, kan het gebeuren dat je afstanden moet meten, waarbij je met de duimstok of de rolmaat niet goed uit de voeten kunt, omdat de afstanden te groot zijn. Hiervoor is het meetlint ontworpen. Dit lijkt veel op een rolmaat, maar het lint is gemaakt van met kunststof geïmpregneerd textiel. De lengte ervan kan wel oplopen tot vijftig meter. Als je met een meetlint werkt, moet je rekening houden met de elasticiteit ervan en er dus niet te hard aan trekken. Anders rekt het lint iets, waardoor de meting niet meer nauwkeurig is. 36 HARD GROEN

37 Fig. 2.8 Meetlint en distancer distancer Voor het meten van bijvoorbeeld de inwendige maten van een kamer is een handig werktuig in de handel, de distancer. Dit is een elektronisch apparaatje dat werkt volgens het principe van een echolood. Het apparaatje zendt een signaal uit. Dit weerkaatst tegen bijvoorbeeld een muur en wordt weer opgevangen door de distancer. Die kan de afstand berekenen uit de tijd die het signaal hierover doet. De berekeningen van de distancer zijn echter slechts op een centimeter nauwkeurig. Hierdoor is hij geschikt voor metingen die nodig zijn als je materialen gaat bestellen. Belangrijk bij het timmeren is het recht en haaks werken. Van haaks spreek je bij een hoek van negentig graden. Hiervoor zijn de blokhaak en de winkelhaak in verschillende afmetingen in de handel. Maar voor het meten van een wat grotere hoek zijn de winkel- en blokhaken soms te klein. Daarom heeft iemand een slim regeltje bedacht, de steek. Als je een driehoek tekent waarvan de zijden dertig, veertig en vijftig centimeter zijn, is de hoek tussen de zijden van dertig en veertig centimeter precies negentig graden. Het gaat bij deze regel om de verhouding tussen de zijden van de driehoek, je kunt bijvoorbeeld ook 150, 200 en 250 centimeter kiezen. Fig steek 3 5 hoek van 90 graden 4 Slag- of stootgereedschap Slag- of stootgereedschap is de verzamelnaam voor allerlei soorten hamers. Daarvan zijn er nogal wat in de handel. Elke hamer heeft zijn eigen toepassing. Zo zijn er hamers voor het inslaan van spijkers, hamers voor het vastslaan van tegels bij het TIMMERMANSGEREEDSCHAP 37

38 straten, hamers voor montagedoeleinden, hamers om palen in de grond te slaan enzovoort. De steel van de hamer is meestal gemaakt van hout, maar soms ook van andere materialen. Zo zijn er hamers met kunststoffen stelen en hamers met stalen stelen. Bij één soort hamer zijn de kop en de steel uit één stuk gesmeed. Dit is duur, maar wel degelijk. Fig Klauwhamer Stelen zijn meestal van essenhout, een zeer veerkrachtige houtsoort die ook sterk is. Hout heeft het grote voordeel dat het de trillingen van de slag opvangt, zodat deze niet naar de hand en de arm worden doorgegeven. Stalen hamerstelen hebben dit voordeel in veel mindere mate, alleen de gesmede steel vangt de trillingen ook goed op. Bij een houten steel doet zich het probleem voor dat de hamerkop na verloop van tijd van de steel loslaat of dat de steel breekt. Er zijn losse hamerstelen te koop. Deze moet je wel op de juiste manier in de kop zetten, anders gebeuren er ongelukken. Fig Constructie van een hamerkop wig hamerkop hamersteel Verspanend gereedschap vorm van een wig Verspanend gereedschap is alle gereedschap waarbij tijdens het gebruik spanen worden gevormd. Hieronder vallen beitels, schaven, zagen en boren. In al deze soorten gereedschap is een basisvorm te herkennen in de vorm van een wig. 38 HARD GROEN

39 Fig spaanhoek wighoek vrijloophoek beitelpunt Verspanende gereedschappen worden gemaakt van staal. Dit staal wordt tijdens het gebruik behoorlijk belast. Elke keer wanneer het snijdende gedeelte zijn werk doet, slijt een heel klein deel van het metaal af. Het gevolg hiervan is dat het gereedschap na verloop van tijd bot wordt. Dit moment kun je uitstellen door ervoor te zorgen dat het snijdende gedeelte zeer hard is. Maar als het te hard is, is het ook erg bros, waardoor het snel breekt. Daarom wordt altijd voor de gulden middenweg gekozen in de vorm van staal. Staal is een legering van de elementen ijzer en koolstof. De hoeveelheid koolstof is echter klein: van 0,05 procent tot 1,5 procent. Staal wordt ook wel eens ijzer genoemd, maar dat is niet juist. IJzer in zuivere vorm komt vrijwel niet voor en is constructief zwak. Alles wat in de volksmond ijzer wordt genoemd, is dus staal (er zit altijd koolstof in). harden Zit er meer dan 0,35 procent koolstof in staal, dan kun je het harden. Bij harden maak je gebruik van de eigenschap van staal dat het bij verschillende temperaturen een verschillende kristalstructuur heeft en dat het enige tijd op een bepaalde temperatuur moet zijn om de bij die temperatuur behorende structuur te krijgen. Bij kamertemperatuur is de koolstof niet in de kristallen opgenomen, maar zijn er losse deeltjes ijzer en losse deeltjes koolstof. Wanneer je de temperatuur opvoert tot het staal roodgloeiend (circa 900 C) is, wordt de koolstof in de kristalstructuur opgenomen en zijn er vrijwel geen losse deeltjes koolstof meer. Als je het staal rustig laat afkoelen tot kamertemperatuur, neemt het de kristalstructuur die daarbij hoort weer aan. Koel je het heel snel af (door onderdompeling in water), dan krijgt het staal niet de kans om zijn kristalstructuur om te zetten. Het staal wil dit graag, omdat de deeltjes koolstof zich bij deze lage temperatuur niet kunnen verplaatsen. Het gevolg van dit alles is dat er grote inwendige spanningen in het staal optreden, waardoor het hard wordt. TIMMERMANSGEREEDSCHAP 39

40 Fig Het principe van het harden van staal ijzer koolstof koolstof ongehard staal gehard staal Naarmate meer koolstof in het staal aanwezig is, neemt de inwendige spanning tijdens het harden toe en wordt het staal harder. Dit heeft tot gevolg dat staal met veel koolstof (meer dan 1,5 procent) tijdens het harden zo hard kan worden dat het gaat scheuren. Dit kan bij gietijzer (meer dan 2,5 procent koolstof) gebeuren als je het gaat lassen. Zagen Er zijn zagen in de handel die gemaakt zijn van gehard staal (hardpoint zagen). Deze zagen blijven lang scherp, maar kunnen, als ze bot zijn, alleen met de slijpmachine worden geslepen. Dit is echter zo duur dat het goedkoper is een nieuwe zaag aan te schaffen. De andere soorten zagen zijn wel te scherpen. Je gebruikt hiervoor een driehoekige vijl waarmee je de zaag weer goed scherp vijlt. Fig zetting Een zaag moet worden gezet. Deze zetting is noodzakelijk, omdat de zaag een zaagsnede moet maken die breder is dan de dikte van de zaag. Als de zaagsnede even breed is als de dikte van het zaagblad, loopt de zaag tijdens het zagen vast. Het zetten van een zaag bestaat bij timmermanszagen uit het uitbuigen (zetten) van de tanden. Hiervoor zijn speciale zettangen in de handel. 40 HARD GROEN

41 Fig Tanden van een zaag De zetting van de tand, dit is de afstand die de tand opzij drukt, is afhankelijk van het aantal tanden per inch (een inch = 25,4 millimeter). Hoe groter het aantal tanden per inch, hoe fijner de zaag en hoe kleiner de zetting. Bij sommige zagen is het aantal tanden per inch zo groot dat ze niet meer stuk voor stuk te zetten zijn. Dan gebruik je de zogenaamde golfzetting. Schaven De houtschaaf is er in vele uitvoeringen, waarvan de blokschaaf de meest bekende is. Tegenwoordig worden echter steeds minder schaven gebruikt, omdat de machinale bewerkingsmethodes veel beter zijn geworden dan vroeger en deze machines zeer compact en betaalbaar zijn. Toch is er meestal wel een schaaf op een bedrijf aanwezig. In een schaaf is een beitel gemonteerd. Deze moet ook worden geslepen. Dit gebeurt op dezelfde manier als bij een houtbeitel. Wanneer de beitel scherp is, moet je deze weer terug in de schaaf zetten en kun je de schaaf afstellen. Met dit afstellen bepaal je de dikte van de spaan die je van het hout wilt afhalen. Wanneer je een houten blokschaaf gebruikt, moet dit afstellen met een hamer gebeuren. Als je eenmaal gezien hebt hoe dat moet, vergeet je het nooit meer. Het afstellen van een metalen blokschaaf gebeurt met behulp van stelschroeven. Zie figuur Fig Metalen blokschaaf Boren Er zijn boren voor verschillende toepassingen. De meeste boren worden door boormachines aangedreven. Met de hand aangedreven boren komen haast niet meer voor. TIMMERMANSGEREEDSCHAP 41

42 Fig Diverse boren Houtboren kun je onderverdelen in: spiraalboren (diameter van 0,1 tot veertig millimeter); speedboren (diameter van zes tot veertig millimeter): alleen machinaal te gebruiken; zevengatenzaag: alleen machinaal te gebruiken; slangenboor (diameter van zes tot 32 millimeter): zowel te koop voor booromslag (met de hand gedreven) als voor machine; speciale boren: verzinkboren; centerboren; propboren. Er zijn ook boren voor metaal en steen. Die worden hier verder niet behandeld. Elektrisch handgereedschap De laatste jaren komen steeds meer elektrische handgereedschappen in de handel die zeer compact zijn en alsmaar goedkoper worden. Bovendien komen er steeds meer machines in de handel met een oplaadbare accu als energiebron. Voorbeelden zijn: schuurmachines; boormachines; zaagmachines; schroefmachines; machinale schaven; freesmachines. Houtverbindingen Bij het timmeren moet je ook verbindingen in hout maken. Deze verbindingen kun je op verschillende manieren uitvoeren. De belangrijkste eis aan een houtverbinding is dat zij goed vastzit. Als je twee stukken hout zomaar aan elkaar plakt, kun je er zeker van zijn dat de verbinding binnen zeer korte tijd loslaat. 42 HARD GROEN

43 De voornaamste goede verbindingen zijn de volgende. Halfhoutverbinding. Hierbij haal je de helft van de te verbinden houten delen weg, waarna je de twee delen op elkaar lijmt. Ronde tap met wig. Deze kun je gebruiken wanneer je een balkje haaks op een bredere plank wilt bevestigen. Penverbinding met wig. Dit zie je vaak toegepast bij meubelen. Hoekverbindingen. Deze kunnen worden gebruikt voor ramen en kozijnen. Het koud verstek is de minst sterke verbinding en de stalen hoekverbinding is de lelijkste. Pen-en-gat-verbinding. Dit is een zeer solide verbinding met een mooi uiterlijk; deze verbinding is alleen behoorlijk arbeidsintensief. Deuvelverbinding. Dit is een goed alternatief voor de pen-en-gat-verbinding. Deze verbinding is veel eenvoudiger te maken, maar ook minder sterk. Als je een houtverbinding hebt gemaakt, moet je deze ook nog in elkaar zetten en vastlijmen. Er zijn tegenwoordig veel soorten lijm in de handel, elk klusje heeft zijn eigen lijm. In feite kom je echter maar twee soorten houtlijm tegen: witte houtlijm; bruislijm. witte houtlijm bruislijm Witte houtlijm is een lijmsoort op kunststofbasis. Deze is vrij gemakkelijk te verwerken, maar is qua sterkte beperkt en beslist niet watervast. Bruislijm is een lijm op kunststofbasis (PUR of polyurethaan). Deze lijm hecht op vrijwel alle ruwe oppervlaktes, zelfs op de huid (pas op je handen). De lijm zet tijdens het uitharden (drogen) uit en werkt daardoor ook vullend. Deze lijm is goed bestand tegen water. Vragen 2.3 a Noem drie groepen gereedschappen. b Welk meetgereedschap kun je gebruiken om grote afstanden uit te meten? c Aan welke eigenschappen moet een hamersteel voldoen? d Wat is het zetten van een zaag? e In wat voor constructies zie je penverbindingen met een wig vaak toegepast? 2.4 Hang- en sluitwerk Hang- en sluitwerk is de verzamelnaam van alle middelen waarmee ramen en deuren draaien en worden afgesloten. Hieronder vallen alle soorten scharnieren, sloten, raamuithouders en deurdrangers. Een belangrijk doel van het hang- en sluitwerk is het beschermen van je eigendommen tegen diefstal. Materiaal De kwaliteit van het hang- en sluitwerk is sterk afhankelijk van het soort materiaal waarvan het is gemaakt. Vroeger werden vooral steen- en betonsoorten, houtproducten en plantaardige producten (touw en dergelijke) gebruikt, tegenwoordig praktisch uitsluitend metalen en kunststoffen. Metalen worden het meeste toegepast, omdat ze het sterkst zijn. HANG- EN SLUITWERK 43

44 We bespreken eerst de volgende metalen: staal; messing; aluminium. Daarna krijg je informatie over reparatie en onderhoud van sloten en scharnieren. oxideren Staal Staal is een legering van ijzer met een klein beetje koolstof. Staal heeft echter de nadelige eigenschap dat het roest. Dat wil zeggen dat het staal een chemische reactie aangaat met zuurstof. Roesten wordt ook wel oxideren of corroderen genoemd. Het grootste bezwaar van roesten is dat het metaal poreus wordt, zodat een geheel stalen onderdeel kan doorroesten en op den duur verdwijnen. Om roesten tegen te gaan, moet je het staal tegen zuurstof beschermen. Dit kan door het aanbrengen van een laagje vet op het staal. Maar dit blijft in weer en wind niet lang zitten. Een andere, duurzamere methode is het aanbrengen van een laag verf. De beste beschermingsmethode is het aanbrengen van een laagje ander metaal op het staal. Hiervoor gebruik je zink (verzinken en galvaniseren) of cadmium (vercadmiumen). Met deze metalen sluit je het staal niet alleen af, zodat er geen zuurstof bij kan komen, maar je maakt ook gebruik van de zogenaamde galvanische bescherming. Bij de galvanische bescherming gebruik je de eigenschap van zuurstof om met het meest onedele metaal te reageren. Als je op staal een laagje zink of cadmium aanbrengt, beide veel onedeler metalen dan staal, dan reageert de zuurstof met het onedele metaal en laat het staal ongemoeid. Er komt hooguit een beetje roest op de eventuele beschadigingen van de galvanische laag. roestvast staal rvs Wanneer aan je staal chroom en nikkel toevoegt, wordt het bestand tegen corrosie. Staal wordt corrosiebestendig bij circa 18 procent chroom en circa 8 procent nikkel. Aan roestvast staal (rvs) worden ook wel materialen toegevoegd als wolfram, silicium, molybdeen en kobalt. Elk hiervan heeft een bepaalde uitwerking op staal, waardoor onder meer de slijtvastheid, hittebestendigheid en bestandheid tegen agressieve stoffen worden verbeterd. Rvs heeft als bijkomstige eigenschap dat het zeer taai is, waardoor het lastig te verspanen is. Bovendien is rvs veel duurder dan gewoon staal. Messing Messing is een legering van koper en zink. Het heeft enkele goede eigenschappen van koper, maar is veel minder duur door de toevoeging van zink. Bovendien is messing mechanisch sterker dan koper. Daarbij komt dat messing een fraai uiterlijk heeft. Aluminium Aluminium wordt veelvuldig toegepast in de bouw. De voordelen van aluminium zijn: een gering gewicht: de soortelijke massa is eenderde van die van staal; goed te gieten; gemakkelijk te verspanen (zagen, boren, vijlen); zeer sterk door legering (sommige legeringen zijn sterker dan staal); goed corrosiebestendig te maken op chemisch/elektrische wijze. 44 HARD GROEN

45 Natuurlijk zijn er ook nadelen. Aluminium is: duur; niet slijtvast; moeilijk te lassen. Reparatie en onderhoud van sloten Al ver voor onze jaartelling gebruikten de mensen sloten. Fig Heel oud slot Hier besteden we alleen aandacht aan de moderne soorten sloten. Er bestaan zogenaamde linkse sloten en rechtse sloten, afhankelijk van de draairichting van de deur waarin het slot zit. Fig Verschillende soorten sloten links slot rechts slot benamingen van sloten volgens DIN. links slot rechts slot Sloten en scharnieren moet je goed onderhouden. Ondanks goed onderhoud gaan zij na verloop van tijd stuk en moet je ze repareren. Soms is reparatie niet lonend en moet je de sloten vervangen. Het onderhoud van een slot beperkt zich tot controle en smering. HANG- EN SLUITWERK 45

46 Bij de controle van een slot moet je op het volgende letten. Hoe sluit het slot? Hoe gemakkelijk gaat de sleutel in en uit het slot? Hoe draait de sleutel rond in het slot? schotel Is er geen speling in de schotel (= slotpen) van het slot? Slecht in en uit het slot gaande en slecht draaiende sleutels zijn meestal wel in orde te maken door smering. Maar als het slot slecht sluit of als er speling zit in de slotpen, moet je het slot repareren of vervangen. De schotel van een slot is het stuk metaal dat uit het slot steekt en in de sponning van de deur valt wanneer je de deur sluit. Voor het smeren van sloten worden vaak smeermiddelen gebruikt die niet erg vet zijn. Je ziet meestal een lichte olie samen met een vast smeermiddel. De lichte olie brengt het vaste smeermiddel op de plaats waar het zijn werk moet doen en verdwijnt vervolgens door verdamping. Als vaste smeermiddelen worden gebruikt: grafietpoeder; molybdeendisulfidepoeder (MoS 2 ). Deze middelen moeten in zeer kleine hoeveelheden worden gebruikt. Bij sloten horen sleutels. Ook sleutels zijn al heel oud en hadden vroeger een veel groter formaat. Fig Oude sleutel Om het slot zo inbraakbestendig mogelijk te maken, zijn de sleutels steeds gecompliceerder geworden. Ook op bedrijven bestaat deze tendens: de sloten en sleutels krijgen een steeds ingewikkelder vorm. Bij de huidige sleutels is het mogelijk een moedersleutel te gebruiken. Het principe van de moedersleutel houdt in dat deze op alle sloten past. In de allernieuwste sleutels zit een chip ingebouwd. Het bijbehorende slot heeft een herkenningssysteem dat de chip van de sleutel kan herkennen. Hierdoor is het vrijwel onmogelijk met een andere sleutel dan de moedersleutel het slot te openen. Scharnieren Er zijn scharnieren gevonden die van ver voor de jaartelling stammen. Als je scharnieren uit de oudheid met die van nu vergelijkt, zie je vooral verschillen in afmetingen en uiterlijk. Antieke scharnieren zijn vaak prachtige stukjes smeedwerk, terwijl de hedendaagse scharnieren meestal zo min mogelijk opvallen. 46 HARD GROEN

47 Welke soort scharnier wordt gebruikt, is sterk afhankelijk van de toepassing. Er is een groot verschil tussen het scharnier van een keukenkastje en dat van een tuinhek of tussen het scharnier van een voordeur en dat van een pianoklep. Fig Oud scharnier Vragen 2.4 a Wat versta je onder hang- en sluitwerk? b Wat betekent de afkorting rvs? c Wat zijn de nadelen van aluminium? d Waar staat de afkorting MoS 2 voor? e Wat doet MoS 2? 2.5 Schilderwerk Bij het schilderen is er voor iedere klus een andere soort verf. Maar hoe weet je of je de juiste verf toepast? Schildersbedrijven en speciaalzaken kunnen je die informatie geven. Ook op de verpakking van verven staat productinformatie. In figuur 2.22 staan de toepassingsmogelijkheden van de meest gebruikte verfsoorten. SCHILDERWERK 47

48 Fig Eigenschappen van verfsoorten verfsoorten Verfsoorten Verfsoorten Buiten Binnen Hout Metaal Wanden, Bijzonderheden Plafonds Grondverf Te gebruiken als hechtlaag voor Primer schilderwerk. Gebruik hechtprimer of Acrylgrondverf corrosiewerende primer voor metalen Menie en kunststof, acrylgrondverf voor acrylverf en menie voor staal. Verf op alkydbasis Verkrijgbaar in hoogglans, halfmat, eiglans en mat. Hoe meer glans, hoe makkelijker schoon te maken. Matte verf toont oneffenheden in de ondergrond veel minder dan glanzende verf. Hoogglansverf is veel sterker dan matte verf. Acrylverf Verf op waterbasis. Bij gebruik op metaal eerst een menieproduct aanbrengen. Beits Buiten dekkende beits, binnen en buiten transparante beits. Veegvaste muurverf 0 0 Kalkhoudende muurverf. Geschikt voor droge en vochtige ruimtes. Latex muurverf Afwasbaar. Schoonmaken met water. Geschikt voor badkamer en keuken. Toe te passen op hout, steen, board of behang. Synthetische muurverf Renovatieverf voor binnen en buiten. Kan op de meest uiteenlopende ondergronden worden aangebracht. Isoleert water-, roest-, nicotine- en roetvlekken. Tweecomponentenverf Synthetische verf, bestaande uit een verf met harder. Toe te passen op metaal, kunststof en hout. Vraagt speciale grondverf. Kan niet over alle onderlagen worden aangebracht. Speciale verfsoorten Onderwaterverf (antifouling) voor jachten, is aangroeiwerend. Lichtgevende (fluorescerende) verf. Je zult merken dat fabrikanten verschillende namen gebruiken voor nagenoeg dezelfde producten. De verschillen zitten over het algemeen in de duurzaamheid en in de verwerkbaarheid, maar dat kun je op het eerste oog niet zien. Verf verdunnen Voor het verdunnen van verf zijn verschillende middelen beschikbaar. Welk verdunningsmiddel je moet gebruiken, hangt af van de basis waarop de verf gemaakt is. Verven op waterbasis kun je niet verdunnen met terpentine of thinner, andersom kun je verven op oliebasis niet verdunnen met water. Ook voor het kiezen van een verdunningsmiddel of een schoonmaakmiddel voor je gereedschap moet je de productinformatie raadplegen die bij de verf geleverd wordt. 48 HARD GROEN

49 Houd bij het gebruik van verfverdunners wel steeds rekening met je veiligheid. Met uitzondering van water bestaan verfverdunners voor een groot deel uit vluchtige stoffen. Ze zijn brandgevaarlijk en slecht voor je gezondheid. Zorg daarom steeds voor een goede ventilatie van je werkplek. Schildersgereedschap Nu je de verschillende soorten verf die in de handel zijn kent, moet je nog leren hoe je deze het beste kunt verwerken. Hiervoor gebruik je diverse gereedschappen. Het meest bekende is een kwast. Kwasten zijn er in vele soorten en maten. Voor elke klus er wel een speciale kwast, omdat het nogal wat uitmaakt of je een muur wit of een teakhouten voordeur lakt. Goede kwasten worden van wit en zwart varkenshaar gemaakt. Het voordeel van dit haar is dat het uiteinde gespleten is. Deze splijting zet zich tijdens het gebruik voort, zodat de kwast soepel blijft wanneer hij afslijt. Zwart varkenshaar is wat soepeler dan wit. Fig Ronde kwast met bindsel Tegenwoordig wordt ook nylon gebruikt als haar voor kwasten. Maar de beste nylonkwast kan zich niet meten met een kwast van varkenshaar. Voor witkwasten wordt wel paardenhaar gebruikt. Dit haar is wat slijtvaster (in alle muurverf zit kalk die zorgt voor slijtage van de kwast), maar houdt de verf niet zo goed vast als varkenshaar. Als je een kwast gebruikt, is het verstandig hem steeds een beetje te draaien. Hierdoor slijt de kwast gelijkmatiger. Voor het aanbrengen van verf kun je ook rollers gebruiken. Het grote voordeel hiervan is dat je er snel mee kunt werken. Vooral voor het schilderen van grote oppervlaktes is de roller zeer geschikt. Schilderwerk voorbereiden Voordat je aan de slag gaat met schilderwerk moet je je eerst een aantal dingen afvragen. Wat ga ik schilderen en welke verf heb ik daarbij nodig? Wat moet ik doen om de ondergrond schilderklaar te maken? Hoe kan ik veilig en zonder overlast voor anderen mijn werk uitvoeren? Wat je gaat schilderen en welke verf je daarvoor gebruikt, verschilt per situatie. Als je nog eens naar figuur 2.22 kijkt, zie je dat voor binnen of voor buiten, voor hout of beton verschillende verven te koop zijn. SCHILDERWERK 49

50 Maar ook voor het voorbereiden van de ondergrond zijn verschillende materialen beschikbaar. Als oude verflagen afgebladderd en beschadigd zijn, kan het nodig zijn deze te verwijderen. Het verwijderen van oude verflagen kun je met mechanische middelen doen. Afkrabben met een verfkrabber, eventueel in combinatie met een verfbrander, hete lucht of met een vlam, is een ingrijpende maatregel. Je verwijdert zo alle oude verflagen. Minder ingrijpend is het schuren van de oude verflagen. Je verwijdert dan wel niet alle oude verf, maar loszittende delen schuur je wel weg. Er zijn veel verschillende soorten schuurpapier in de handel, onder andere met een verschil in de fijnheid van de korrel. Maar er is ook schuurpapier dat je nat moet maken om een beter resultaat te bereiken. Er zijn bovendien middelen in de handel waarmee je op een chemische wijze oude verflagen kunt verwijderen. Na het schuren moet je de ondergrond zo glad mogelijk maken voordat je er een verflaag overheen kunt zetten. Een gladde ondergrond, en daardoor een glad verfoppervlak, zorgt ervoor dat het schilderwerk minder vatbaar is voor weersinvloeden. Daardoor gaat het langer mee. Voor het glad maken van een ondergrond zijn veel verschillende materialen in de handel. Bij een stenen ondergrond moet je andere vulmiddelen of plamuren gebruiken dan bij een houten ondergrond. Kies een vulmiddel met dezelfde eigenschap als de ondergrond. Als het vulmiddel anders reageert op temperatuurverschillen of vocht laat het los van de ondergrond. Al je werk is dan voor niets geweest. Afplakband besnijkwast Wanneer je langs een ruit moet schilderen of als je een vlak of streep op een deur moet maken, kun je dit uit de hand doen met een besnijkwast. Dit vraagt echter nogal wat vaardigheid en een vaste hand. Om dit werk goed uit te voeren, wordt daarom vaak gebruikgemaakt van afplakband. Het meest gebruikte afplakband is crêpeband. Dit hecht niet al te sterk aan het oppervlak, zodat je de onderliggende verflaag niet lostrekt. Maar door de crêpevorm kan de verf eronder kruipen. Hierdoor krijg je nog geen scherpe afgrenzing. Je moet het band dus zeer goed aandrukken. Voor dunne verf of lak is een kunststof afplakband in de handel. Dit heeft geen crêpevorm, waardoor de verf niet onder de band kruipt. Zodra je klaar bent met schilderen, moet je het afplakband wegtrekken. Zo voorkom je dat je de nog verse verf langs de rand lostrekt. 50 HARD GROEN

51 Fig Schildersgereedschappen Klimgereedschap Veel schilderwerk moet op enige hoogte gebeuren. Daarom heb je iets nodig om op te klimmen. Dit kan variëren van een eenvoudig keukentrapje tot een complete steiger. Bij al deze klimgereedschappen moet je de veiligheidsvoorschriften in acht nemen. Vragen 2.5 a Kun je veegvaste muurverf toepassen op metaal? b Waarvan worden goede kwasten gemaakt? c Noem drie verfverdunners. d Waarvan is afplakband gemaakt? e Waarom moet je je werkplek altijd goed ventileren als je aan het schilderen bent? 2.6 Veiligheid en milieuzorg veiligheidsbril Tijdens het werk krijg je te maken met materialen, gereedschappen en stoffen die nadelig kunnen zijn voor je gezondheid. Als je werkt met scherp gereedschap, moet je je bewust zijn van de gevaren. Het dragen van handschoenen en een veiligheidsbril kan al veel problemen voorkomen. Maar een even groot gevaar schuilt in de materialen en stoffen die je gebruikt tijdens je werk. In veel lijmen en verven zitten oplosmiddelen waaruit vluchtige stoffen verdampen. Deze stoffen kun je via inademing, maar ook via je huid of het traanvocht in je ogen binnenkrijgen. Eenmaal in je lichaam kunnen deze stoffen je gezondheid schade toebrengen. Het is dus zaak je tegen deze stoffen te beschermen. Maar hoe weet je nu of je met schadelijke stoffen te maken hebt? Iets kan wel stinken, maar hoeft daarom nog niet schadelijk te zijn. Een schadelijke stof kan reukloos zijn, zodat je daardoor niet gewaarschuwd wordt. Gelukkig zijn fabrikanten tegenwoordig verplicht een pictogram op de verpakking te zetten dat iets zegt over de veiligheid. Een pictogram is een plaatje dat je informatie verschaft of je iets duidelijk maakt. Meestal spreekt het dan vanzelf wat je wel en wat je niet kunt doen. Kijk hier altijd naar en handel er ook naar. De meest voorkomende pictogrammen staan in figuur VEILIGHEID EN MILIEUZORG 51

52 Fig Pictogrammen De pictogrammen zeggen dus iets over de eigenschappen van de stoffen en waarschuwen je voor mogelijke kwalijke eigenschappen tijdens het gebruik. Aan de andere kant zeggen de pictogrammen, direct of indirect, ook iets over hoe je met deze materialen om moet gaan als ze voor jou geen waarde meer hebben, als ze afval geworden zijn. Verfverdunners, plamuur, verf en lijmen vallen onder de categorie klein chemisch afval. Vragen 2.6 a Noem drie manieren waarop je gevaarlijke stoffen in je lichaam kunt krijgen. b Hoe kun je iets te weten komen over de schadelijkheid van stoffen? c Onder welke categorie afval valt plamuur? 2.7 Afsluiting Gebouwen kunnen niet zonder onderhoud. Heel belangrijk is het onderhoud van het rioolstelsel. De buizen in het rioleringssysteem zijn tegenwoordig veelal van PVC. Afvoerleidingen en hulpstukken van PVC behoren het KOMO-keurmerk te bezitten. Het leidingstelsel moet worden gecontroleerd op: breuk; verzakkingen; verstoppingen. Een gebouw moet je goed kunnen ventileren. Er zijn twee manieren van ventilatie mogelijk: natuurlijke ventilatie; mechanische ventilatie. Onderhoud kan niet zonder gereedschap. Het gereedschap dat je gebruikt, kan worden ingedeeld in: meet- en aftekengereedschap; slag- of stootgereedschap; verspanend gereedschap; zagen; schaven en beitels; boren; elektrisch handgereedschap. 52 HARD GROEN

53 Hang- en sluitwerk moet je ook regelmatig controleren en onderhouden. Hieronder vallen alle soorten scharnieren, sloten, raamuithouders en deurdrangers. Het meeste hang- en sluitwerk is tegenwoordig van metaal gemaakt. Een heel belangrijke vorm van onderhoud is schilderen. Bij het schilderen is er voor iedere klus een andere soort verf en specifiek schildersgereedschap. Schilderwerk moet je goed voorbereiden. Tijdens het werk krijg je te maken met materialen, gereedschappen en (vluchtige) stoffen die je gezondheid kunnen schaden. Het dragen van handschoenen en een veiligheidsbril kan veel problemen voorkomen. AFSLUITING 53

54 3 Afval Oriëntatie Op elk moment van de dag heb je de keus of je meehelpt de afvalberg in Nederland groter of kleiner te maken. Je eet frites van een bord of uit een plastic bakje. Je drinkt cola uit een blikje of uit een beker. Je neemt boterhammen mee in een doos of in een plastic zakje. Je gooit de lege flessen in de vuilnisbak of in de glasbak. Het produceren van afval heeft dus veel met je gedrag te maken. Fig Wat is afval? Lopend over een terrein, zie je een tuinstoel tegen de vuilcontainer staan. Sinds kort heb je wel een tuintje, maar nog geen tuinstoelen. Reden genoeg om even te kijken waarom die stoel daar is neergezet. Zo te zien is de stoel nog helemaal in orde en je neemt hem mee. Eenmaal thuis zet je de stoel in de tuin, waar je er waarschijnlijk nog jaren plezier van hebt. Was die tuinstoel nu afval? 54 HARD GROEN

55 Fig. 3.2 Voor de één afval, voor de ander een waardevol bezit afvalstoffen Uit het bovenstaande blijkt dat wat voor de een vuilnis is, voor de ander geen afval hoeft te zijn. Globaal kun je afvalstoffen omschrijven als: stoffen of voorwerpen die op een bepaald moment geen gebruikswaarde meer voor je hebben en die je daarom kwijt wilt. In de praktijk maakt het volgens de wet nogal wat uit of je met een product of met een afvalstof te maken hebt. Een product is veelal vrij verhandelbaar, terwijl de omgang met afvalstoffen aan strikte regels gebonden is. Belangrijk is dus de vraag wanneer iets als afval wordt beschouwd en wanneer niet. Wet Milieubeheer In de Wet Milieubeheer (WM), die op 1 maart 1993 in werking is getreden, staat een afvalstof als volgt omschreven: "alle stoffen, preparaten of andere producten, waarvan de houder zich - met het oog op de verwijdering ervan - ontdoet, voornemens is zich te ontdoen of zich moet ontdoen. De hoeveelheid afval die wordt geproduceerd, is de laatste jaren alleen maar toegenomen. Dit komt onder meer doordat er steeds meer mensen in Nederland wonen, maar ook door de toegenomen welvaart, waardoor mensen meer producten kopen. Daarbij komt nog dat de levensduur van producten steeds korter wordt, doordat de kwaliteit minder is en doordat ze gevoelig zijn voor mode. Als je naar een recreatiebedrijf kijkt, is het daar geproduceerde afval afkomstig van het bedrijf zelf en van de recreanten. Dit laatste is voornamelijk huishoudelijk afval. Dat kun je in verschillende groepen indelen. Zie figuur 3.3. WAT IS AFVAL? 55

56 Fig. 3.3 Samenstelling van het huishoudelijk afval Vragen 3.1 a Geef een beschrijving van het begrip afvalstof. b Wanneer is de Wet Milieubeheer in werking getreden? c In welke hoofdgroepen valt huishoudelijk afval te verdelen? 3.2 Soorten afval Je weet nu dat het huishoudelijk afval in groepen is ingedeeld. Elke groep afzonderlijk kun je weer verder onderverdelen, bijvoorbeeld de groep metalen in: blik, roestvrij staal, koper, lood enzovoort. Dat nog niet alle soorten afval apart worden ingezameld, heeft allerlei redenen. Afvalstoffen zijn op veel manieren in te delen. Hoe ze uiteindelijk worden ingedeeld, is afhankelijk van het doel dat met de indeling wordt nagestreefd. Thuis deel je bijvoorbeeld lege flessen in in flessen die statiegeld opleveren en flessen die de glasbak ingaan. Het doel van jouw indeling is om geld (statiegeld) voor de lege flessen terug te krijgen. Uit milieuoverwegingen breng je de flessen zonder statiegeld naar de glasbak. Bij de glasbak wordt van je verwacht dat je de flessen indeelt naar kleur: groen, bruin of wit. De indeling naar glaskleur komt van de verwerker, die er na het omsmelten nieuwe flessen van moet maken. De grootste indeler is de overheid. Deze heeft zich als doel gesteld de totale hoeveelheid geproduceerd afval in omvang te verminderen en op een betere manier te verwerken. Om dit te bereiken heeft zij de afvalstoffen in vijf groepen verdeeld: huishoudelijk afval; bedrijfsafval; gevaarlijk afval; autowrakken; afvalwater. 56 HARD GROEN

57 De laatste twee groepen zijn voor deze onderwijseenheid niet belangrijk en worden daarom niet behandeld. Daarna krijg je nog informatie over afvalscheiding. Fig. 3.4 Afvalscheiding Huishoudelijk afval Dat afval zich niet zo gemakkelijk laat indelen, blijkt al meteen bij het huishoudelijk afval. Zoals je hebt kunnen zien, is huishoudelijk afval verder te verdelen in onder meer: papier, glas, plastic en metalen. De onderverdeling in grof huishoudelijk en klein gevaarlijk afval heeft weer te maken met de wijze van inzameling van het afval en een eventuele verdere verwerking en/of hergebruik. GFT-afval Een aparte plaats bij het huishoudelijk afval wordt ingenomen door het groente-, fruiten tuinafval, het zogenaamde GFT-afval. Ongeveer de helft van het huishoudelijk afval, gerekend naar volume, bestaat uit GFT-afval. Geen wonder dat de regering heeft besloten dat GFT-afval met ingang van 1 januari 1995 apart moet worden gehouden. Dat betekent heel wat voor de op de stortplaatsen benodigde ruimte. SOORTEN AFVAL 57

58 Fig. 3.5 Wat versta je onder GFTafval? composteren GFT-afval bestaat voor het grootste gedeelte uit water en organische stof. Daardoor is het biologisch afbreekbaar, dat wil zeggen dat het door bacteriën en schimmels wordt afgebroken. Dit proces heet composteren. Het composteren van afval gebeurt al honderden jaren. Het eindproduct van dit proces heet compost. Met deze compost kun je de grond beter geschikt maken voor de teelt van gewassen. Op een bedrijf of thuis kun je op kleine schaal compost maken. Voor het GFT-afval dat niet thuis kan worden gecomposteerd, zijn speciale bedrijven opgericht. Die maken van een afvalstof weer een grondstof. cfk s Grof huishoudelijk afval Het afval dat niet in een vuilniszak of in een container past, noem je grof huishoudelijk afval. Omdat mensen alsmaar meer te besteden hebben, komt het steeds vaker voor dat televisies, tafels en stoelen, koelkasten, wasmachines en zelfs computers bij de afvalcontainer staan. Laatstgenoemde apparaten kunnen of moeten door speciale bedrijven worden ingezameld en verwerkt. Apparaten als koelkasten en vriezers mogen niet eens zonder bewerking naar de stortplaats worden gebracht, omdat er schadelijke cfk s in zitten. Verder is het pas bij grote aantallen economisch rendabel om zo veel mogelijk van een apparaat terug te winnen en te hergebruiken. Zo worden uit een ton printerplaten van computers 1 kg goud, 6 kg zilver, 12 kg aluminium en 20 kg tin gewonnen. 58 HARD GROEN

59 Fig. 3.6 Computerprintplaten kun je beter sparen. Bedrijfsafval De afvalstoffen die bij bedrijven vrijkomen, vormen samen de groep bedrijfsafvalstoffen. Een uitzondering hierop vormen de gevaarlijke afvalstoffen, die apart worden behandeld. Bedrijfsafvalstoffen worden als afzonderlijke groep onderscheiden, omdat er een aparte inzamelstructuur voor nodig bleek te zijn. Deze afvalstoffen ontstaan in de bedrijven tijdens de productieprocessen, maar ook tijdens ondersteunende activiteiten als technisch onderhoud, opslag en vervoer van goederen, administratieve bezigheden en schoonmaakwerkzaamheden. Het huishoudelijk afval dat recreanten produceren en het afval uit restaurants, snackbars en kantines worden ook tot het bedrijfsafval gerekend. Deze stoffen hebben overigens bijna dezelfde samenstelling als het huishoudelijk afval. Uit dit alles volgt logischerwijs dat bedrijfsafvalstoffen mengsels zijn van zeer uiteenlopende materialen: van papier tot PVC-buizen en van zuiveringsslib tot ijzerschroot. KWD-afval Een soort afval die ook tot het bedrijfsafval behoort, maar apart wordt ingezameld en verwerkt, is het kantoor-, winkel- en dienstenafval (KWD-afval). Dit afval bestaat voornamelijk uit papier, karton en plastic. Doordat er vrij veel van wordt geproduceerd, kan het als een apart soort afval worden verzameld en verwerkt. Fig. 3.7 Het gescheiden inzamelsysteem voor KWD-afval SOORTEN AFVAL 59

60 Bouw- en sloopafval Een ander voorbeeld van bedrijfsafval is het bouw- en sloopafval. Het afval dat vrijkomt bij de bouw of sloop van een gebouw, mag je als gevolg van nieuwe wettelijke regels niet meer allemaal naar een stortplaats brengen. Dit is wel begrijpelijk als je bedenkt dat er per jaar zeven miljoen ton bouw- en sloopafval vrijkomt. Door op bouw- of sloopplaatsen het afval zo veel mogelijk te scheiden, komt een groot deel van het bouw- en sloopafval beschikbaar voor hergebruik. Dit spaart veel nieuwe grondstoffen uit. Gevaarlijk afval chemisch afval Onder deze groep valt al het chemisch afval. Op elk bedrijf wordt gevaarlijk afval geproduceerd. Denk daarbij aan stoffen en materialen die vrijkomen bij het onderhoud van en reparatie aan machines en gebouwen, zoals afgewerkte olie, verfresten en oude accu s. Tot voor kort werd een groot aantal stoffen vrij in het water geloosd, in de bodem gedumpt of met het gewone afval meegegeven. Al deze stoffen zijn zeer schadelijk voor het milieu. Om die reden mogen deze stoffen niet meer op de stortplaats terechtkomen. Voor het verzamelen en de opslag van deze stoffen gelden bepaalde voorschriften. Zo moeten opslagplaatsen van gevaarlijk afval voldoen aan inrichtingseisen (ventilatie, brandveiligheid enzovoort) en mag je de stoffen alleen aan bedrijven meegeven die daarvoor een vergunning hebben. Inzamelen van afval werd bij bedrijven al vroeg geïntroduceerd. Vanuit het hele bedrijf werd het afval verzameld en ergens buiten in een centrale container bij elkaar gebracht. Er werd niet zo n drukte gemaakt over de verschillen tussen de afvalstoffen. Uiteindelijk kwam alles op de stortplaats terecht. De gevolgen hiervan kennen we. Afval scheiden Het gescheiden inzamelen van afval is de laatste jaren enorm toegenomen. Hiervoor zijn verschillende redenen. De belangstelling van mensen voor een milieuvriendelijke samenleving neemt toe. De overheid heeft regels opgelegd voor de scheiding van afval, bijvoorbeeld wat betreft de hoeveelheden en het opslagmiddel. Het afvoeren van afval wordt steeds duurder voor bedrijven. Om afval gescheiden te kunnen aanbieden, moet het gescheiden worden ingezameld. Op veel plaatsen zie je dan ook steeds meer verschillende soorten bakken/containers verschijnen. Het zorgen voor mogelijkheden om afval te scheiden alleen is niet voldoende. Het is uiteindelijk de aanbieder die het afval moet scheiden. 60 HARD GROEN

61 Fig. 3.8 Milieustraat milieustraat Een groot aantal bedrijven is tegenwoordig in het bezit van een zogenaamde milieustraat. Deze wordt gevormd door een serie bakken of containers die in vorm en kleur verschillen. Door dat uiteenlopende uiterlijk en door de tekst die erop staat, bijvoorbeeld wit glas, moet het voor de werknemers duidelijk zijn welk soort afval ze in welke bak moeten gooien. Als afvalstoffen per ongeluk in een verkeerde bak terechtkomen, gaat het hele principe van recycling (hergebruik) verloren. De bedoeling is door gescheiden inzameling mogelijk te maken dat afvalstoffen opnieuw kunnen worden gebruikt, eventueel na behandeling. Door stoffen te vervuilen met andere stoffen is dit onuitvoerbaar. De plaats van de milieustraat op een bedrijfsterrein is heel belangrijk. Om ervoor te zorgen dat de werknemer het afval naar de juiste plek brengt, mogen de loopafstanden niet te groot zijn. De containers moeten gemakkelijk bereikbaar zijn voor de vuilniswagens (zwaar transport). De directe omgeving van de afvalbakken/containers moet goed kunnen worden schoongehouden. Afhankelijk van het productieproces tref je bij bedrijven containers aan voor het scheiden van: glas; papier; metalen; GFT-afval; chemisch afval; puin; grof huishoudelijk afval; overig huishoudelijk afval; textiel. Vragen 3.2 a In welke vijf groepen heeft de overheid het afval verdeeld? b Wat is composteren? c Waarom mogen koelkasten niet bij het grof huishoudelijk afval? d Welke materialen kun je terugwinnen uit printplaten van computers? e Hoeveel ton bouw- en sloopafval komt er jaarlijks in Nederland vrij? SOORTEN AFVAL 61