Toxicologische beoordeling van de receptuur en trends in het optreden van huidklachten en overige gezondheidseffecten

Transcriptie

1 GEZONDHEIDSEFFECTEN VAN PRODUCTEN IN DE VLOERENLEGGERSBRANCHE Toxicologische beoordeling van de receptuur en trends in het optreden van huidklachten en overige gezondheidseffecten Auteurs: J. Terwoert A.T. van Raalte IVAM Research and Consultancy on Sustainability December 2002 Bestelcode: ISBN-code:

2 2

3 INHOUDSOPGAVE pag.: SAMENVATTING INLEIDING SAMENSTELLING EN GEZONDHEIDSRISICO S VAN VLOERENPRODUCTEN Epoxy vloeren en -voorbehandelingsmiddelen Polyurethaan-vloeren Twee-componenten acrylaat vloeren Zandcement gebonden vloeren Anhydriet gebonden vloeren Coatings voor vloer-afwerking Reinigingsmiddelen voor handen en gereedschap BLOOTSTELLING VAN DE HUID, LUCHTWEGEN EN OGEN AAN BESTANDDELEN PRODUCTEN Aanbrengen van kunststof vloeren Aanbrengen zandcement- en anhydrietgebonden vloeren Aanbrengen van vloercoatings Reiniging VÓÓRKOMEN VAN HUIDAANDOENINGEN EN LUCHTWEG- EN OOGIRRITATIES BIJ VLOERENLEGGERS Epoxy vloerenleggers Polyurethaan vloerenleggers Acrylaatvloerenleggers Zandcementgebonden vloerenleggers Anhydriet gebonden vloerenleggers Het aanbrengen van coatings voor vloeren OORZAKELIJKE FACTOREN VAN HUIDAANDOENINGEN EN LUCHTWEG- EN OOGIRRITATIES Blootstelling aan allergene stoffen Blootstelling aan irriterende stoffen Mechanische belasting Weersinvloeden Persoonlijke gevoeligheid Discussie

4 6. PREVENTIEVE MAATREGELEN Aanpassing producten Aanpassing verwerkingswijze Persoonlijke bescherming en -hygiëne Vroege signalering en interventie CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN REFERENTIES Bijlage 1: Waarschuwingszinnen betreffende bijzondere gevaren (R-zinnen)

5 SAMENVATTING In dit rapport worden de resultaten beschreven van een onderzoek naar de gezondheidseffecten van conventionele en watergedragen producten die worden gebruikt door vloerenleggers. Het onderzoek omvatte een toxicologische beoordeling van de receptuur van de diverse producten en een studie naar trends in het optreden van huidklachten en overige gezondheidseffecten. Tevens is getracht - potentieleoorzakelijke verbanden aan te geven tussen blootstelling aan belastende factoren en effecten, en wordt besproken welke preventiemaatregelen mogelijk zijn. Het onderzoek vond plaats tegen de achtergrond van de Vervangingsregeling die het gebruik van oplosmiddelarme producten binnenshuis vereist. Opdrachtgever was het Ministerie van SZW, terwijl begeleiding plaatsvond vanuit het Ministerie en de Stichting Arbouw. Het onderzoek is uitgevoerd door middel van literatuurstudie, het benaderen van leveranciers van de diverse producten, het beoordelen van productinformatie en het houden van interviews met leveranciers en vloerenleggers. De producten die in dit onderzoek aan de orde komen, omvatten epoxygebonden gietvloeren en troffelvloeren, epoxyprimers, polyurethaan gietvloeren, tweecomponent acrylaatvloeren, zandcementgebonden vloeren, anhydriet gebonden vloeren, (polyurethaan-) coatings voor vloeren en reinigingsmiddelen voor gereedschap en handen. Vloerenleggers werken in het algemeen met producten die zeer belastend voor de huid zijn. Zowel allergene als irriterende stoffen spelen hierbij een rol, en zowel vóór als ná de Vervangingsregeling was/ is de blootstelling hieraan (potentieel) hoog. Huidaandoeningen komen veel voor bij verwerkers van epoxy- en zandcement gebonden vloeren. Voor de verwerkers van polyurethaan- en acrylaat gietvloeren zijn wat dit betreft geen gegevens bekend, onder meer omdat geen specifieke studies onder deze groepen zijn verricht, c.q. dat specialisten die alleen deze vloertypen aanbrengen schaars zijn. Wel is bekend, dat bij personen die acrylaatvloeren leggen, veel klachten bestaan over luchtweg- en oogirritaties door acrylaatmonomeren. Bij met name epoxy- en acrylaat vloerenleggers speelt blootstelling aan hoge concentraties allergene stoffen een rol. Epoxyverbindingen zijn van deze twee de meest potente allergenen, en staan nog steeds aan de top wat betreft het ontstaan van allergene huidaandoeningen. Bij zandcementgebonden vloeren spelen allergene stoffen (chromaten) een minder overheersende rol - onder meer gezien het lage gehalte - terwijl isocyanaten uit polyurethanen met name potente luchtweg-allergenen zijn. De betreffende isocyanaten zijn echter weinig vluchtig. 5

6 De factor irriterende stoffen is met name bij zandcementgebonden vloeren van groot belang. Ook epoxy s (incl. verharders en verdunners) en acrylaten zijn echter veelal irriterend of zelfs corrosief voor de huid. Hetzelfde geldt voor isocyanaten, maar het gehalte vrij isocyanaat in polyurethaanvloeren is waarschijnlijk laag. In het algemeen vergroot de factor irritatie de kans op allergische huidklachten, door middel van het verlagen van de barrièrewerking van de huid. De invloed van mechanische beschadigingen van de huid is waarschijnlijk vooral van belang bij epoxy troffelvloeren en zandcementvloeren, als gevolg van de schurende werking van vulstoffen en cement en van het hanteren van spanen en troffels e.d. Ook voor vloerenleggers speelt de persoonlijke gevoeligheid van de huid waarschijnlijk een grote rol. Hoewel specifieke gegevens voor de betreffende beroepsgroepen niet beschikbaar zijn, blijkt uit onderzoek onder andere groepen dat de factoren huid-atopie en droog huidtype het risico op irritatieve huidaandoeningen aanzienlijk kunnen verhogen. De blootstelling aan allergene, irriterende en mechanische factoren die de huid belasten wordt beïnvloed door het gebruik van handschoenen. Handschoenen worden in ieder geval door leggers van epoxyvloeren vaak gebruikt. Echter, regelmatig worden door hen nog leren of katoenen handschoenen gebruikt, die huidproblemen als gevolg van doordrenking met het product zelfs kunnen verergeren in plaats van beperken. Voor de overige groepen vloerenleggers zijn geen gedetailleerde gegevens bekend omtrent het gebruik van handschoenen. Het al dan niet gebruiken van handschoenen kan wisselende effecten hebben, en kan daardoor het beoordelen van oorzaken van huidklachten sterk bemoeilijken. Aan de ene kant kunnen handschoenen uiteraard het contact met allergenen en irriterende stoffen en mechanische belasting voorkomen, en de werknemer daardoor beschermen tegen het ontstaan van huidklachten. Aan de andere kant worden handschoenen door velen pas gebuikt wanneer eenmaal huidklachten zijn opgetreden. Uit de literatuur is het dan ook bekend dat een beschermende werking van handschoengebruik niet kan worden aangetoond, en dat zelfs een tegenovergesteld effect lijkt op te treden: degenen die handschoenen dragen, hebben meer huidklachten. Tenslotte kan het gebruik van handschoenen zélf tot huidklachten leiden. Transpiratie in de handschoen, of het aantrekken van handschoenen over vochtige handen hetgeen beide veel voorkomt leidt tot blootstelling van de huid aan vocht; een belangrijke oorzaak voor het ontstaan van irritatieve huidaandoeningen. Wanneer de handschoen aan de binnenzijde verontreinigd is met allergene of irriterende stoffen of over vervuilde handen heen wordt aangetrokken, wat bij veel werkzaamheden ook al snel gebeurt, vindt een nog intensievere blootstelling aan deze stoffen plaats (occlusie). Bovendien speelt het probleem van latex-allergie (Smits et al., 00). De gevolgen van de Vervangingsregeling voor vloerenleggers lijken met name te liggen in een vervanging van oplosmiddelrijke polyurethaancoatings voor 6

7 vloerafwerking door oplosmiddelvrije of watergedragen coatings, en van oplosmiddelrijke epoxy primers door watergedragen of oplosmiddelvrije primers. Zowel de oplosmiddelrijke als de oplosmiddelvrije en watergedragen polyurethaan coatings kunnen lage gehalten (<< 1%) vrij isocyanaat bevatten. Wat betreft het allergene risico lijkt het verschil niet groot. De oplosmiddelrijke variant bevat(te) echter hoge gehalten xyleen, dat als huid-irriterend is geclassificeerd, en bij voorstel van de Gezondheidsraad binnenkort wellicht ook als (verdacht) reproductietoxisch. Bij de epoxy s bestaat er tussen de diverse varianten wel een verschil in het allergene risico. Oplosmiddelrijke epoxy s bevatten vaak epoxyharsen met een hoger molecuulgewicht, waarvan de allergene potentie lager is. In sommige gevallen is de epoxyhars alleen nog als irriterend geclassificeerd. Ook worden bij oplosmiddelrijke epoxy s lang niet altijd reactieve verdunners toegepast. Wel wordt meestal een (allergene) amineverharder gebruikt. Daarnaast bevatten de oplosmiddelrijke epoxy s, net als de polyurethanen, een hoog gehalte xyleen als oplosmiddel. Al met al zijn de vloerenmaterialen zelf als gevolg van de vervangingsregeling niet aangepast, en is (was) de belasting van de huid van vloerenleggers zowel voor als na de invoering van de regeling aanzienlijk. 7

8 1. INLEIDING In dit rapport worden de resultaten beschreven van een onderzoek naar de gezondheidseffecten van conventionele en watergedragen producten die worden gebruikt door vloerenleggers. In de bouw zijn naar schatting 1700 à 1800 vloerenleggers actief. Onder vloerenleggers wordt in dit verband verstaan, personen die naadloze vloeren aanbrengen op basis van zandcement of anhydriet, of op basis van epoxyharsen, polyurethaanharsen of 2-component acrylaten. Binnen de branche van vloerenleggers bestaan zeer verschillende typen werknemers. Zo bestaan er gespecialiseerde bedrijven die siergrindvloeren leggen (epoxy s), bedrijven die voornamelijk sportvloeren leggen (polyurethaan), bedrijven die alle typen kunststofvloeren leggen (epoxy, polyurethaan, acrylaat) en bedrijven die alleen zandcementgebonden vloeren leggen. Het is daarom niet mogelijk om te spreken van de vloerenlegger. Wel kunnen pér type vloer de diverse belastende factoren worden besproken die bij het werk een rol spelen. Het onderzoek omvatte een toxicologische beoordeling van de receptuur van de diverse producten, en een studie naar trends in het optreden van huidklachten en overige gezondheidseffecten. Tevens is getracht - potentiële - oorzakelijke verbanden aan te geven tussen blootstelling aan belastende factoren en effecten (m.n. huidaandoeningen), en wordt besproken welke preventiemaatregelen mogelijk zijn. Achtergrond van het onderzoek Het onderzoek vond plaats tegen de achtergrond van de Vervangingsregeling Binnenschilderwerk welke op 1 januari 2000 is ingegaan. Krachtens deze regeling is ook het gebruik van oplosmiddelarme vloerenproducten voor professioneel binnenwerk verplicht geworden. De sociale partners in de bouw en het Ministerie van SZW hebben aangegeven, dat het wenselijk was méér inzicht te krijgen in de mogelijke gevolgen van de Vervangingsregeling voor de gezondheidsrisico s voor werknemers, anders dan het OPS-risico waarop de Vervangingsregeling zich focust. Met name de kans op het ontstaan van huidklachten stond in deze vraag centraal. De formele opdrachtgever van het onderzoek was het Ministerie van SZW, terwijl begeleiding plaatsvond vanuit het ministerie en de Stichting Arbouw. Onderzoeksvragen In dit onderzoek is uitgegaan van de volgende onderzoeksvragen: Welke allergene stoffen bevinden zich in vloerenproducten? Welke mogelijke overige gezondheidseffecten hebben de bestanddelen van vloerenproducten? Welke zijn de mogelijkheden tot blootstelling aan de bestanddelen? Welke factoren bevorderen contacteczeem? 8

9 Wat is op dit moment het percentage vloerenleggers met een contacteczeem of overige klachten? Welke preventiemaatregelen zijn bekend? Het effect neurotoxiciteit is van het onderzoek uitgesloten aangezien dit effect in het kader van de invoering van de Vervangingsregeling al uitgebreid was bestudeerd. Bovendien was het doel van dit onderzoek juist het signaleren van mogelijke nieuwe, onvoorzienbare gezondheidsproblemen die zouden kunnen worden geïntroduceerd als gevolg van de Vervangingsregeling. Onderzoeksmethoden De volgende onderzoeksmethoden zijn ingezet: Rechtstreeks benaderen van leveranciers; Literatuurstudie; Beoordeling productinformatie; Interviews met vloerenleggers (~werkgevers). Benaderen van leveranciers Leveranciers van vloerenproducten en bestanddelen zijn rechtstreeks benaderd met het verzoek om productinformatie te verstrekken. In eerste instantie werd verzocht Veiligheidsinformatiebladen (VIB s) en technische documentatie toe te sturen. In tweede instantie werd, waar nodig, verzocht om aanvullende informatie. Aanvullende informatie werd bijvoorbeeld opgevraagd met betrekking tot het gebruik van biociden. Wat betreft de epoxyproducten, kon worden aangesloten bij een lopend project in opdracht van de Stichting Arbouw, dat tot doel heeft een A-blad Epoxy s in de afbouwsector samen te stellen. De inventarisatie heeft zich gefocust op de hoofdbestanddelen van de producten, aangezien deze in veel gevallen al relatief belastend blijken (m.n. voor de huid), waardoor het belang van lage gehalten additieven naar verhouding minder groot is. Literatuurstudie Via de literatuur is zo veel mogelijk getracht eventuele ontbrekende productinformatie aan te vullen. Hierbij is onder meer gebruik gemaakt van handboeken met betrekking tot verftechnologie, van eerdere inventarisaties en van productinformatiesystemen zoals het PISA-systeem van Stichting Arbouw en het GISBAU-systeem van de Duitse Berufsgenossenschaften voor de bouwsector. Via de wetenschappelijke literatuur zijn gegevens omtrent huidblootstelling bij vloerenleggers getraceerd, evenals publicaties omtrent de effecten van blootstelling aan o.m. allergenen. Met name is aandacht besteed aan studies naar het optreden van allergieën bij vloerenleggers, en naar de vraag of deze gerelateerd kunnen worden aan blootstelling aan bepaalde allergenen. 9

10 Uit bestaande rapporten en brochures is informatie gehaald omtrent de mogelijkheden tot blootstelling, eczeem-bevorderende factoren en preventieve maatregelen. Beoordeling productinformatie Op basis van de verzamelde productinformatie zijn de bestanddelen gescreend op de aanwezigheid van de zogenaamde R-zinnen ( risk phrases ) die in het kader van de Wet milieugevaarlijke Stoffen (WmS) op basis van de Europese Preparatenrichtlijn aan stoffen worden toegekend. Een overzicht van de betekenissen van de R-zinnen wordt in bijlage 1 gegeven. Indien de R-zinnen niet op de productinformatie van de leveranciers aanwezig waren, is deze informatie achterhaald via informatiebestanden op Internet (Web-ISIS, VIBsites van de chemische industrie), de WmS zelf en de literatuur. Aangezien niet alle leveranciers de R-zinnen volledig en juist vermelden op hun VIB s, is de informatie van de leveranciers telkens gecheckt met behulp van de overige bronnen. De beoordeling van de gezondheidseffecten heeft zich in een aantal gevallen niet beperkt tot het registreren van de R-zinnen. Zo is in de literatuur bijvoorbeeld informatie verzameld omtrent cases van allergieën tegen bepaalde bestanddelen en de allergene potentie van bestanddelen. Interviews vloerenleggers, werkgevers en deskundigen Met (werkgevers van) vloerenleggers is van gedachten gewisseld omtrent productgebruik, werkwijzen, toegepaste beheersmaatregelen etc. Producenten van vloerenproducten en producenten van additieven zijn geïnterviewd om aanvullende productinformatie te verkrijgen. Ook is gesproken en gecorrespondeerd met kenniscentra voor beroepsgebonden (huid)aandoeningen in binnen- en buitenland, met name omtrent het vóórkomen van huidaandoeningen onder vloerenleggers, en omtrent mogelijke (allergene) oorzaken. Leeswijzer Het vervolg van dit rapport vangt aan met de inventarisatie van de samenstelling en gezondheidsrisico s van vloerenproducten (hoofdstuk 2). Per productgroep wordt een gemiddelde samenstelling gepresenteerd en besproken. In hoofdstuk 3 wordt de blootstelling(-skans) van vloerenleggers aan de producten beschreven. Zowel blootstelling via de huid als blootstelling via de luchtwegen komen aan de orde. Hoofdstuk 4 geeft een bespreking van het vóórkomen van gezondheidsklachten onder vloerenleggers, met de nadruk op huidaandoeningen. In hoofdstuk 5 vindt de synthese plaats van de informatie uit de voorafgaande hoofdstukken. Getracht wordt relaties te leggen tussen product-samenstelling, blootstelling en het voorkomen van gezondheidsklachten bij vloerenleggers. Maatregelen die kunnen worden genomen om de kans op het ontstaan van met name huidklachten terug te dringen, worden beschreven in hoofdstuk 6. Een samenvatting 10

11 van de voornaamste conclusies en aanbevelingen wordt gegeven in hoofdstuk 7. De bijlage bij dit rapport bevat een overzicht van de omschrijvingen van de R-zinnen. 11

12 2. SAMENSTELLING EN GEZONDHEIDSRISICO S VAN VLOERENPRODUCTEN De samenstelling van een deel van de producten die gebruikt worden door vloerenleggers is al geïnventariseerd in het kader van het project A-blad epoxy s voor de afbouwsector (nog lopend). Het gaat daarbij logischerwijze met name om de epoxy vloeren (gietvloeren en troffelvloeren), inclusief voorbehandelingsmiddelen en vloercoatings. Tevens is echter in beperkte mate informatie verkregen over polyurethaan vloeren en ~coatings. De inventarisatie van deze producten heeft plaatsgevonden aan de hand van de Veiligheidsinformatiebladen van de producten. Er heeft derhalve geen inventarisatie plaatsgevonden van de gebruikte additieven, voor zover deze niet op het Veiligheidsinformatieblad (VIB) vermeld stonden. Echter, componenten die als gevaarlijk geclassificeerd moeten worden op grond van de Wet milieugevaarlijke Stoffen (WmS), dienen op het VIB vermeld te staan vanaf een concentratie van 1%. Gezien de samenstelling van de epoxy- en polyurethaan producten die door vloerenleggers worden gebruikt, is het voor deze producten minder relevant om verder te inventariseren tot op het niveau van de additieven. Voor de twee-componenten acrylaatvloeren, de zandcementgebonden vloeren en de anhydriet-gebonden vloeren zijn via de literatuur gegevens verzameld. De huidige marktaandelen van epoxy s en alternatieve materialen die worden gebruikt voor kunststof naadloze vloeren zijn als volgt (Faber, 00; Hunnersen, 00; Van den Beld, 00): Epoxy s...85% Polyurethanen...10% Twee-component acrylaten... 5% Naast deze materialen worden voor niet-veeleisende toepassingen ook de conventionele cement- of gipsgebonden vloeren gebruikt. Verder worden gietvloeren, en met name epoxy s, vaak nog afgewerkt met een coating. In verband met esthetische eisen en UV-bestendigheid is dit vaak een polyurethaan coating. De gezondheidseffecten van de bestanddelen worden in dit hoofdstuk vooral aan de hand van de toegekende Waarschuwingszinnen betreffende bijzondere gevaren (Rzinnen) besproken. Bijlage 1 bevat een overzicht van de betekenissen van de R-zinnen. 2.1 Epoxy vloeren en -voorbehandelingsmiddelen In deze paragraaf zal de samenstelling besproken worden van achtereenvolgens epoxy gietvloeren, epoxy troffelvloeren en de epoxy primers die vóór het leggen van de vloer worden aangebracht. 12

13 2.1.1 Epoxy gietvloeren Epoxy gietvloeren worden toegepast wanneer wordt geëist dat een vloer goed bestand is tegen puntbelastingen, goed reinigbaar is, niet poreus is (vloeistofdicht) en in speciale gevallen ook wanneer bestendigheid tegen gemorste chemicaliën als olie of accuzuur wordt geëist (Doorgeest, 85). Daaraan kunnen slijtvastheid en snelheid van werken nog worden toegevoegd. Gietvloeren worden steeds meer toegepast, bijvoorbeeld in de voedingsindustrie, winkels, ziekenhuizen en bij autodealers. Als gevolg van strengere milieu-eisen is de vraag naar vloeistofdichte vloeren voor onder meer benzinestations toegenomen (Arbouw, 97). In deze vraag wordt gedeeltelijk voorzien door epoxycoatings, maar ook door epoxy gietvloeren. Het verschil zit met name in de levensduur; een gietvloer is aanmerkelijk dikker (± 2 mm vs. hooguit 0,2 mm), en gaat derhalve langer mee. Productinformatie van in totaal 32 gietvloeren, afkomstig van 10 leveranciers, is gebruikt voor de inventarisatie van de samenstelling. Tabel 2.1 bevat een gemiddelde samenstelling. Tabel 2.1 Samenstelling van een gemiddelde epoxy gietvloer Bestanddeel Harscomponent: - Epoxyhars bisfenol-a (2,5-10%, 10-25% of 25-50%) - Epoxyderivaten M<700/ reactieve verdunners (10-25% of 25-50%) Hardercomponent: - Alifatische amine (25-50%) - Benzylalcohol (10-25% of 25-50%) - Nonylfenol (2,5-10%) R-zinnen R36,38,43 R36,38,43 R20,21,22,34,43 R20,22 R22,34 Het blijkt, dat zowel de harscomponent als de hardercomponent voor minstens de helft uit sensibiliserende en irriterende verbindingen kunnen bestaan. Hieronder een nadere bespreking van de twee componenten. Harscomponent Zowel de epoxyhars zelf als de reactieve verdunners die de meeste producten bevatten zijn irriterend en sensibiliserend. In de productinformatie worden de reactieve verdunners meestal niet met name genoemd, maar aangeduid met een algemene term: epoxyderivaten met een molecuulgewicht kleiner dan 700. Reactieve verdunners zijn in het algemeen mengsels van mono- en/of diglycidylethers. Zij hebben derhalve één of twee reactieve (epoxy-) groepen, die hoogstwaarschijnlijk verantwoordelijk zijn voor het sensibiliserende vermogen. Ondanks het verschil in het aantal reactieve groepen, dienen zowel de epoxyhars als de mono- en diglycidylethers gelabeld te worden met R43 sensibiliserend voor de huid. In zeven producten werden de 13

14 reactieve verdunners wél met name genoemd. Het betrof in totaal slechts één verbinding: 1,6-Hexaandiol diglycidylether (R36,38,43). In sommige producten bevat de harscomponent nog verdunningsmiddelen zoals benzylalcohol. In het algemeen bevat echter alleen de verharder deze. Ook wordt in aanvulling op de Bisfenol-A epoxyhars soms een Bisfenol-F epoxyhars gebruikt. Deze verlaagt de neiging tot kristallisatie van de hars. Wat betreft de irriterende en sensibiliserende eigenschappen is er geen verschil tussen de twee typen epoxyharsen. Verder bevat de harscomponent van een gietvloer hoogstwaarschijnlijk vulmiddelen. Hardercomponent De hardercomponent bevat één of meer alifatische aminen (de eigenlijke verharder) en verdunningsmiddelen. Een overzicht van de in productinformatie aangetroffen verharders staat in tabel 2.2. Het totale gehalte aan alifatische aminen in de hardercomponent kan sterk variëren, van 2,5-10% in enkele producten tot 25-50% in de meeste producten. Veelal wordt met zogenaamde amine-epoxy adducten gewerkt - een voor-reactieproduct - en staat in de productinformatie het gehalte vrij amine vermeld. Tabel 2.2 Amineverharders in gietvloeren, R-zinnen en aantal producten waarvoor de component is opgegeven (n = 32) Harder R-zinnen Aantal producten Isoforondiamine R21,22,34,43 14 n-aminoethylpiperazine R21,34, Aminomethyl-3,5,5-trimethylcyclohexylamine R21,22,34,43 2 m-fenyleenbis(methylamine) R21,22,34,43 2 m-xylyleendiamine R22,34 1 2,2-Dimethyl-4,4-methyleenbis(cyclohexamine) R20,21,22,34,,43 1 1,6-Hexaandiamine-c,c,c-trimethyl R22,34,43 1 Methyleendicyclohexylamine R22,35,36,43 1 Diethyleentriamine R21,22,34,43 1 2,4,6-Tris(dimethylaminomethyl)fenol R20,36,38 1 Alle toegepaste verharders op twee na blijken sensibiliserend te zijn. Verder zijn alle verharders op één na corrosief. In alle gietvloeren kwamen één of meer corrosieve en sensibiliserende verharders voor. De meeste hardercomponenten bevatten benzylalcohol als verdunningsmiddel. Benzylalcohol heeft een dampspanning van 13 Pascal, en is hiermee net een vluchtige organische stof. Afgezien van het benzylalcohol zijn epoxy gietvloeren oplosmiddelvrij. Negen producten bevatten naast benzylalcohol nog nonylfenol als verdunningsmiddel. In één product kwam nog het giftige fenol (R24,25,34) voor. In één product werd p-tert-butylfenol gebruikt, dat behalve huidsensibiliserend ook sensibiliserend voor de luchtwegen is. Het gebruik van beide laatstgenoemde stoffen is 14

15 door de meeste leveranciers overigens beëindigd en zal door de overigen ook snel beëindigd worden (Faber, 01). Concluderend: als gevolg van de hoge gehalten sensibiliserende, irriterende en/of corrosieve stoffen moeten epoxy gietvloeren gezien worden als zeer belastend voor de huid Epoxy troffelvloeren Epoxy troffelvloeren worden toegepast wanneer wordt geëist dat een vloer goed bestand is tegen puntbelastingen, slijtvast is, en goed hecht op een betonnen ondergrond (Doorgeest, 85). Ook hier geldt dat de toegenomen vraag naar vloeistofdichte vloeren de toepassing heeft doen stijgen. Een troffelvloer vindt zijn toepassing voornamelijk in die gevallen waarin een hoge mechanische belasting plaatsvindt, en geen vochtbelasting (Faber, 00). Een troffelvloer is aanmerkelijk dikker dan een gietvloer (50 70 mm, resp. 1-2 mm), en is meestal niet vloeistofdicht. Veel troffelvloeren bevatten slechts 12 13% epoxyhars, en bestaan verder uit vulstof (zand). Daardoor zijn ze niet vloeistofdicht en dampdicht, en zijn ze uit hygiënisch oogpunt (poriën) niet geschikt voor b.v. keukens (Faber, 00). Productinformatie van 27 troffelvloeren, afkomstig van in totaal 7 leveranciers, is gebruikt voor de inventarisatie van de samenstelling. Tabel 2.3 bevat een gemiddelde samenstelling van een epoxy troffelvloer. Tabel 2.3 Samenstelling van een gemiddelde epoxy troffelvloer Bestanddeel Harscomponent: - Epoxyhars bisfenol-a (10-25% tot %) - Epoxyderivaten M<700/ reactieve verdunners (10-25% tot %) Hardercomponent: - Alifatische amine (25-50%) - Benzylalcohol (25-50%) - Nonylfenol (2,5-10%) Vulstof - Zand - R-zinnen R36,38,43 R36,38,43 R20,21,22,34,43 R20,22 R22,34 De samenstelling van epoxy troffelvoeren komt sterk overeen met die van gietvloeren. Wat verschilt, zijn met name de verhoudingen van de diverse grondstoffen. Verder bevatten troffelvoeren een vulstof. Echter, voordat de componenten worden gemengd, en in feite ook nog daarna, wordt met een product gewerkt dat een hoog gehalte aan corrosieve en sensibiliserende verbindingen bevat. 15

16 Harscomponent Anders dan bij gietvloeren het geval is, worden Bisfenol-F harsen niet toegevoegd aan troffelvoeren. De reactieve verdunners worden ook hier in het algemeen niet met name genoemd, met uitzondering van twee producten, waarvoor 1,6-hexaandiol diglycidylether wordt aangegeven. In één van de producten bevat de hars de oplosmiddelen xyleen (2,5-10%) en ethylbenzeen (< 2,5%). De overige harsen zijn oplosmiddelvrij. Hardercomponent De hardercomponent bevat één of meer alifatische aminen (de eigenlijke verharder) en verdunningsmiddelen. Een overzicht van de in productinformatie aangetroffen verharders staat in tabel 2.4. Het totale gehalte aan alifatische aminen in de hardercomponent is bij troffelvloeren in het algemeen 25-50%. Veelal wordt met zogenaamde amine-epoxy adducten gewerkt een voor-reactieproduct- en staat in de productinformatie het gehalte vrij amine vermeld. Tabel 2.4 Amineverharders in troffelvloeren, R-zinnen en aantal producten waarvoor de component is opgegeven (n = 27) Harder R-zinnen Aantal producten Isoforondiamine R21,22,34, Aminomethyl-3,5,5-trimethylcyclohexylamine R21,22,34,43 2 Diethyleentriamine R21,22,34,43 2 1,3-bis(aminomethyl)benzeen R20,22,34 2 1,3-Benzeendimethanamide R20,22,35 1 N,N-bis(3-aminopropyl)ethyleendiamine R24,35-T 1 Trimethylhexamethyleendiamine R22,34,43 1 bis-(dimethylaminomethyl)fenol R22,36,38 1 2,4,6-tri(Dimethylaminomethyl)fenol R22,36,37 1 Tetraethyleenpentamine R21,22,34,43 1 n-aminoethylpiperazine R21,22,34,43 1 m-xyleen-α,α-diamine R20,22,35 1 m-fenyleenbis(methylamine) R22,34,43 1 Trientine R21,34,43 1 Polyaminoamide-vetzuur adduct R36,38 1 De variatie aan gebruikte amineverharders is bij troffelvloeren groter dan bij gietvloeren. Slechts 8 van de 15 opgegeven verharders is sensibiliserend, maar daarbij moet worden aangetekend dat vrijwel alle troffelvloeren één of meer sensibiliserende verharders bevatten. Bovendien wordt het sensibiliserende isoforondiamine veruit het meest toegepast. Vrijwel alle amineverharders, op drie na, zijn corrosief voor de huid. Alle troffelvloeren bevatten één of meer corrosieve verharders. 16

17 In één product werd een verharder gebruikt die als giftig bij contact met de huid wordt geclassificeerd. Dit product bevatte tevens als enige troffelvloer nog het als giftig geclassificeerde fenol (wel < 1%). Drie producten bevatten in de hardercomponent p-tert-butylfenol als verdunner (2,5-10%), welke sensibiliserend voor de huid en de luchtwegen is. Alle hardercomponenten op één na bevatten benzylalcohol als verdunner, in een hoog gehalte (zie tabel 2.3). Strikt genomen zijn deze verharders daarmee oplosmiddelrijke producten. Nonylfenol als verdunner kwam in zes producten voor. Concluderend: als gevolg van de hoge gehalten sensibiliserende, irriterende en/of corrosieve stoffen moeten ook epoxy troffelvloeren gezien worden als zeer belastend voor de huid Epoxy primers voor giet- en troffelvloeren Primers voor giet- en troffelvloeren hebben tot doel de hechting tussen de ondergrond en de kunststof vloer te verbeteren. Afhankelijk van onder meer het gehalte epoxyhars, worden de producten op verschillende manieren aangeduid: primer, impregneermiddel, schraplaag, hechtlaag etc. Epoxy primers bestaan er in oplosmiddelhoudende, oplosmiddelvrije en watergedragen vorm. De oplosmiddelhoudende primers bevatten veelal aanzienlijke gehalten oplosmiddel (> 50%). Veel gebruikte oplosmiddelen zijn xyleen, tolueen, en ethyl- en trimethylbenzenen. Ter vergelijking met de oplosmiddelarme producten die momenteel binnenshuis worden toegepast, zullen ook de oplosmiddelhoudende primers kort worden besproken. Wat betreft egalisatie van oneffenheden hebben watergedragen en oplosmiddelhoudende epoxy s een voordeel ten opzichte van oplosmiddelvrije epoxy s. Dit komt doordat snel een vaste-laagdikte moet worden bereikt, zonder afstroming. Dit houdt in, dat een snelle viscositeitstoename nodig is, welke wordt bereikt door het verdampen van het water of oplosmiddel. Echter, VOS-vrije primers zijn eveneens in de handel. Deze zijn volgens leveranciers nodig voor gesloten systemen zoals gietvloeren. Watergedragen en VOS-houdende producten zijn hier naar verluidt niet mogelijk, omdat in dat geval gewacht zou moeten worden tot het water of oplosmiddel verdampt is. Vaak werkt men echter het liefst nat-in-nat, om de hechting te verbeteren, of wordt de gietvloer aangebracht zodra de primer stofdroog is, maar nog niet al het water of oplosmiddel verdampt is. De toepassing van watergedragen of oplosmiddelhoudende primers is daarom beperkt tot open systemen, zoals grindvloeren of troffelvloeren. Een troffelvloer geldt als open systeem als gevolg van het vulmateriaal zand en het relatief lage gehalte epoxyhars (vaak slechts 12 à 13%). 17

18 Oplosmiddelvrije epoxyprimers voor vloeren De productinformatie van 12 oplosmiddelvrije epoxyprimers voor vloeren is gebruikt voor het inventariseren van de samenstelling. De producten waren afkomstig van in totaal vijf leveranciers. Tabel 2.5 bevat een gemiddelde samenstelling van een oplosmiddelvrije epoxy primer. Tabel 2.5 Samenstelling van een gemiddelde oplosmiddelvrije epoxy primer Bestanddeel R-zinnen Harscomponent: - Epoxyhars bisfenol-a (10-25% tot %) R36,38,43 - Epoxyhars Bisfenol-F (10-25%) R43 - Epoxyderivaten M<700/ reactieve verdunners (10-25% tot R36,38, %) Hardercomponent: - Alifatische amine (10-25% tot %) - Benzylalcohol of 4-tert-Butylfenol (25-50%) - Nonylfenol (2,5-10%) R20,21,22,34,43 R20,22/ R36,37,38,42,43 R22,34 De samenstelling van oplosmiddelvrije epoxyprimers lijkt sterk op die van de, eveneens oplosmiddelvrije, giet- en troffelvloeren. Ook de primers bestaan voor een groot deel uit sensibiliserende en irriterende/corrosieve bestanddelen. Harscomponent Net als bij de giet- en troffelvloeren, kan de verhouding tussen epoxyhars en reactieve verdunner variëren. Echter, beide zijn sensibiliserend voor de huid. Ruwweg een kwart tot een derde van de onderzochte producten bevat Bisfenol-F epoxyharsen in aanvulling op Bisfenol-A epoxyharsen. Beide zijn overigens sensibiliserend. In vier producten werd de reactieve verdunner met name genoemd: drie maal 1,6-hexaandiol diglycidylether en één maal oxyraan, mono(c 10 -C 16 -alkyloxy) methyl derivaten. Hardercomponent Ook de meeste oplosmiddelvrije epoxyprimers bevatten combinaties van diverse alifatische (vrije) aminen als verharder. Een overzicht staat in tabel

19 Tabel 2.6 Amineverharders inoplosmiddelvrije epoxyprimers, R-zinnen en aantal producten waarvoor de component is opgegeven (n = 12) Harder R-zinnen Aantal producten Isoforondiamine R21,22,34,43 5 m-fenyleenbis(methylamine) R22,34,43 4 1,6-Hexaandiamine-c,c,c-trimethyl R22,34,43 3 Trimethylhexamethyleendiamine R22,34,43 3 Tetraethyleenpentamine R21,22,34,43 2 Polyaminoamide-vetzuur adduct R36,38 2 Diethyleentriamine R21,22,34,43 1 1,3-bis(aminomethyl)benzeen R20,22,34 1 1,3-Benzeendimethanamide R20,22,35 1 Dipropyleentriamine R20,21,34,43 1 Op drie na alle verharders in de primers zijn sensibiliserend. De vijf meest gebruikte verharders zijn allen sensibiliserend. Bovendien bevatten 11 van de 12 producten één of meer sensibiliserende verharders. Verder zijn op één na alle verharders corrosief, en bevatten alle producten één of meerdere corrosieve verharders. Vergeleken met de giet- en troffelvloeren, wordt in de oplosmiddelvrije primers vaker gebruik gemaakt van 4-tert-Butylfenol als verdunningsmiddel in plaats van benzylalcohol. Acht producten bevatten benzylalcohol, en vier producten bevatten 4- tert-butylfenol, dat sensibiliserend is voor de huid én de luchtwegen. Daarnaast bevat de helft van de producten nonylfenol als verdunner. Eén product bevatte ook nog ethanol (2,5-10%). De helft van de producten bevat meer dan 125g/l oplosmiddel (benzylalcohol). Benzylalcohol is met een dampspanning van 13 Pascal volgens de Nederlandse beleidsdefinitie (> 10 Pascal) een vluchtige organische stof. Dat de producten desalniettemin als oplosmiddelvrij worden verkocht, wordt door de leveranciers verklaard door de aanname dat het grootste deel van het benzylalcohol meereageert met de hars, en derhalve niet vrijkomt. Welk deel van de producten meer dan 75g/l oplosmiddel bevat is niet duidelijk, gezien de concentratierange waarin benzylalcohol wordt aangegeven (2,5-10%). Voor 4-tert-butylfenol geldt, dat deze een dampspanning heeft van 0,05 mbar, en derhalve geen VOS is. Wellicht verklaart dit het gebruik door een aantal leveranciers. Ook oplosmiddelvrije epoxyprimers bevatten al met al een hoog gehalte aan huidsensibiliserende en corrosieve stoffen. Een deel van de producten bevat bovendien verdunners die sensibiliserend zijn voor de luchtwegen. 19

20 Watergedragen epoxyprimers voor vloeren Watergedragen epoxyprimers voor vloeren worden, zoals gezegd, alleen gebruikt voor open systemen, d.w.z. troffelvloeren. Een inventarisatie van epoxyproducten in de bouw onder 13 leveranciers leverde slechts vier watergedragen primers op, van in totaal drie leveranciers. De samenstelling van deze vier producten komt ruwweg overeen (tabel 2.7). Tabel 2.7 Samenstelling van een gemiddelde watergedragen epoxy primer Bestanddeel R-zinnen Harscomponent: - Epoxyhars bisfenol-a (50-100%) R36,38,43 - Epoxyhars Bisfenol-F (25-50%) R43 - Reactieve verdunners (10-25%) R36,38,43 Hardercomponent: - Polyamine-epoxyhars adduct (10-25% tot %) R22,41 Wat betreft de harscomponent, bevatten watergedragen epoxyprimers in feite dezelfde sensibiliserende bestanddelen, en in dezelfde gehalten, als de oplosmiddelvrije primers. Ook worden dezelfde typen reactieve verdunners gebruikt. Het verschil zit in het verdunningsmiddel : benzylalcohol, nonylfenol e.d. bij oplosmiddelvrije primers; water bij watergedragen primers. Epoxyharsen zijn zelf-emulgerend zodat een emulgator niet nodig is (Faber, 01). In de hardercomponent zijn de verschillen groter. De productinformatie geeft als bestanddeel van de verharders slechts polyamine-epoxyhars adducten. Deze zijn corrosief voor de ogen (R41 Gevaar voor ernstig oogletsel), maar niet corrosief en/ of sensibiliserend voor de huid. Hoewel volgens de leveranciers ook in oplosmiddelvrije epoxyproducten uitsluitend met amine-epoxy-adducten als verharder wordt gewerkt, worden in de productinformatie van oplosmiddelvrije epoxy s wél de (sensibiliserende) vrije aminen opgegeven. Dit verschil wordt hoogstwaarschijnlijk veroorzaakt door een verschil in het gehalte vrije amine: > 1% in oplosmiddelvrije producten en < 1% in watergedragen producten. Samengevat: de harscomponent van watergedragen epoxyprimers is even belastend voor de huid als die van de oplosmiddelvrije primers, gietvloeren en troffelvloeren. De hardercomponent is echter duidelijk minder belastend voor de huid. Het risico van het verwerken van het totale product is daarmee iets geringer Oplosmiddelhoudende epoxyprimers voor vloeren De bovengenoemde inventarisatie van epoxyproducten in de bouw onder 13 leveranciers, leverde productinformatie over zes oplosmiddelhoudende epoxyprimers 20

21 op, afkomstig van vier leveranciers. Een gemiddelde samenstelling wordt gegeven in tabel 2.7a. Tabel 2.7a Samenstelling van een gemiddelde oplosmiddelhoudende epoxy primer Bestanddeel R-zinnen Harscomponent: - Epoxyhars bisfenol-a (10-50%) R36,38,43 - Xyleen (10-25%) R20,21,38 - Propyleenglycol mono(m)ethylether (2,5-10%) R10 Hardercomponent: - Amine-epoxyhars adduct (25-50%) - Alifatisch amine (isoforondiamine) - Xyleen (25-50%) - Butanol (10-25%) - Benzylalcohol (2,5-10%) R22,36,38 R21,22,34,43 R20,21,38 R10,20 R20,22 Voor de harscomponent van twee van de zes primers wordt geen epoxyhars vermeld, maar alleen de oplosmiddelen. Waarschijnlijk zijn in deze producten (beide als impregneermiddel omschreven) relatief lage gehalten van epoxyharsen met een hoog molecuulgewicht gebruikt, welke niet als sensibiliserend gelabeld hoeven te worden. Eén product bevatte een sensibiliserende reactieve verdunner en benzylalcohol als verdunner. Een ander product bevatte een relatief laag gehalte xyleen (2,5-10%), en daarnaast een aantal methyl- en ethylbenzenen. In de hardercomponent waren vrij veel verschillen te zien tussen de producten. Sommige bevatten alleen een alifatische amine, anderen tevens een amine-epoxyhars adduct. De meeste producten bevatten xyleen, benzylalcohol en butanol als oplosmiddelen. Drie producten bevatten echter ook nog propyleenglycol monoethylether (R10), in een gehalte van 10-25%. Al met al is het oplosmiddelgehalte van de oplosmiddelhoudende primers in het algemeen hoog (> 50%). Ze bevatten meestal een sensibiliserende epoxyhars en alifatisch amine, hoewel enkele producten, die als impregneer worden aangeduid, volgens de productinformatie geen sensibiliserende bestanddelen bevatten. 2.2 Polyurethaan Vloeren Polyurethaan vloeren worden met name veel gebruikt als sportvloer. Verder worden ze, meer in het algemeen, toegepast op vloeren in openbare gebouwen, en op balkons en galerijen. Wat betreft de esthetische eigenschappen, scoren polyurethanen vaak beter dan epoxy s. Verder worden polyurethaanvloeren vaak aangeprezen als geluidsisolerende vloer. 21

22 Over polyurethaan vloeren is minder productinformatie beschikbaar dan over epoxy gietvloeren. De informatie in deze paragraaf is afkomstig van één leverancier, welke in Nederland wel één van de grotere is. In de productinformatie van deze leverancier zijn drie typen PUR-vloeren te onderscheiden. Al deze PUR-vloeren zijn gietvloeren (PUR-troffelvloeren bestaan niet), en zijn oplosmiddelvrij. In de tabellen 2.8 t/m 2.10 worden de als gevaarlijk geclassificeerde componenten gepresenteerd.. De informatie is gebaseerd op de veiligheidsinformatiebladen van de producten. Gezien het lage gehalte gedeclareerde bestanddelen in met name de A-componenten, bestaan de producten hoogstwaarschijnlijk voor een groot deel uit vulmiddelen. Tabel 2.8 Samenstelling van een Standaard polyurethaan gietvloer Bestanddeel R-zinnen A-component: - Polyester-polyol (2,5-10%) - B-component: - 4,4-Difenylmethaan-diisocyanaat (50-100%) R20,36,37,38,42 Tabel 2.9 Samenstelling van een polyurethaan gietvloer met reactieve verdunners(diglycidylethers) Bestanddeel R-zinnen A-component: - Epoxyderivaten M < 700 (< 2,5%) R36,38,43 B-component: - 4,4-Difenylmethaan-diisocyanaat (50-100%) R20,36,37,38,42 Tabel 2.10 Samenstelling van een polyurethaan gietvloer met amineverharder Bestanddeel R-zinnen A-component: - Aromatisch diamine (10-25%) R21,22,36,48 - Propyleencarbonaat (2,5-10%) R36 B-component: - Alifatisch polyisocyanaat (50-100%) R20,42, 43 Aangenomen wordt, dat het eerste product (tabel 2.8) het meest gebruikelijk is. De polyol heeft geen R-zinnen. De B-component bevat echter een bepaald gehalte vrij isocyanaat, welke sensibiliserend is voor de luchtwegen. De productinformatie is enigszins verwarrend. De naam van het vrije isocyanaat (MDI) wordt gegeven, maar het bijbehorende CAS-nummer dat wordt gegeven verwijst naar een prepolymeer. Het meest aannemelijk is, dat een prepolymeer wordt gebruikt, en dat de B-component niet daadwerkelijk voor % uit vrij isocyanaat bestaat. MDI is, in vergelijking met andere veelgebruikte isocyanaten zoals HDI en TDI, relatief weinig vluchtig. Hoewel MDI geen R43 heeft, wordt in de literatuur gesteld 22

23 dat ook blootstelling van de huid tot sensibilisatie kan leiden (Snippe et al., 01). Ook het prepolymeer is overigens nog sensibiliserend, als gevolg van de resterende actieve groepen in het molecuul (Snippe et al., 01). Uiteraard is de sensibiliserende potentie wel beduidend lager dan die van het monomeer. Het in tabel 2.9 beschreven product zal een verhoogde kans geven op sensibilisatie via blootstelling van de huid, gezien de aanwezigheid van sensibiliserende diglycidylethers (reactieve verdunners). Of dit type gietvloer in Nederland veel wordt gebruikt is vooralsnog niet duidelijk. Zeer opmerkelijk aan het derde type polyurethaan gietvloer (tabel 2.10) is de aanwezigheid van een aromatische amine, in een hoge concentratie. Aromatische aminen worden in epoxyproducten (met uitzondering van injectieharsen voor betonreparatie) al geruime tijd niet meer toegepast, in verband met hun carcinogene eigenschappen (Faber, 01). De amine waar het in dit geval om gaat, wordt helaas niet met name genoemd. Het lijkt echter onwaarschijnlijk dat een dergelijk product nog op grote schaal in Nederland wordt toegepast. De leverancier biedt het product aan voor toepassing als scheuroverbruggende, zeer elastische vloer op balkons en galerijen. 2.3 Twee-componenten acrylaat vloeren Twee-component acrylaten zijn sterk irriterend, hebben een sterke geur en bevatten harders die irriterend en/of sensibiliserend kunnen zijn (vaak peroxiden). Ook de acrylaatmonomeren zij sensibiliserend. Er is derhalve veel verzet tegen deze producten (v.d. Beld, 00). Hier komt nog bij, dat een twee-component acrylaat vloer krimp vertoont. De snelheid van werken is echter onovertroffen: uitharding in ± 30 minuten is mogelijk (Hunnersen, 00). Daardoor hoeft een vloer of galerij veel minder vaak met vlonders te worden afgedekt, hetgeen een grote kostenbesparing oplevert. Verder is de prijs per kg ongeveer gelijk aan die van epoxy s, en heeft een twee-componenten acrylaatvloer dezelfde duurzaamheid als een epoxyvloer (Hunnersen, 00). Daarom worden twee-component acrylaten regelmatig toegepast op galerijen van flats. Ruwweg is bekend welke bestanddelen deze vloeren bevatten. De samenstelling zal in grote lijnen overeenkomen met die van twee-component acrylaten die als wegmarkeringsmateriaal worden gebruikt. Een eerdere inventarisatie (Jansen- Hendriks, 1993) heeft hierover informatie opgeleverd. Tabel 2.11 bevat een opgave van de voornaamste bestanddelen. Overige bestanddelen zijn onder meer vulstoffen en pigmenten. 23

24 Tabel 2.11 (Meest waarschijnlijke) voornaamste bestanddelen 2-K acrylaat gietvloer Bestanddeel R-zinnen A-component: -Acrylaatmonomeer R 36,37,38,43 (methylmethacrylaat, butylacrylaat) B-component: - Di-benzoylperoxide (75-97%) R36,43 De acrylaatmonomeren zijn vluchtig, irriterend voor huid, ogen en luchtwegen en sensibiliserend voor de huid. De verharder di-benzoylperoxide wordt als poeder aangeleverd, welke een hoog gehalte van de actieve stof bevat. De stof is sterk irriterend voor de ogen en sensibiliserend voor de huid. 2.4 Zandcementgebonden vloeren Zandcementgebonden (dek)vloeren zijn te beschouwen als conventionele dekvloeren, die niet vloeistofdicht of chemicaliënresistent zijn. Meestal worden de vloeren nog afgewerkt met tegels, parket, vloerbedekking etc. In het algemeen worden zandcementgebonden dekvloeren met de troffel aangebracht, maar er bestaan ook cementgebonden gietvloeren. Deze laatste worden echter (nog) zeer weinig toegepast. Behalve de (zand)cementgebonden dekvloer zelf, verwerkt de vloerenlegger voorbehandelingsmiddelen/ primers (alleen bij gietvloeren). Tenslotte wordt soms een slijtlaag ingestrooid, die kan bestaan uit natuursteen, metaalsplit of siliciumcarbide. Tabel 2.12 bevat een overzicht van de samenstelling van zandcementgebonden vloeren, terwijl in tabel 2.13 de overige producten worden beschreven die bij het aanbrengen van zandcementgebonden vloeren worden gebruikt. Tabel 2.12 Samenstelling van een zandcementgebonden dekvloer Bestanddeel R-zinnen Functie Portlandcement R38,41,43 Bindmiddel (chromaat; Cr-VI) Zand - Vulmiddel Water - Drager Polyacrylaten - Hechtmiddel Ligninesulfonaat - Plastificeerder Extra in geval van gietvloeren: Tensiden R36 (38?) Bevochtiger Gesulfoneerd naftaleenformaldehyde of Gesulfoneerd melamineformaldehyde - Superplastificeerder Cementgebonden dekvloeren bevatten diverse hulpstoffen, maar het bindmiddel zelf, Portland cement, is wat betreft gezondheidsrisico s het meest van belang. De 24

25 voornaamste grondstoffen voor Portland cement zijn kalksteen, leem en leisteen. Vaak bevat Portlandcement tevens gips. Aangemaakt (nat) Portlandcement is sterk alkalisch (ph 12-13), en kan bij herhaald huidcontact aanleiding geven tot irritatief eczeem. Dit wordt versterkt door de schurende werking op de huid. Cementstof (niet-aangemaakt) is irriterend voor de ogen en luchtwegen. Portland cement bevat van nature bovendien een (laag) gehalte aan chromaten: zeswaardige chroomverbindingen die sensibiliserend zijn voor de huid (< 0,1%). In de bouw is cement-eczeem, waaronder allergisch chromaateczeem, een bekend probleem (Arbouw, 92). Zeswaardig chroom is bovendien reproductietoxisch (R61 en R62) en verdacht carcinogeen (R40). Het natuurlijke chromaatgehalte van cementgrondstoffen varieert relatief sterk van regio tot regio. Het Nederlandse cement is van nature chromaat-arm. Helaas wordt ook goedkoop, relatief chromaat-rijk cement ingevoerd vanuit bijvoorbeeld Oost-Europa. Overigens wordt ook het Portlandcement van de grootste Nederlandse leverancier met een R43 voor huid-sensibilisatie gelabeld. Cementgebonden gietvloeren bevatten andere hulpstoffen dan conventionele cementgebonden dekvloeren (tabel 2.12). Tot relevante verschillen in het gezondheidsrisico leidt dit echter niet. Wel verschillen de voor- en nabehandeling (Dijkstra et al., 91). Voordat een conventionele dekvloer wordt aangebracht, wordt de ondergrond aangebrand : men spuit water over de ondergrond, strooit daar droge cement overheen en verspreidt dit tenslotte met een bezem. Voordat een cementgebonden gietvloer wordt aangebracht, wordt de ondergrond vaak behandeld met een primer. In het algemeen worden hiervoor acrylaat-dispersies gebruikt. Deze bevatten deels dezelfde bestanddelen als de watergedragen acrylaatverven (tabel 2.13). De primers worden echter vaak met de spuit aangebracht (Dijkstra et al., 91). Ná uitharding worden gietvloeren vaak afgeschuurd, om de zogenaamde slijmhuid te verwijderen. Blootstelling aan respirabel kwarts is bij deze werkzaamheid waarschijnlijk niet te voorkomen, omdat vaak ook het vulmiddel (zand) deels zal worden meegeschuurd. Blootstelling aan respirabel kwarts kan ook optreden bij het egaliseren van cementgebonden dekvloeren, aangezien daarbij nog dieper wordt geschuurd. Egaliseren door middel van schuren komt volgens de literatuur vaker voor bij gietvloeren dan bij conventionele dekvloeren (Dijkstra, 91). 25

26 Tabel 2.13 Samenstelling van voorbehandelingsproducten voor zandcementgebonden dekvloeren Product Bestanddeel R-zinnen Functie Primer (gietvloeren) Acrylaat-dispersie Propyleenglycol (~5%) MCI/MI (< 0,01%) Vulmiddelen Alkylfenolethoxylaat (< 0,5%) 26-20,21,22,36,37,38 23,24,25,34,43-36,38 bindmiddel cosolvent biocide dispergeermiddel Gedetailleerde informatie over de specifiek door vloerenleggers gebruikte acrylaatdispersies was niet voorhanden. De in tabel 2.13 genoemde bestanddelen zullen echter de voornaamste zijn. Het cosolvent en het dispergeermiddel zijn irriterend voor de huid en ogen. Aangezien de producten verspoten worden, is dit laatste relevanter dan in het geval van watergedragen verven. Verder bevatten de dispersies hoogstwaarschijnlijk een sensibiliserende biocide. Sommige bronnen maken tenslotte nog melding van het gebruik van curing compounds (Bouwwereld, 91). Dit zijn watergedragen dispersies van wassen, paraffine of een kunsthars, of oplosmiddelgedragen varianten, die over de pas aangebrachte dekvloer worden verneveld, om te voorkomen dat de bovenste laag te snel uithardt. In plaats van curing compounds worden hiervoor ook polyethyleen folies gebruikt. In andere publicaties omtrent het aanbrengen van zandcement gebonden vloeren wordt het gebruik van curing compounds echter niet genoemd (Dijkstra et al., 91), of wordt gemeld dat ze alleen worden toegepast in geval van speciale bedrijfsvloeren (BG Bouw, 84). 2.5 Anhydriet gebonden vloeren Voor de beschrijving van anhydriet (gips) gebonden dekvloeren, meestal gietvloeren, kan grotendeels worden verwezen naar de cementgebonden gietvloeren. Zowel de vulstoffen en hulpstoffen in de dekvloer zelf als de primer en de nabehandeling komen overeen. Het enige verschil is in feite het bindmiddel in de vloer. In plaats van cement, is dit anhydriet (watervrij gips). Dit kan natuurlijk-gewonnen gips of synthetisch gips zijn, hetgeen overigens geen verschil in gezondheidsrisico geeft. Gips (calciumsulfaat) is niet sterk alkalisch na het aanmaken met water, en bevat ook geen chromaten. Het risico voor de huid is dan ook beduidend lager dan dat van cementgebonden dekvloeren. Bij het afwerken (schuren) van gipsgebonden dekvloeren is wel blootstelling aan respirabel kwarts mogelijk, aangezien het vulmiddel zand is. Anhydriet gebonden vloeren worden vooral toegepast bij renovaties, in verband met de kortere uithardingstijd en het lagere soortelijk gewicht (BG Bouw, 84). Daarnaast is de anhydriet gebonden gietvloer beduidend goedkoper dan de zandcementgebonden gietvloer, met name als gevolg van de veel lagere arbeidskosten, en is de kwaliteit naar verluidt beter (Anonymous, 93).