Onafhankelijk vakblad voor lassen, lijmen en snijden Nummer 10 - oktober Themanummer VERBINDINGSWEEK. 6-8 november 2012 Evenementenhal Gorinchem

Transcriptie

1 Onafhankelijk vakblad voor lassen, lijmen en snijden Nummer 10 - Themanummer VERBINDINGSWEEK 6-8 november 2012 Evenementenhal Gorinchem

2 De enige lasrobot die zelf de weg weet Met de Panasonic TAWERS lasrobottechnologie, met geïntegreerde stroombron, biedt Valk Welding het ultieme systeem voor het robotlasproces. Want naast de hoge laskwaliteit, hoge snelheid, hoge inschakelduur, laag spatvolume, hoog bereik en Program Protection, zijn Panasonic lasrobots uitgerust met G3 Weld Navigation. Daarmee laten deze lasrobots zich snel en eenvoudig programmeren. G3 Weld Navigation genereert automatisch de juiste stroom, spanning en lassnelheid, na opgave van het type verbinding, materiaalsoort en dikte! De introductie van G3 Weld Navigation een jaar geleden is voor veel bedrijven een reden geweest de stap naar lasrobotisering te zetten. Meer weten? Bel Valk Welding of bezoek de stand op de NIL verbindingsweek. Panasonic G3 met Weld Navigation Valk Welding tel. +31 (0) Colofon Uitgave Lastechniek wordt uitgegeven in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL). Redactie Bert de Jong, Fleur Maas, Rolf Mul, Leo Vermeulen, Bart Verstraeten, Margriet Wennekes, Henk Zandvliet Eindredactie Margriet Wennekes, Leo Vermeulen, (techniek) Uitgever Bert de Jong Advertentie-exploitatie Con-Sell, Rolf Mul T , E info@con-sell.nl Redactieadviesraad Erik Anschütz, Paul Barendse, Ruud van Bezooijen, Tim Blok, Marijke Damen, Leen Dezillie, René Elfering, Rob Helmich, Marcel Hermans, Michel van t Hof, Piet van der Horst, Michael Jak, Pieter Keultjes, Marco Kraaijeveld, Maurice Mol, Ed Mulder, Jeroen Olde Benneker, Frank Smit, Wil van der Stap, Erik Steenkist, Fred Vasquez, Tony van der Veldt, Adriaan Visser Adressen Nederlands Instituut voor Lastechniek Postbus 190, 2700 AD Zoetermeer T , E info@nil.nl Belgisch Instituut voor Lastechniek vzw Technologiepark 935, B-9052 Zwijnaarde, België T , F , E Ann.Wydooghe@bil-ibs.be OPUS communicatie-ontwerp Fruitweg 24 j, 2321 GK Leiden, T , F E info@vakbladlastechniek.nl Voor het verzenden van grote bestanden kunt u gebruik maken van: Abonnementen Binnenland 62,50 (particulier op privé-adres); 98,75 (bedrijf) en 31,25 (studenten en senioren). Voor abonnementen in België kunt u contact opnemen met ann.wydooghe@bil-ibs.be Overig buitenland 116,50 (op bedrijfsnaam). Prijzen zijn excl. BTW. Lastechniek verschijnt elf keer per jaar en wordt toegezonden aan deelnemers van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL) en andere geïnteresseerden en belanghebbenden in de verbindingstechniek. Voor vragen over abonnementen kunt u terecht bij het NIL. Het abonnement geldt voor een geheel jaar. Opzeggingen per aangetekend schrijven vóór 1 oktober van het lopende jaar. Verzendadres wijzigen? Stuur dan het etiket met verbeterd adres retour. Al onze advertentiecontracten worden afgesloten conform de regels voor het Advertentiewezen gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Ontwerp en lay-out OPUS communicatie-ontwerp, Leiden. Hoewel de informatie gepubliceerd in deze uitgave zorgvuldig is uitgezocht en waar mogelijk gecontroleerd, sluiten de uitgever en de redactie uitdrukkelijk iedere aansprakelijkheid uit voor eventuele onjuistheden en/of onvolledigheid van de verstrekte gegevens Overname van artikelen is slechts mogelijk na verkregen schriftelijke toestemming van de uitgever. Volg LASTECHNIEK op Spannende tijden VOORWOORD We hebben de Tweede Kamerverkiezingen achter de rug; nu maar afwachten of het lukt om met de twee winnaars een stabiele regering te vormen. Al ziet het er momenteel voor onze economie minder florissant uit, we moeten ons toch voorbereiden op een aantrekkende markt. Technische vakmensen hebben de toekomst en dus moeten we alle zeilen bijzetten om een nieuwe generatie goed op te leiden. En daarbij gaat het niet alleen om het mbo: gedegen technische opleidingen zijn hard nodig op elk niveau, van vmbo tot universiteit. Een goed voorbeeld vormt de hernieuwde inrichting van de afdeling MSE van de TU Delft. Niet alleen is er gekozen voor een intensievere samenwerking met de metaalverwerkende industrie, ook is er een nieuwe leerstoel opgericht: Kritische materialen in extreme condities. Straks krijgen we concreet te maken met de uitstroom van lassers, van de in totaal lassers die Nederland rijk is. De vraag is nog steeds of we erin zullen slagen om dit tekort op te vangen. Redden we het om tijdig voldoende jonge mensen te enthousiasmeren voor een goede baan in de (las)techniek en ze daarvoor klaar te stomen? Eigenlijk hebben we geen andere keus, en het NIL werkt hier dan ook hard aan, door allerlei activiteiten te organiseren om de jeugd te laten zien hoe veelzijdig het lasvak is. Komende maand gaat de eerste NIL Verbindingsweek van start in de Evenementenhal te Gorinchem. Een unieke gebeurtenis, omdat het voor het eerst is dat we in Nederland een evenement organiseren dat uitsluitend gericht is op de verbindingstechniek. Ik ben benieuwd hoe dit evenement, dat plaatsvindt in combinatie met de Metavak & Gebruikte Machinevak, u zal bevallen. Tientallen exposanten zullen op de beursvloer alles uit de kast halen om u kennis te laten maken met hun nieuwste producten en diensten. Behalve de vakbeurs is er het bekende NILBIL Lassymposium, waar vele sprekers ingaan op de laatste ontwikkelingen in de verbindingstechniek. En dan zijn er nog de Lage Landen Laswedstrijden voor jonge lastalenten uit België en Nederland! Natuurlijk vindt u in deze editie van Lastechniek veel berichten van exposanten, maar er zijn ook interviews en achtergrondartikelen. Ik hoop u in groten getale te mogen ontmoeten op 6, 7 of 8 november. Henk Zandvliet Directeur Nederlands Instituut voor Lastechniek

3 Inhoud #10 LASTECHNIEK wordt uitgegeven in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek en het Belgisch Instituut voor Lastechniek [ ] deze maand Wat is de toekomst van de verbindingstechniek, of moeten we ons afvragen: wat is de verbindingstechniek van de toekomst? Deze vragen stelden we ons bij het nadenken over de inhoud van deze speciale editie van Lastechniek en we zijn op zoek gegaan naar antwoorden. In dit themanummer over eerste NIL Verbindingsweek vindt u niet alleen alles wat u moet weten over de exposanten op de vakbeurs, het NILBIL Lassymposium en de Lage Landen Laswedstrijden. Ongetwijfeld krijgt u door al deze informatie en deelname aan dit bijzondere evenement een goed beeld van de huidige stand van de techniek en de diverse opleidingsmogelijkheden. Maar we zijn een stapje verder gegaan en hebben geprobeerd in dit nummer een zo goed mogelijk antwoord te formuleren op bovenstaande vragen. Daartoe hebben we diverse deskundigen benaderd en hen gevraagd naar hun toekomstvisie. In een reeks van vijf artikelen die verspreid in dit nummer zijn opgenomen treft u onze bevindingen aan. Volledig kan zo n overzicht nooit zijn, maar we denken met deze editie een aardig beeld te schetsen van de verbindingstechniek nu, én in de toekomst. De makers van Lastechniek 04 Vanuit de verbindingswereld 10 Eerste NIL Verbindingsweek: meer dan alleen een vakbeurs 12 Interview met FME voorzitter Ineke Dezentjé Hamming 14 Toekomst van de verbindingstechniek - deel 1 Een visie vanuit de wetenschap 16 Beursberichten Verbindingsweek 20 Toekomst van de verbindingstechniek - deel 2 Procesvoordelen van Friction Stir Welding 22 Beursberichten Verbindingsweek Er worden sterke, Toekomst van de verbindingstechniek - deel 3 Robotisering zal verder toenemen 28 Beursberichten Verbindingsweek 34 Toekomst van de verbindingstechniek - deel 4 Lijmen nog teveel reparatiemiddel 36 Beursberichten Verbindingsweek 44 Toekomst van de verbindingstechniek - deel 5 Gezamenlijke visie vanuit de TU Delft 46 De lasgroepen en hun agenda 47 Willem de Welder 49 De Lasser van de Maand 50 Brancheregister 26 foutloze lassen verkregen zonder gevaar voor de gezondheid en veiligheid voor wat betreft lasrook of straling (UV en licht). 44 Cover: OPUS co

4 LASBERICHTEN LASBERICHTEN Afscheid Vincent van der Mee als voorzitter IIW-Commissie II Lasgroep Zuid vierde 25-jarig jubileum Op 14 september vierde Lasgroep Zuid haar 25-jarig bestaan. In een vol restaurant van partycentrum Heidebloem Ranch te Liessel werden de leden van Lasgroep Zuid verwelkomd door voorzitter Piet Matheij. Een bijzonder woord van welkom was er voor de oprichters van de Lasgroep, Wim Pors en Albert Schoenmaker, het erelid George van Marion en NIL-directeur Henk Zandvliet. Bestuurslid Leon Braeckmans werd bedankt voor de leuke attentie die hij voor alle leden had gemaakt: een persoonlijke sleutelhanger in de vorm van een lashoekmeter. Oude notulen Uit de oude notulen citeerde de voorzitter enkele feiten. Dankwoorden Het doel van de Lasgroep was, en is nog steeds, om een In zijn openingswoord constateerde Piet Matheij dat de trefpunt te worden voor de lastechnisch geïnteresseerden huidige contributie nagenoeg gelijk is aan de contributie uit het bedrijfsleven, de overheid en het onderwijs. Het van 25 jaar geleden. Hiervoor bedankte hij René van den Tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van het IIW in Den- Electric Europe) heeft de maximale termijn van negen jaar eerste bestuur bestond uit voorzitter Hendrik Vosters, se- Berg voor zijn uitstekende werk als penningmeester en ver in juli jl., heeft Vincent van der Mee het voorzitter- als voorzitter van deze Commissie uitgediend. Vincent cretaris Willem Pors, penningmeester Jan Strijbos en de Henk Zandvliet van het NIL, die voor de Lasgroepen geen schap van Commissie II overgedragen aan de Oosten- blijft actief lid binnen de IIW voor de Commissies II, VIII programmacommissarissen Jozef Vostermans en Albert kosten meer berekent. Matheij bedankte ook secretaris rijkse dr. Gerhard Posch. Voor zijn inzet ontving Van en IX, en binnen de Technical Management Board. Schoenmaker. Vanuit het NIL werd de Lasgroep Zuid on- Rogier van Leeuwen, die ervoor gezorgd heeft dat de lid- der Mee een jubileumspeld uit handen van Dr. Gary dersteund door Henk Bodt. maatschapskosten geheel digitaal verwerkt kunnen wor- Marquis (voorzitter Technical Management Board) en Subcommissies De eerste lezing, op 13 november 1986, vond plaats in het den. Lasgroep Zuid is hierin uniek. Webmaster Wim t Dr. Baldev Raj (president IIW). De diverse onderwerpen die onder Commissie II vallen SBBO te Eindhoven en werd verzorgd door de heer K. Jong werd ten slotte bedankt voor het perfect onderhou- worden behandeld in drie subcommissies, met elk hun Bekkers van Smitweld. Onderwerp van de lezing was Las- den van de website. Activiteiten eigen voorzitter. Voor Commissie II-A Metallurgy is dat proceskeuze en Economie. In de uitnodigingsbrief van het Commissie II Booglassen en toevoegmaterialen houdt dr. Thomas Kannengiesser van BAM Duitsland, Commis- bestuur aan de heer Bekkers werd het belang van de le- Schakel zich bezig met onder andere standaardisatie, waterstof in sie II-C Testing and measurement of Welds wordt geleid zing als een verantwoordelijke last op zijn schouders ge- De heer G. Venmans van Delta Heat hield vervolgens een lasmetaal, koudscheuren, warmscheuren, ferriet in lasme- door dr. Zhuyao Zhang van Lincoln Metrode UK, en legd. Zo stond er letterlijk: Het belang van de kwaliteit lezing over heat treatment. In een beknopte lezing kregen taal, corrosietesten, kruiptesten, chemische reacties, ho- Commissie II-E Standardization & Classification Filler van de allereerste avond van Lasgroep Zuid i.o. is zeer de aanwezigen een uiteenzetting over allerlei aspecten van gesterkte-lasmetaal en de chemische analyse van Metals staat onder voorzitterschap van David Fink van groot: wij leggen deze verantwoordelijkheid met veel ver- het lokaal elektrisch voorverwarmen, het spanningsarm- lasmetaal. Vincent van der Mee (afkomstig van Lincoln Lincoln Electric, USA. trouwen in uw handen. gloeien en gloeiapparatuur. Afscheid Sjouke van der Graaf als examinator handvaardigheidopleidingen Tijdens de jaarlijkse examinatorendag in Zoetermeer op 14 september jl. heeft Sjouke van der Graaf na bijna twintig jaar afscheid genomen als NIL-examinator voor de handvaardigheidopleidingen. Sjouke heeft 19 jaar lang met grote toewijding zijn rol als examinator vervuld, waarvoor het NIL hem zeer dank- 4 baar is. Tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van examinatoren ontving Sjouke uit handen van de directeur van het NIL Henk Zandvliet, een oorkonde en een miniatuur van een lasser. Het NIL wenst Sjouke een fijne periode toe waarin hij meer tijd krijgt voor zijn liefhebberijen, zoals het eropuit trekken met zijn caravan. Namens het NIL feliciteerde Henk Zandvliet Lasgroep Zuid met haar 25-jarig jubileum. Zandvliet gaf aan dat het NIL de lasgroepen ziet als een belangrijke schakel tussen het NIL en haar bedrijfsdeelnemers. Hij overhandigde een beeldje van een lasser in actie. Tijdens een gezellige barbecue werd tot slot door enkele leden op ludieke wijze teruggekeken op 25 jaar Lasgroep Zuid. Foto s van de jubileumviering zijn te bekijken op de website van de lasgroep. 5

5 LASBERICHTEN Technische industriële vakbeurzen agenda: Dé vakbeurs voor de verspanende en niet-verspanende industrie METAVAK Gorinchem 6, 7 en 8 november uur NIL Verbindingsweek Gorinchem 6, 7 en 8 november 2012 TWI presenteert revolutionaire ontwikkelingen in het wrijvingsroerlassen Evenementen HAL HARDENBERG GORINCHEM VENRAY Ons evenement. UW MOMENT. Stephen Cater, onderzoeker bij TWI Technology Centre heeft in juni baanbrekende resultaten gepresenteerd in het onderzoek naar het wrijvingsroerlassen van staal. Dit gebeurde in Chicago, tijdens de 9e Internationale Conferentie over trends in lasonderzoek. Het wrijvingsroerlassen (of friction stir welding, FSW) is oorspronkelijk ontwikkeld door TWI (The Welding Institute) voor het lassen van aluminium. Sindsdien kent het proces een snelle opmars en wordt ingezet door fabrikanten als Boeing, SpaceX, Hitachi, Mazda en Volvo voor de productie van sterke, lichtgewicht aluminiumstructuren. FSW voor verbinden van staal Na de wereldwijd geaccepteerde toepassing van FSW in de luchtvaart, scheepsbouw, treinenbouw en automotive, is TWI gestart met de ontwikkeling van het proces voor het verbinden van staal. Uit onderzoek van TWI is nu gebleken dat lassen die met het FSW-proces in staal zijn gemaakt beduidend betere mechanische eigenschappen hebben dan lassen die gelegd zijn met conventionele booglasprocessen. Ze hebben bijvoorbeeld betere taaiheids- en vermoeiingseigenschappen. De lage warmte-inbreng zorgt er bovendien voor dat er minder vervorming optreedt. Voordelen FSW De gepubliceerde resultaten laten zien dat door toepassing van FSW de vervorming van 6 mm dik hogesterktestaal aanzienlijk gereduceerd kan worden. Over een lengte van 2 m gelaste plaat neemt de vervorming af van 115 mm tot 15 mm, terwijl de taaiheid verdrievoudigt en de vermoeiingssterkte toeneemt, vergeleken met onderpoederlassen. Aangezien soms wel 40% van de kosten voor de bouw van een schip bestaan uit het corrigeren van vervormde gelaste platen, kan deze nieuwe techniek een aanzienlijke kostenbesparing opleveren. In tegenstelling tot conventionele technieken smelt het materiaal niet tijdens het lassen, wat leidt tot sterke lassen zonder defecten. Het ontbreken van gesmolten materiaal, lasrook en UV-straling zorgt voor minder risico s voor veiligheid en gezondheid. Over TWI TWI (The Welding Institute) is een van de grootste onafhankelijke onderzoeksorganisaties ter wereld op het gebied van productie- en onderhoudstechnologieën. TWI werd opgericht in 1946 en heeft vestigingen wereldwijd. 6

6 LASBERICHTEN Excellente oplossingen voor de olie- en gasindustrie. Dat is waar Mokveld voor staat. Wij ontwerpen en produceren geïntegreerde afsluitersystemen. Zo helpen we onze opdrachtgevers wereldwijd met het veilig, betrouwbaar en duurzaam exploiteren van de olie- en gasreserves. Met ruim 350 medewerkers, een hoofdkantoor en fabriek in Gouda en vestigingen over de hele wereld is Mokveld een gezond groeiend bedrijf. Het in Duitsland gevestigde Grimme, wereldwijd marktleider op het gebied van landbouwmachines voor aardappelteelt, heeft gekozen voor de lasrobotinstallaties van Valk Welding. Er zijn twee installaties geleverd, elk met een Panasonic robot en met het DTPS offline programmeerpakket. Dit maakt het voor Grimme niet alleen mogelijk om aanzienlijk flexibeler te zijn, maar ook kortere omsteltijden te realiseren. Meer productvarianten Grimme produceert ongeveer 300 grondfrezen per jaar. Het aanbod bestaat uit meer dan 90 verschillende typen machines en elk type is er in verschillende versies. Grimme zag het aantal productvarianten steeds verder toenemen, terwijl de productieaantallen kleiner worden. Dit verkleint de mogelijkheden om handmatig te programmeren. Erich Schenkel: Elke nieuwe component en elke technische verandering aan een vooraf geprogrammeerd product moest handmatig geprogrammeerd worden op de robot. De robot was niet beschikbaar voor productie tijdens het programmeren. Om deze reden had het management van Grimme al enige tijd interesse in het offline programmeren. 8 Grimme kiest lasrobots van Valk Welding Voordelen De voordelen van offline programmeren met Panasonic DTPS (Desktop Programming and Simulation Software) zijn groot: Een grotere productiecapaciteit door de ononderbroken productie, wat het lassen van kleine productieaantallen op de robot rendabel maakt. Cyclustijdberekeningen. Het importeren van 3D CAD bestanden. 3D simulatie met botsingsdetectie. Registratie van de lasgegevens. Om het virtuele programma te kunnen vergelijken met de actuele toepassing, worden de componenten eerst opgemeten met het Quick Touch zoeksysteem van Valk Welding. Elke afwijking in de lasnaad wordt automatisch gecorrigeerd in het programma, voordat de robot start. Dus met de robots krijgen we een hogere nauwkeurigheid en hogere kwaliteit van de lasnaad. Basis voor de toekomst Met Panasonic en DTPS heeft Grimme gekozen voor een langetermijnoplossing. De specifieke keuze voor Panasonic heeft Grimme gemaakt omdat alle onderdelen in eigen beheer door de Japanse fabrikant worden gemaakt en daardoor goed samen functioneren. Ook zijn de lasmachine en robotbesturing geïntegreerd in een centrale processor. Voor onze lasserij zijn wij op zoek naar een Meewerkend voorman lasserij Mokveld beschikt over een modern geoutilleerde lasserij waarbij gebruik gemaakt wordt van de volgende processen: TIG, HW-TIG, MIG-MAG, BMBE. Met de Hot Wire TIG machine kan er geprogrammeerd laswerk worden verricht. Naast het verrichten van laswerkzaamheden coördineer, volg en controleer je de werkzaamheden van onze gecertificeerde lassers zodanig dat zij hun werkzaamheden veilig, doelmatig en op vereist kwalitatief niveau kunnen verrichten. Als voorman lasserij ben je verantwoordelijk voor Correct uitvoeren van de voorbereidingen; Correct laten uitvoeren van lasbewerkingen binnen de gestelde eisen; Het op peil houden van de benodigde LMK s in de verschillende materiaalgroepen (1, 3, 4, 7, 8, 10, 43, 44) en het waarborgen van de geldigheid van de LK s volgens de gestelde normen zoals EN-ISO en ASME; Het maken van WPS-en m.b.v. het WP-select programma voor alle uit te voeren laswerkzaamheden; Het offline programmeren van de Hot Wire TIG machine (Fronius FPA 9000); Het bijhouden van statussen lasreparaties via het Smile NCR-systeem, inclusief berekening van de laskosten; Het bestellen van lastoevoegmaterialen en lasgassen; Zorgdragen voor correcte bediening van de lasapparatuur, gereedschappen en hulpmiddelen; Juist gebruik van hijswerktuigen en hijsmiddelen; Werken volgens de veiligheidsvoorschriften. Als kandidaat beschik je over Een opleiding op minimaal MBO-niveau, het NIL-MLT diploma is een pré; Aantoonbare kennis en vaardigheid van de diverse lastechnieken in de voorkomende materiaalgroepen; Leidinggevende en communicatieve vaardigheden; Aantoonbare ervaring met computers, Word, Excel. Welke functie je ook kiest, steeds ontdek je: bij Mokveld sluit je elke dag goed af. Want wij bieden je uitdagend werk in een gezonde internationale onderneming. Je kunt rekenen op een goed salaris met uitstekende arbeidsvoorwaarden en op prima opleidings- en ontwikkelingsmogelijkheden. Heb je het vereiste diploma, relevante werkervaring en ben je nauwkeurig en zorgvuldig? Stuur dan je sollicitatie met cv naar: Mokveld Valves BV, t.a.v. de heer Daan Knetsch, Postbus 227, 2800 AE Gouda. Mailen kan uiteraard ook: hrm@mokveld.com. Bel voor meer informatie met Ruud van der Helm (Hoofd productie) of Daan Knetsch (HR manager): (0182) Nijverheidsstraat 67 Gouda Vind jouw uitdaging op

7 VERBINDINGSWEEK VERBINDINGSWEEK VOOR HET EERST IN NEDERLAND ORGANISEERT HET NEDERLANDS INSTITUUT VOOR LASTECHNIEK DE VERBINDINGSWEEK, HET NATIONALE EVENEMENT DAT VOLLEDIG GERICHT IS OP LASSEN, LIJMEN EN SNIJDEN. door de redactie Eerste NIL Verbindingsweek: meer dan een vakbeurs n de ons omringende landen bestaan dergelijke evenementen al langer, denk maar aan de vakbeurs Schweissen und Schneiden in Duitsland en de Welding Week in België. In Nederland komt de verbindingstechniek tot nu toe slechts als onderdeel naar voren tijdens verscheidene beurzen die zich richten op een breder vakgebied, zoals de Techni-Show of de TIV en Metavak. Met de NIL Verbindingsweek biedt het NIL voor het eerst een apart evenement dat uitsluitend aandacht besteedt aan de laatste ontwikkelingen in de verbindingstechniek. De NIL Verbindingsweek wordt gehouden van 6-8 november in de Evenementenhal Gorinchem, in combinatie met de Metavak & Gebruikte Machinevak. Verschillende doorgangen op de beursvloer maken het mogelijk om zowel de NIL Verbindingsweek als de Metavak te bezoeken. Opening door FME-voorzitter De Verbindingsweek wordt op 6 november om uur officieel geopend door FME-voorzitter Ineke Dezentjé Hamming-Bluemink. Iedereen die na voorregistratie in het bezit is van een geldig entreebewijs, is van harte welkom om hierbij aanwezig te zijn. Meer dan een vakbeurs Ruim zestig exposanten bevolken de beursvloer. Ze zijn gegroepeerd rond verschillende thema's. Zo is er naast alles omtrent het lassen een onderwijsstraat, een robotstraat en een lijmstraat ingericht. Er worden ook bijzondere constructies tentoongesteld. Maar de NIL Verbindingsweek is meer dan een vakbeurs. Tijdens het NILBIL Lassymposium worden in parallelle sessies dertig lezingen gehouden over de laatste stand van de techniek. Daarnaast gaan jonge lastalenten in een lasinterland België-Nederland de strijd aan om de titel 'Beste jonge lasprofessional van de Lage Landen'. Breed vakgebied De verbindingstechniek bestrijkt een zeer breed vakgebied. Het omvat niet alleen lassen, maar ook solderen, lijmen en bijvoorbeeld clinchen. Vaak worden ook de thermische snijprocessen onder de verbindingstechniek gerekend, omdat ze gebruik maken van dezelfde soort technologie. Denk hierbij aan het autogeen snijden, maar ook het plasma- en lasersnijden. Om de kwaliteit van de verbindingen te borgen is ook het destructief en niet-destructief onderzoek van belang. Het maken van verbindingen in constructies is duur. Vaak gaat het om arbeidsintensieve processen, en bij de aanschaf van verbindingsapparatuur, gaat het om kostbare investeringen. Arbeid in Nederland is duur. Om toch concurrerend te kunnen werken is het voor bedrijven van groot belang om op de hoogte te zijn van wat er te koop is en wat er technisch en economisch haalbaar is. Door Europese regelgeving en onderlinge afspraken over kwaliteitsaspecten wordt het registreren van parameters tijdens het lassen steeds noodzakelijker. Dit vergt dataregistratie-apparatuur. Het toepassen van las- en andere verbindingstechnieken hangt nauw samen met arbeidsomstandigheden. Daarom zijn ook ondernemingen op het gebied van persoonlijke beschermingsmiddelen, afzuigsystemen en dergelijke vertegenwoordigd tijdens de Verbindingsweek. Maar ook opleiden, diplomeren en certificeren zijn zaken die nauw verbonden zijn aan de verbindingstechniek. Ook in de verbindingstechniek is het hebben en onderhouden van een relatienetwerk van essentieel belang. Al deze zaken komen samen tijdens de NIL Verbindingsweek. Inschrijven Een bezoek brengen aan de NIL Verbindingsweek, of deelnemen aan het lassymposium? Regel uw inschrijving op tijd. Voor deelname aan het NILBIL Lassymposium: ga naar het digitale inschrijfformulier op Voor bezoek aan de NIL Verbindingsweek en Metavak & Gebruikte Machinevak: ga naar of regel uw entreebewijs via uitnodiging van een exposant. Eén uitgeprint entreebewijs geeft recht op gratis entree, gratis parkeren en vrij gebruik van consumpties en hapjes voor één persoon

8 INTERVIEW INTERVIEW Samen één vuist maken en power uitstralen INEKE DEZENTJÉ HAMMING-BLUEMINK, VOORZITTER VAN VERENIGING FME-CWM, VERZORGT DE OFFICIËLE OPENING VAN DE NIL VERBINDINGSWEEK. IN DE AANLOOP NAAR DIT EVENEMENT LEGDE LASTECHNIEK HAAR EEN AANTAL VRAGEN VOOR. door Margriet Wennekes Bent u tevreden met de uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen? Waarom? Ik ben zeker tevreden met de verkiezingsuitslag. VVD en PvdA hebben in hun verkiezingscampagnes duidelijk gemaakt dat zij vinden dat de maakindustrie cruciaal is voor economische groei en dat de exportpositie van Nederland moet worden versterkt. En beide partijen zeggen dat investeren in onderwijs investeren in de toekomst is. Dat zijn precies de punten die voor de technologische industrie van het allergrootste belang zijn. Want de hoofdzaak is dat we ons uit de recessie innoveren, dat we zorgen voor meer export en dat het tekort aan technici wordt opgeheven. En het ziet er naar uit dat er snel een kabinet komt dat zich daar sterk voor gaat maken. Bij gebrek aan Nederlandse vakmensen zie je dat grote ondernemingen hun medewerkers uit het buitenland halen. Wat vindt u van deze ontwikkeling? Instroom van kenniswerkers, ook op mbo-niveau, is hard nodig. We hebben ze zelf niet. Daarom moeten bedrijven zonder gedoe mensen van buiten de EU naar Nederland kunnen halen. Goedgeschoolde technici, die hier tijdelijk verblijven. Het gaat niet om de invulling van openstaande vacatures; er is geen sprake van verdringing op de arbeidsmarkt. FME heeft inmiddels voor elkaar gekregen dat mensen die hier naartoe komen om een training te volgen - bijvoorbeeld om te leren hoe zij een complexe machine moeten bedienen - geen vergunning meer nodig hebben. Het gaat dus de goede kant op. U heeft zelf geen technische opleiding. Hoe komt het dat u zoveel affiniteit heeft met de technologische industrie? Ik kom uit een ondernemersgezin en ben mijn hele leven al geïnteresseerd in hoe dingen worden gemaakt. Mijn eerste baan was bij fietsenfabrikant Raleigh. Daarna ging ik naar de Van Leeuwen Buizen Groep, toen naar het overslagbedrijf ECT en vervolgens mocht ik tien jaar lang leiding geven aan de promotie van de Haven van Rotterdam. Ik heb in die jaren gezien welke geweldige, innovatieve producten er gemaakt worden in de technologische industrie. Producten waarmee bedrijven in de wereldtop opereren. U verzorgt de opening van de NIL Verbindingsweek die op 6 november van start gaat. Ook de Techni-Show eerder dit jaar werd door u officieel geopend en in oktober bent u één van de sprekers tijdens de Nationale Staalbouwdag. Waarin ligt volgens u de kracht van dit soort evenementen? Die zit m in de samenwerking van alle partijen in de keten. Samenwerking en krachtenbundeling zijn cruciaal om de verdienkracht van de industrie en van Nederland te versterken. Dat gebeurt met zulke evenementen. Producenten en toeleveranciers, maar ook onderwijs- en onderzoeksinstellingen zijn daarbij betrokken. Samen één vuist maken en power uitstralen. Daarmee versterk je de positie van de sector. Naam Ineke Dezentjé Hamming-Bluemink Geboorteplaats en -jaar Amsterdam, 1954 Opleiding Studies rechten en bedrijfskunde Loopbaan diverse PR-functies (tot 1993), directeur Rotterdam Port Promotion Council ( ), Tweede Kamerlid voor de VVD ( ) Huidige functie Voorzitter Vereniging FME CWM Motto Het gaat niet om het verdélen van de taart, maar om het vergróten ervan In welke richting zal de maakindustrie in Nederland zich moeten ontwikkelen om concurrerend te kunnen blijven met het buitenland? De maakindustrie moet blijven innoveren, onze exportpositie versterken - bij dat laatste moeten we ons vooral richten op opkomende markten; dáár zit de groei en we moeten ervoor zorgen dat we over voldoende goed opgeleide technici beschikken. Wat de verbindingstechniek betreft, moet er vooral worden ingezet op procesinnovatie: het moet zo slim en kosteneffectief mogelijk, maar wél met behoud van onze hoge kwaliteit. Want daar kunnen ze in lagelonenlanden niet aan tippen. Hoe kunnen we er met zijn allen voor zorgen dat jongeren weer vaker gaan kiezen voor technische opleidingen? Hoe zouden resp. de overheid, het bedrijfsleven, opleidingsinstellingen en opvoeders hieraan kunnen bijdragen? Laat jonge mensen kiezen uit opleidingen waarmee ze ook aan de bak kunnen. Want wat heb je aan een diploma als artiest als er geen baan voor je is? Waarom zou je opleiden voor de bijstand en miljarden euro s over de balk smijten. Het is de taak van onderwijsinstellingen van ROC tot universiteit die opleidingen te bieden waar de arbeidsmarkt behoefte aan heeft. Dan kunnen jongeren direct aan de slag als ze van school komen. En verder? Maak technische beroepsopleidingen aantrekkelijker met up-to-date praktijklokalen en eigentijdse geavanceerde machines. Bedrijven kunnen daarin prima adviseren. En ook op alle andere terreinen moeten bedrijven en scholen nauw samenwerken. Geef bedrijven invloed op het inhoudelijk lesprogramma én op de wijze waarop de lessen worden gegeven. Maar laten we beginnen met jonge kinderen te laten zien hoe leuk en spannend techniek is. Zoals er een gymleraar en een muziekleraar is, moet er op de basisschool ook een echte techniekleraar komen. Wat wilt u tijdens uw FME-voorzitterschap ten minste bereiken? Nederland hoort in de wereldtop van industrielanden. Ik ga daaraan een bijdrage leveren

9 ACHTERGROND ACHTERGROND 1 Toekomst van de verbindingstechniek Gert den Ouden: Ik ben een laserfan HOE ZIET DE VERBINDINGSTECHNIEK VAN DE TOEKOMST ERUIT? IN EEN POGING TE VOORSPELLEN IN WELKE RICHTING DE VERBINDINGSTECHNOLOGIE ZICH ZAL ONTWIKKELEN, LEGDEN WE EEN AANTAL VRAGEN VOOR AAN GERT DEN OUDEN, EMERITUS HOOGLERAAR MATERIAALWETENSCHAPPEN. door Margriet Wennekes, fotografe Albert Cornelissen an 1980 tot 2003 was prof. dr. Gert den Ouden hoogleraar Materiaalwetenschappen aan de TU Delft. Als natuurkundige heeft hij zich gespecialiseerd in de verbindingstechnologie (solderen, lijmen, maar vooral lassen) en het niet-destructief onderzoek. Voor zijn onderzoekswerk ontving hij onlangs de Arata Award. Hij was graag bereid zijn visie op de toekomst van de verbindingstechniek te geven. Wat zijn volgens u de belangrijkste doorbraken geweest in de ontwikkeling van de verbindingstechnologie? De uitvinding van de elektrische boog is denk ik wel het meest bepalend geweest voor de stand van de verbindingstechniek zoals we die nu kennen. Dé manier om een metallische verbinding te maken is door die metalen te verwarmen en tegen elkaar te drukken, wat de smid vroeger al deed. Doordat oppervlakken echter nooit helemaal schoon en vlak zijn, geeft dat problemen. Daarom is men gaan zoeken naar manieren om extra warmte toe te voegen. De uitvinding van de elektriciteit maakte de ontwikkeling van de lasboog mogelijk, die veel warmte in geconcentreerde vorm produceert. Veel processen die we tegenwoordig kennen zijn varianten van het booglasproces. Eigenlijk is het gek dat men zich al zo lang vastklampt aan het gebruik van de boog voor het lassen, omdat er ook veel nadelen aan kleven, zoals het ontstaan van schadelijke lasrook en straling. Als je vraagt naar de belangrijkste doorbraken in de afgelopen twintig jaar, dan is het laserlassen wat mij betreft een van de mooiste ontdekkingen. De laser is een lichtstraal die andere eigenschappen heeft dan een gewone lichtstraal. Een laserstraal is een zeer geconcentreerde energiebron (warmtebron) en is goed te manipuleren. Bovendien heeft het laserlassen niet zoveel nadelen. Bij het booglassen heb je te maken met het ontstaan van lasrook en met UV-straling (lasogen). Daar kun je je wel tegen beschermen, maar het blijven nadelen. Bij laserlassen spelen lasrook en straling nauwelijks een rol. Maar het booglasproces heeft ook voordelen ten opzichte van het laserlassen, zoals een grotere flexibiliteit (werkplaats, onderhoud, reparatie). De laser kan ook in combinatie met de lasboog als gids worden toegepast: de laser wijst de weg en de lasboog volgt. In 2002 is Bin Hu, een Chinese promovendus van me, gepromoveerd op dit onderwerp, het laser-assisted arc welding. Wat ook zo mooi is: met een kleine vastestoflaser kun je razendsnel hele kleine puntlasjes maken, die je met een boog onmogelijk zou kunnen realiseren. Van groot belang voor de elektronische industrie. Maar ook voor macroverbindingen is de laser uitstekend te gebruiken, het is een wondermiddel. Je merkt, ik ben echt een laserfan. Naast het laserlassen is een andere recente ontwikkeling van belang: het wrijvingsroerlassen of friction stir welding (FSW). Dit proces is ontwikkeld in Engeland bij TWI (The Welding Institute). Het is een totaal andere benadering om materialen te verbinden, maar zeker een belangrijke ontwikkeling, vooral voor dikke plaat. Een groot voordeel is dat er nauwelijks milieuproblemen zijn. Wat vindt u van het niveau van de lastechnologie in Nederland, vergeleken met het buitenland? Ik denk dat we op het gebied van kennisontwikkeling een aardige partij meeblazen. Dat zie je tijdens IIW-bijeenkomsten, waar we met allerlei nationaliteiten samenkomen. Als er een internationale bijeenkomst zou worden georganiseerd over het lassen van de toekomst, dan zou Nederland daar zeker als deelnemer voor uitgenodigd worden. Er gebeurt in Nederland veel op lasgebied, zowel in de metaalverwerkende industrie als bij de technische universiteiten. In welke richting zal de verbindingstechniek zich verder gaan ontwikkelen? We hebben in de verbindingstechniek enerzijds te maken met lasprocessen, en anderzijds met materialen die beïnvloed worden door die processen. Daarnaast speelt het milieu een belangrijke rol. Wat de processen betreft: het booglassen zal belangrijk blijven, het heeft diverse voordelen, maar is zoals gezegd milieubelastend. Andere processen zullen een belangrijkere plaats gaan innemen. Het laserlassen is volgens mij een goede kandidaat. Wrijvingslassen is ook interessant, maar met laserlassen is meer mogelijk. Maar welk proces je ook bekijkt, je moet ook de economie in het oog houden en je dus steeds afvragen of je het proces kunt automatiseren en robotiseren. Voor laserlassen en booglassen is dat makkelijker dan voor wrijvingsroerlassen. Ook zul je sensoren moeten inzetten om de kwaliteit te beheersen. Naast de ontwikkeling van de processen is er de ontwikkeling van nieuwe materialen die door lassen beïnvloed worden. Tijdens het lassen verwarm je een materiaal dat bepaalde eigenschappen heeft, maar door het opwarmen en afkoelen kunnen de structuur en daarmee de eigenschappen verslechteren. De benadering was altijd: zorg dat de warmtegeschiedenis zodanig is dat er zo weinig mogelijk structuurverandering optreedt. Daarbij kunnen toevoegingen er voor zorgen dat de goede eigenschappen gehandhaafd blijven. Kijkend naar de verre toekomst en met het risico dat ik voor gek versleten word, denk ik dat we de mogelijkheden van self-healing materials moeten onderzoeken. Vergelijk het met een wondje: zonder dat je iets doet, zorgt je lichaam dat het vanzelf geneest. Zouden metalen ook zo gemaakt kunnen worden? Ik denk van wel. Het gebeurt nu al bij polymeren en beton. Het zou best kunnen dat ze er bij TWI al mee bezig zijn. Voorlopig zal men op het gebied van materialen doorgaan met het ontwikkelen van toevoegmaterialen met verbeterende stoffen. Maar selfhealing zou een rol kunnen gaan spelen in de verdere toekomst. Zal het lassen van metalen ooit helemaal overbodig worden? Er is een trend geweest om producten te maken uit één stuk, dat blijkt niet onmogelijk, maar makkelijk zal het zeker niet zijn. Zelf denk ik dat je er niet aan ontkomt om verbindingstechnieken in te zetten. Producten en constructies bestaan vaak uit verschillende materialen die je toch weer moet verbinden. Of het lassen vervangen gaat worden door andere verbindingstechnieken? Ik weet het niet. Karkassen van vliegtuigen worden nu nog vooral geklonken en gelijmd. Dat komt omdat het materiaal waarvan ze gemaakt worden moeilijk lasbaar is. Lijmen is dus in die industrie erg belangrijk. In andere industrieën zijn er soms ook alternatieven voor het lassen, zoals het mechanisch verbinden. Maar of het lassen helemaal vervangen wordt? Het ziet er niet naar uit

10 VERBINDINGSWEEK Rolan Robotics introduceert nieuwe standaardcel nlangs heeft Rolan Robotics de H-standaardcel aangepast voor de nieuwe OTC lasrobot type V6L. De robot staat hierbij op een solide en zelfdragend H-vormig stalen frame dat eenvoudig met de heftruck kan worden opgenomen. Het complete frame past bovendien in een standaard vrachtwagen. Lijmopleidingen in uniek Manipulatoren De uiteinden van het H-frame zijn lijmlaboratorium voorzien van volledig baangestuurde externe robot-as-manipulatoren met 500 kg rotatiegewicht. Optioneel zijn manipulatoren beschikbaar voor 250 en 1000 kg. De beide zijden zijn door middel van freesbewerkingen zoda- p de RDM Campus van Hogeschool Rotterdam staat een uniek lijmlaboratorium waar trainingen worden gegeven die opleiden tot lijmtechnicus en lijmspecialist. Samen met het Nederlands Instituut voor Lastechniek wordt gewerkt aan de ac- Goed op smaak nig op elkaar afgestemd dat pro- creditatie van dit Centre of Excellence en wordt les- gramma s zonder bijprogrammeren kunnen worden gekopieerd van de ene lasplek naar de andere. Ergonomische en functionele verbeteringen Mallen en maldragers materiaal ontwikkeld dat daar waar mogelijk branche-specifiek is. EAB Ben Weenink van het platform Lijmtechnologie: Het is dankzij een exacte dosering Uit ergonomisch oogpunt is de cel voorzien van verstelbare tussenafscherming, bestaande uit een lasgordijn voorzien van contragewicht. De installatie is binnen één dag te plaatsen. Het programmeerpaneel is zowel ergonomisch als functioneel verbeterd door het in gewicht te reduceren van 1,3 kg naar 970 gram en het standaard uit te voeren Het concept leent zich uitstekend om de gehele installatie lasklaar op één of meerdere producten af te leveren. Rolan Robotics levert dan de mallen en de lasprogramma s mee. Doordat Rolan mallenbouw in eigen beheer uitvoert en beschikt over uitstekende programmeurs met de nodige laskennis, kan het systeem zeer compleet worden afgele- mogelijk om een training te volgen, waarvan het behalen van het examen recht geeft op de titel 'Lijmtechnicus of 'European Adhesive Bonder (EAB)'. De training is op mbo-niveau en specifiek bedoeld voor iedereen die zich met uitvoerende werkzaamheden op het gebied van verlijmingen bezighoudt. In samenwerking met de FOCWA In uw WPS schrijft u precies voor waaraan uw gasmengsel moet voldoen. Dat is oké op papier. Maar hoe vaak checkt u of de samenstelling van uw gas nog wel is zoals ooit ingesteld? met een touchscreen. Bovendien kunnen klantspecifieke windows worden aangemaakt, waarmee de bediening op een eenvoudige manier nog beter kan worden afgestemd op de toepassing. Een opvallende mogelijkheid is de toepassing van de lasdatabase waarmee visueel het instellen van de lasparameters wordt ondersteund. Door het eenvoudig ingeven van de keelhoogte zal automatisch de verd waarbij de klant alleen nog maar op de knop hoeft te drukken om perfect gelaste producten te maken. En dat is wat steeds meer klanten willen, aldus Paul Barendse, hoofd verkoop van Rolan Robotics. Vaak staat de directie te popelen om de eerste producten van de robot te zien komen. Dit legt een behoorlijke tijdsdruk op de programmeurs en operators. Door dit voor één of meerdere zijn we bezig met een variant speciaal gericht op de autoindustrie. EAS Een andere training leidt op tot 'Lijmspecialist' of 'European Adhesive Specialist (EAS)'. Deze training is gericht op het middenkader. De lijmspecialist-in-opleiding wordt De Linde Gasmeetservice controleert uw gasmengsel van de bron tot aan de lastoorts. én traceable zijn. Da s wat EN-1090 straks verwacht. Abonnement? Bel juiste lasparameterinstelling uit de database worden opgehaald. De besturing is voorzien van een touchscreen beeldscherm waarmee de klant een eigen userinterface aan kan maken. producten uit handen te nemen, kan de introductie van de nieuwe lasrobot in sommige gevallen met wat minder stress gepaard gaan. Vooral de operators op de werkvloer krijgen zodoende meer tijd om te wennen aan de robot. getraind om op basis van de opgedane kennis tijdens de cursus niet alleen te signaleren maar ook probleemoplossend te denken. Gassen tot leven brengen. Linde doet het al 125 jaar. Standaard is de installatie uitgerust voor MIG-lassen met de OTC-lasmachine, type DM400. Optioneel kan deze pulserend worden uitgevoerd met de DP400 of TIG- en plasmamachines. 16 De firma PigTek uit Deurne heeft als eerste twee systemen op basis van de nieuwe standaard H-cel aangeschaft. Meer informatie over lijmverbindingen en trainingen is te vinden op de website van het lijmlaboratorium. Linde Gas Benelux B.V. Postbus AB Schiedam Tel metaal.lg.nl@linde-gas.nl L4

11 VERBINDINGSWEEK VERBINDINGSWEEK Volledig veilig lassen met nieuwe 3M laskap e nieuwe 3M Speedglas 9100 MP (Multi-Protection) Laskap met veiligheidshelm biedt in één product bescherming voor hoofd, ogen, gelaat en ademhaling. Vooral in zware industrieën en veeleisende werkomgevingen is de behoefte aan deze gecombineerde bescherming groot. De Speedglas 9100 MP biedt niet alleen volledige veiligheid, de laskap is ook nog eens zeer comfortabel. Lassers enthousiast Een woordvoerder van 3M vertelt hoe de nieuwe laskap uitgebreid in de praktijk is getest. De behoefte van lassers aan een goede hoofdbescherming was een moeilijk vraagstuk. Tot nu toe waren de mogelijkheden beperkt en slecht geaccepteerd door de lassers. Tijdens 3M-testen in de markt, bij mijnen, scheepswerven, in de bouw en andere zware industrie wereldwijd, gaven de lassers goede feedback. Ze waren vooral enthousiast over het comfort, de goede balans, het grote gezichtsveld en het gebruiksgemak." Product in detail: veiligheid De 3M Speedglas 9100 MP Laskap biedt op het gebied van veiligheid de volgende voordelen: Hoogste klasse ademhalingsbescherming (TH3). Dankzij de 3M Adflo Motorunit (NPF 500). Alternatief: met het 3M Versaflo V-500 Verselucht Regelventiel (3B met NPF 200). Hoofdbescherming. De bovenkant van de helm is gemaakt van hittebestendig polycarbonaat. Optioneel: zon- en hittewerende aluminium reflectielaag. Oogbescherming. Beschermend vizier voldoet aan de vereisten voor mechanische sterkte, zelfs bij extreme temperaturen. Nek- en schouderbescherming. Dankzij optioneel verkrijgbare vuurbestendige kap. Gehoorbescherming. De 3M Peltor Gehoorkap (optioneel) kan eenvoudig aan de helm bevestigd worden. Goedgekeurd. De 3M Speedglas 9100 MP Laskap met Veiligheidshelm heeft CE-markering en voldoet aan alle recente Europese standaarden en veiligheidsnormen. 18 Product in detail: gebruiksgemak De 9100 MP Lashelm heeft een groot (17 x 10 cm), licht gebogen, beschermend vizier. Daarmee heeft de lasser een ruim gezichtsveld: naar boven, beneden en rondom. De SideWindows (zijruiten) in DIN 5 bieden nog eens extra zicht op de omgeving en kunnen eenvoudig met herbruikbare afdekplaten bedekt worden. De 3M Speedglas 9100 MP Laskap met Veiligheidshelm wordt graag gedragen. Lassers loven de goede balans en het lage zwaartepunt, zelfs als de laskap met vizier in opgeklapte positie is gezet. De instelling op maat werkt zeer logisch. Het onderhoud is eenvoudig. De 9100 MP Lashelm is te combineren met alle 3M Speedglas 9100 Lasfilters Dus ook met het 9100XX filter met een zichtvlak van 73 x 107 mm, het grootste op de markt. De 3M Speedglas 9100 Lasfilters zijn automatisch donkerkleurend (ADF) met kleuren 5, 8, 9-13 en in lichtstand kleur 3, ze hebben een speciale instelling voor hechtlasssen, vertragings- en gevoeligheidsinstellingen. U kunt het product in actie bekijken op De veelzijdigheid van de thermische lans aropa brengt tijdens de Verbindingsweek de vele toepassingsmogelijkheden van de thermische lans onder de aandacht. Maropa Europe B.V., gevestigd in Schoonhoven, is al dertig jaar specialist op het terrein van autogene lasen snijtechnieken. Veelgebruikt hulpmiddel De thermische lans is in diverse soorten en toepassingen een veelgebruikt hulpmiddel bij diverse reparatiewerkzaamheden en bijzondere snijsituaties. Zo kan een thermische lans alle materialen die een smeltpunt kennen vloeibaar maken, dus snijden of doorboren. De thermische lansen zijn beschikbaar in een kleine diameter van 7 mm, maar ook in zwaardere uitvoeringen met een diameter van 22,5 mm. Lengten variëren van 50 cm tot wel 6 meter voor de allergrootste lansen. Toepassingen Veelgebruikte toepassingen zijn het doorboren van vastzittende pennen en assen om ze hierna snel en gemakkelijk te kunnen verwijderen, het snijden van sterk vervuilde damwanden, het verkleinen van gietstukken of andere metalen die niet door autogeen branden gedeeld kunnen worden en het snijden van metalen onder water. Behalve genoemde toepassingen wordt Maropa nog met grote regelmaat door de gebruikers verrast met wat zij al niet doen met een thermische lans. Wat de gebruiker van een thermische lans het meeste aanspreekt is dat de werking ervan zo simpel en effectief is. Op is een demonstratiefilmpje van het gebruik van de lans te zien. Over Maropa Maropa is gespecialiseerd in autogene las- en snijtechnieken. Vanuit Schoonhoven wordt door een team van elf specialisten een groot assortiment producten uit voorraad aan Nederlandse en buitenlandse handelaren geleverd. Een technische dienst staat de klant ter beschikking om, zonodig ter plekke, reparatie- en inspectiewerkzaamheden uit te voeren. Maropa Europe B.V. vertegenwoordigt bekende productmerken als Gloor, Arcair, Victor, Jackson, Tempil, Witt, Hornung en vele andere. Door de overname van Anbar Trading B.V. begin 2010 werd het productprogramma uitgebreid met een selectie van lastechnische accessoires, persoonlijke veiligheidsartikelen en thermische lansen met toebehoren. U vindt Maropa tijdens de Verbindingsweek op stand

12 ACHTERGROND ACHTERGROND 2 Toekomst van de verbindingstechniek Procesvoordelen Friction Stir Welding vergroten toekomstkansen FRICTION STIR WELDING (FSW) WERD AL MEER DAN TWINTIG JAAR GELEDEN ONTWIKKELD EN GEPATENTEERD DOOR THE WELDING INSTITUTE (TWI) IN ENGELAND. EEN AANTAL BASISPATENTEN LOOPT AF, WAT MOGELIJKHEDEN BIEDT VOOR EEN BREDERE TOEPASSING. door Erik Steenkist et proces Friction Stir Welding (FSW), of wrijvingsroerlassen, is aanvankelijk ontwikkeld voor het verbinden van aluminium plaatdelen en geëxtrudeerde profielen. Het betreft een relatief nieuw verbindingsproces op basis van het mechanisch vermengen Tool van twee stukken metaal die door wrijvingswarmte in een plastische toestand zijn gebracht. Het werd vooral in de Las transportsector (scheepsbouw, luchtvaart, ruimtevaart en treinbouw) in licentie toegepast voor de fabricage van sterke, stijve en lichtgewicht constructies, dit ook als alternatief voor puntlassen en klinken. Bredere toepassing Omdat er nog forse licentiekosten door TWI in rekening gebracht worden is de toepassing nog niet doorgedrongen tot metaalbedrijven in het MKB. Een aantal basispatenten verloopt echter de komende jaren, waarmee de weg voor een bredere toepassing openligt. Bovendien heeft TWI kortgeleden bekend gemaakt baanbrekende resultaten te hebben bereikt met de toepassing van FSW op staal. Mede door de procesvoordelen en de gunstige mechanische eigenschappen heeft deze verbindingstechnologie het potentieel door te groeien naar een breder toepassingsgebied. Zo zet bijvoorbeeld het Zwitserse Rapid Technic AG als onderaannemer de technologie al vier jaar in als aanvulling op de conventionele lasprocessen. Industrialisatie Naast het oorspronkelijke basisonderzoek door instituten en laboratoria is er de laatste jaren ook heel wat ontwikkelingswerk geweest met betrekking tot de industrialisatie van deze technologie. Diverse ontwikkelingsafdelingen Tekening: OPUS-co van grotere bedrijven bieden hun praktisch bruikbare resultaten aan in de vorm van licenties. Zo is er kortgeleden een overeenkomst getekend tussen KuKa Robotics en EADS (European Aeronautic Defence and Space Company) om de innovatieve (DeltaN) FSW-technologie onder licentie voor robottoepassingen te vermarkten. Hoe werkt Friction Stir Welding? Friction Stir Welding (FSW) is een solid-state verbindingsproces dat wordt gebruikt voor toepassingen waarbij de oorspronkelijke materiaaleigenschappen niet door smelten en stollen van de lasnaad verloren mogen gaan. Het werkt door twee stukken metaal in contact te brengen met een roterende slijtvaste pin en schouder, waardoor de opgewekte wrijvingswarmte het metaal in een weke toestand brengt en vermengt (te vergelijken met bijvoorbeeld deegmengen). Procesvoordelen In tegenstelling tot bestaande lastechnieken komt het te lassen metaal bij FSW niet boven de smelttemperatuur. Er worden sterke, foutloze lassen verkregen zonder gevaar voor de gezondheid en veiligheid voor wat betreft lasrook of straling (UV en licht). De lasnaden, geproduceerd met de FSW-methode, worden gekenmerkt door een grote gelijkmatigheid en dichtheid. Omdat het materiaal de verbinding aangaat beneden de smelttemperatuur, treden vervormingen (kromtrekken) zoals veroorzaakt door conventionele lasmethodes in veel geringere mate op. Het proces biedt in veel gevallen ook kostenbesparingen in vergelijking met het conventioneel lassen van aluminium. Voordelen voor de industrie De voordelen voor de industriële toepassing zijn mede afhankelijk van het te verwerken materiaal (aluminium, staal, titanium ) maar komen neer op de volgende punten: FSW is een stabiel en gecontroleerd lasproces. Dankzij de lagere warmte-inbreng is er weinig nega- tieve beïnvloeding van de mechanische eigenschappen van het werkstukmateriaal. Dankzij de lage warmte-inbreng is er een zeer lage vervorming, waardoor minder tot geen maatcorrecties vereist zijn. Het proces leidt bij specifieke toepassingen tot een verbeterde vermoeiingsweerstand en taaiheid. Door het ontbreken van boogstraling en lasrook zijn de arbeidsomstandigheden gunstiger dan bij veel conventionele lastechnieken. Ontwikkelingen Benelux In de Benelux heeft CEWAC, het Waalse onderzoekscentrum rond assemblage en hydrauliek, de beschikking over een aantal FSW-machines. CEWAC heeft, onder andere samen met het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL), al een aantal onderzoeksprojecten op FSW uitgevoerd. CEWAC en het BIL zijn momenteel bezig met een project rond de ontwikkeling van FSW voor staal (en andere hoogsmeltende materialen). Verder staat de apparatuur bij CEWAC ter beschikking voor MKB/KMO s, om specifieke prototype-ontwikkeling uit te voeren. Bronnen: TWI, Granta Park, Abington, Cambridge CB21 6AL. TWI (The Welding Institute) is een grote onafhankelijke technische onderzoeksinstelling op het gebied van fabricage- en onderhoudstechnologie. Ing. Frederik Hendrickx, CEWAC, Belgium. Het CEWAC staat voor technologische dienstverlening, studies en toegepast onderzoek voor de industrie in het algemeen en KMO s (kleine en middelgrote ondernemingen) in het bijzonder

13 VERBINDINGSWEEK VERBINDINGSWEEK FumeSimulator visualiseert de achtergrondconcentratie van lasrook ijdens de Verbindingsweek zal Rob Jansen van Plymovent een lezing verzorgen over de FumeSimulator. Deze tool is ontwikkeld om de achtergrondconcentratie van lasrook in fabriekshallen te visualiseren. Het ontwerp- en simulatieprogramma onderbouwt de effectieve werking van de ruimtelijke ventilatie- en filtratiesystemen van Plymovent waarmee lasrook beheersbaar wordt. Reparaties aan gasvoerende leidingen ondersteund door laboratoriumsimulaties ijdens het NILBIL Lassymposium zal Sander van Nieuwenhuijzen, General Manager Nederland van Exova, een presentatie houden over het simuleren van reparaties aan schaaldelen op gasvoerende leidingen in een laboratoriumomgeving. Een breed spectrum aan diensten Langetermijninvestering CFD-technologie Rob Jansen: De aanschaf van duurzame ruimtelijke ventilatie- en filtratiesystemen, zoals het Push-Pull- en Dilunologie (Computational Fluid Dynamics). De FumeSimu- Voor de simulatie gebruikt de FumeSimulator CFD-techtersysteem van Plymovent, zijn langetermijninvesteringen. lator genereert een rapport waarin de lasrookconcentratie Wij vinden het belangrijk dat de klant voor 100% achter in de opgegeven productiehal gevisualiseerd wordt. De zijn gekozen oplossing staat. De FumeSimulator berekent klant herkent zijn productiehal en de gekozen systeemoplossing en ziet de geleverde input terug in de rapportage. en visualiseert de lasrookconcentratie van een maatwerksysteemoplossing. De simulatie laat zien of de lasrook, bij een gegeven systeemoplossing, onder de gewenste (wettelijke) grenswaarden blijft. Daarmee biedt de FumeSimu- Met name in deze economische zwaardere tijden stellen Hogere eisen lator zekerheid over de effectiviteit van deze investering. klanten hogere eisen, zeker als het langetermijninvesteringen betreft. Een referentiebezoek is vaak niet voldoende, de klant eist tegenwoordig meer. Keurmerken en Goede input noodzakelijk Volgens Jansen hangt de betrouwbaarheid van de simulatie nauw samen met de input van de klant. De klant moet, worden dat de lasrookproblematiek, na installatie van af- filterklassen volstaan niet meer. Vooraf moet aangetoond voor een goede simulatie, aangeven welke lasprocessen er zuigsystemen, opgelost wordt. Het simulatieprogramma plaatsvinden, hoeveel lassers of lasmachines er aanwezig FumeSimulator voldoet aan deze vraag. Het product is zijn, hoeveel uren er per dag gelast wordt enzovoort. Het overzichtelijk, realistisch en betrouwbaar. Hierdoor kan Project Engineering-team van Plymovent verifieert deze de klant nog beter geïnformeerd worden. data. Deze gegevens, samen met de gekozen systeemoplossing, zijn het uitgangspunt voor de FumeSimulator. advertentie Extra data Workshop Lasmethodebeschrijvingen en - kwalificaties met het nieuwe programma NIL-WPSelect voor data en tijden: 22 Lasmethodes optimaliseren Laboratoriumsimulaties van reparaties aan gasvoerende leidingen kunnen iedere producent helpen om lasmethodes te optimaliseren voor deze specifieke toepassing. Van Nieuwenhuijzen zal tijdens zijn presentatie voorbeelden geven van de onderzoeken bij koudscheuren, het opgestelde testprogramma en enkele metallurgische resultaten. Diensten Exova is wereldwijd actief op het gebied van materiaalonderzoek en advies en heeft veel ervaring in de gasindustrie. Zo zijn twee van de drie Nederlandse vestigingen, Emmen en Spijkenisse, betrokken geweest bij een speciaal onderzoek dat Exova samen met Gasunie NV heeft uitgevoerd. Exova is ook als exposant op de vakbeurs aanwezig om u te informeren over speciale testprogramma s en overige diensten. Op de stand kunt u de specialisten van Exova benaderen voor onder andere informatie over: Materiaalonderzoek Las (methode) kwalificaties Schadeonderzoek Mechanisch onderzoek Corrosieonderzoek Breukmechanica On-site testing Immersion Ultrasonic Testing AUT-validatie Onze Kenmerken: en: NIL gemachtigde organisatie LMK/LK kwalificaties PWHT Mechanisch onderzoek Corrosie onderzoek Breuk mechanica Schade onderzoek On-site testing Immersion Ultrasone T: W: E: nederland@exova.com Testing Advising Assuring 23

14 VERBINDINGSWEEK Technische (Ad) opleidingen hebben de toekomst! Gemak dient de veiligste zaak When two become one! e vraag van het bedrijfsleven naar goed opgeleid en deskundig technisch personeel zal de komende jaren steeds toenemen. Niet alleen door het vertrek van grote aantallen technische werknemers die met pensioen gaan, maar ook door de dalende leerlingenaantallen in het technisch vmbo en mbo. Een bijkomend probleem is de teruglopende belangstelling voor het leraarschap in de sector techniek. Techniek is een groeimarkt, de vacatures nemen toe, maar het aanbod neemt af. Dit biedt kansen voor mensen met een talent voor techniek! Hogeschool Rotterdam (HR) speelt in op deze behoefte door goede markrelevante technische opleidingen aan te bieden voor (vakervaren) mbo ers. De Associate degree opleidingen van HR zijn een goed voorbeeld. Associate degree (Ad) De Ad-opleiding is een tweejarige hbo-opleiding waarmee een associate graad kan worden behaald. Deze graad is sinds 2011 officieel erkend in Nederland. In bijvoorbeeld Europa en Amerika bestaat deze graad al veel langer. Na het behalen van een Ad-diploma is het mogelijk om in twee aansluitende studiejaren een bachelorgraad te behalen. De Rotterdam Academy (RAC) biedt de volgende technische Ad-opleidingen aan: Ad Engineering doorstuderen in de bachelor Werktuigbouwkunde De student volgt de Ad Engineering in een technische en dynamische omgeving. Het praktijkgedeelte van de opleiding vindt plaats binnen het Leerpark en de Duurzaamheidsfabriek van het DaVinci College in Dordrecht. Studenten werken aan echte technische vraagstukken met echte opdrachtgevers. Het theoretische gedeelte volgen zij bij Hogeschool Rotterdam. Ad Maintenance & Mechanics doorstuderen in de bachelor Werktuigbouwkunde De student leert in deze opleiding verbinding te leggen tussen de uitvoering van het werk en het overkoepelende beleid. Er bestaat een grote behoefte aan technici die gespecialiseerd zijn in de laatste fasen van de Product Life Cycle. Denk aan het onderhoud en het aanpassen van machines en installaties. Aspecten die tijdens de opleiding in theorie én praktijk ruim aan bod komen. De studenten die zijn afgestudeerd kunnen aan de slag als onderhoudsengineer, werkvoorbereider, tekenaar, constructeur of projectleider en/of doorstuderen. Ad Onderwijsondersteuner doorstuderen in de bachelor Lerarenopleiding Technisch beroepsonderwijs Deze opleiding is bedoeld voor technici die hun kennis en vaardigheden aan jongeren in het (v)mbo willen overdragen, maar die (nog) niet volledig verantwoordelijkheid willen zijn voor het complete onderwijsproces. De student geeft na, en vaak al tijdens, deze Ad-opleiding les in het technisch beroepsonderwijs en begeleidt practica. De opleiding besteedt veel aandacht aan pedagogiek, (vak)didactiek, onderwijskunde en hoe je vakinhoudelijke kennis en kunde in de praktijk kunt overbrengen aan leerlingen. Tijdens deze tweejarige opleiding lopen studenten dan ook veel stage. Na het behalen van het diploma Associate degree of education kan de student verder studeren aan de bachelor Lerarenopleiding Technisch beroepsonderwijs en in twee jaar een tweedegraads bevoegdheid behalen. Deze opleiding kent zeven uitstroomprofielen, namelijk: Bouwtechniek, Elektrotechniek, Installatietechniek, Mechanische techniek, Motorvoertuigentechniek, Werktuigbouwkunde en Bouwkunde. Raadpleeg voor meer informatie: IHC Handling S ystems Your contact for Plasma, pulse Mig and Tig to sales.hs@ihcmerwede.com ABIMIG ABIMIG GRIP A LW The end of gravity! GRIP A LW Nieuwe Low-Weight Bikox tot 50% gewichtsbesparing Korte handgreep GRIP met bolgewricht optimale hanteerbaarheid Multifunctionele robuuste contacttiphouder weinig onderdelen, langere levensduur Schroefbaar geïsoleerd gasmondstuk gegarandeerde positie en snelle wissel Technology for the Welder s World

15 ACHTERGROND ACHTERGROND 3 Toekomst van de verbindingstechniek 6. Grotere rol visionsystemen De inzet van visionsystemen op zowel handling- als lasrobots zal verder toenemen. De markt verlangt een steeds hogere en vooral constante laskwaliteit en nauwkeurigheid. Visionsystemen leveren daar nu al een belangrijke bijdrage aan, maar zullen een steeds grotere rol gaan spelen om te zorgen dat de robot de lasnaad exact blijft volgen met name bij complexe productvormen. Robotisering zal verder toenemen DE ROBOTISERING NEEMT HAND OVER HAND TOE, OOK IN DE LASINDUSTRIE. WELKE NIEUWE ONTWIKKELINGEN OP HET GEBIED VAN LASROBOTISERING STAAN DE INDUSTRIE DE KOMENDE TIJD TE WACHTEN? EEN VERKENNING. door Erik Steenkist oewel veel lasklussen straks nog steeds met 3. Automatiseren programmeertraject de hand zullen worden uitgevoerd, zal het Een belangrijke trend die zeker verder door zal zetten is aantal lasrobots in de metaalindustrie de komende jaren automatisering van het programmeertraject. 3D CADdata bevatten in principe al voldoende geometrische data blijven toenemen. Dat is niet alleen het gevolg van een tekort aan vakmensen, maar voor een groot deel ook te danken aan de constante en vaak hogere kwaliteit die de files te maken. Dat vraagt echter om softwarematige kop- die je niet apart nog een keer hoeft in te voeren om CAM- huidige generatie lasrobots levert. Daarmee is de hogere pelingen die in staat zijn uit de data van ERP, laskwaliteit inmiddels een standaard geworden in de industrie. In welke richting zullen de lasrobots zich verder robot te genereren, inclusief de juiste lasparameters en CAD-systemen en Excel-sheets, programma s voor de las- ontwikkelen? We onderscheiden acht trends. toortshoek. Ook het automatisch genereren van complete robotlasprogramma s door 3D- beeldherkenning met behulp van visionsystemen zal in de nabije toekomst verder 1. Meer rekenkracht Toekomstige generaties zullen worden ontwikkeld op doorzetten. De accenten zullen daardoor steeds meer op basis van besturingen met nog meer rekenkracht, waardoor de baannauwkeurigheid en bewegingssnelheid van softwareontwikkelingen komen te liggen. lasrobots nog verder toeneemt en nieuwe softwarematige 4. Imiteren menselijke bewegingen functionaliteiten kunnen worden ontwikkeld. Lasprocessen waarin de lasdraad met zeer hoge frequenties wordt IWS werken aan de inzet van bewegingssensoren en iner- Wetenschappers van onder meer het Duitse Fraunhofer teruggetrokken in combinatie met bijvoorbeeld een pendelbeweging van de lastoorts, zijn alleen mogelijk dankzij wegingen van een mens imiteren. Daarmee zou een tiaalsensoren die het mogelijk maken dat robotarmen be- dergelijke krachtige besturingen. industriële robot makkelijker en sneller een beweging kunnen worden aangeleerd dan vanuit een teach-pendant of 2. Makkelijker programmeren offline programma. De werkvoorbereiding en programmering van lasrobots zal in de toekomst steeds eenvoudiger worden. Het automatisch genereren van lasparameters vanuit een database Door de ontwikkeling van klantspecifieke software kun- 5. Flexibeler inzet is nu al bij enkele lasrobotfabrikanten mogelijk, waardoor nen lasrobots producten binnen een productfamilie in enkele stuks lassen, zonder extra programmeerinspanning. de programmering niet alleen wordt vereenvoudigd, maar het ook voor minder geschoolde werknemers mogelijk Een flexibele inzet van lasrobotsystemen zal daardoor verder wordt een robot te programmeren. toenemen. 7. Jiggles welding Jiggles welding is een term die al langere tijd bestaat voor het gerobotiseerd aflassen van producten zonder dat een lasmal vereist is. Het idee hierachter is dat een handlingrobot een component op de juiste positie houdt, en de lasrobot deze direct aflast. Toeleveranciers voor de automotive industrie en leveranciers van staalconstructies kunnen daar veel handmatig werk mee uitsparen en vooral ook foutkansen verkleinen. Grote partijen zijn nu al bezig met de ontwikkeling van software voor dergelijke toepassingen. Ook visionsystemen zullen daarbij worden ingezet om de juist componenten op basis van 3D beeldherkenning te selecteren. 8. Lager stroomverbruik Het verlagen van het energieverbruik is in de industrie al langere tijd een actueel thema, niet alleen vanuit milieuperspectief, maar ook omdat bedrijven de kosten voor de steeds hogere energietarieven willen reduceren. Vooral machines en installaties die de hele dag staan ingeschakeld blijken grote stroomverbruikers. Nieuwe generaties lasrobots worden daarom voorzien van automatische afschakelsystemen die stroomverbruikende componenten uitschakelen zodra de installatie een x-aantal minuten niet in productie staat. Een robot maakt met behulp van een invoerapparaat en toepassing van sensortechniek dezelfde beweging als de mens.(bron: Fraunhofer IWS). De inzet van visionsystemen op zowel handling- als lasrobots zal verder toenemen

16 VERBINDINGSWEEK VERBINDINGSWEEK Henkel presenteert duurzame innovaties tijdens Verbindingsweek Nieuws op het gebied van toortsen bij Parker Torchology ijdens de Verbindingsweek laat Henkel u uitgebreid kennismaken met de mogelijkheden van structurele verlijming. Lijmen biedt tal van voordelen ten opzichte van de traditionele verbindingsmethoden en is daarom de verbindingstechniek van de toekomst, aldus Henkel. Keramische coating Naast de mogelijkheden van structurele verlijming zal Henkel ook ruim aandacht besteden aan enkele duurzame innovaties, zoals Aerodag Ceramishield. Dit is een keramische coating om lasapparatuur (contacttip, gasmondstuk, mal, opspan- en montagemateriaal) tot 8 uur lang te beschermen tegen metaalspatten, in slechts een keer aanbrengen. In tegenstelling tot de klassieke anti-spatspray vormt Aerodag Ceramishield een droge keramische film die bestand is tegen temperaturen tot 1200 C. Doordat het lasproces minder vaak onderbroken hoeft te worden om te reinigen is een productiviteitsstijging tot 10% mogelijk. De verbruiksmaterialen gaan tot 4 à 5 keer langer mee en daardoor worden de terugkerende kosten hiervan gereduceerd met maar liefst 70%. Aerodag Ceramishield kan ingezet worden bij manueel en gerobotiseerd MIG/MAG-lassen, laser- en plasmasnijden, maar ook bij mallen, opspan- en montagemateriaal. Ceramishield RobotIQ maakt het mogelijk de toepassing van deze keramische beschermcoating ook te integreren in geautomatiseerde lasprocessen. zonder Koelsmeermiddelen zonder bactericide Een andere innovatie betreft de bactericide-vrije koelsmeermiddelen Multan 71-2 (the Generalist) en 77-4 (the Specialist). In tegenstelling tot de klassieke technologieën voorkomen deze producten de aangroei van bacteriën, een bekend fenomeen bij het gebruik van koelsmeermiddelen, zonder dat hiervoor bactericiden moeten worden toegevoegd. Deze nieuwste generatie watermengbare koelsmeermiddelen splitst niet, kan ingezet worden bij 90% van de verspaningsbewerkingen, draagt bij tot de gezondheid van de medewerkers en is bovendien uiterst economisch en gebruiksvriendelijk. Snellijmen Henkel presenteert verder het nieuwe assortiment Loctite Health & Safety snellijmen die vrij zijn van gevarenlabels, R- en S-zinnen. Eerder dit jaar werd ook al een nieuw gamma snellijmen gelanceerd met een verhoogde temperatuurbestendigheid tot maar liefst 120 C. Hierdoor worden de toepassingsmogelijkheden van snellijmen in OEM-omgevingen aanzienlijk vergroot. arker Torchology uit Zwaag is aanwezig tijdens de Verbindingsweek met een nieuwe range Parker lastoortsen. Ook de website is geheel vernieuwd. Een korte vooruitblik op de vakbeurs. Uitgebreid en vernieuwd assortiment Naast het standaardprogramma MIG- en TIG-toortsen heeft Parker Torchology nu ook een uitgebreide range plasmasnijtoortsen en onderdelen. Eind van dit jaar zal Parker eveneens een nieuw gamma gas- en watergekoelde Push-Pulltoortsen introduceren, alsmede de vernieuwde 550A en 600A Dual-Flow watergekoelde MIG-toortsen. Nieuw zijn ook de 150A en 250A MIG-toortsen met 180 draaibare zwanenhals, voor het lassen op moeilijk bereikbare plaatsen. advertentie INNOVATIE IN ROBOTTECHNIEK YASKAWA is de trendsetter in de robottechnologie met meer dan geleverde robots wereldwijd. Door continu te innoveren kunnen wij u als gebruiker essentiële voordelen bieden. Bezoek ons op de Metavak / Verbindingsweek en laat u inspireren door de interessante noviteiten die wij zullen demonstreren. Metavak: Stand 132 Verbindingsweek: Stand 402 YASKAWA Benelux BV Tel.: +31 (0) Mail: info@yaskawa.eu.com Web: TIG-toortsen Op het gebied van TIG-toortsen heeft Parker het gamma uitgebreid met een horizontale potentiometer-regeling, voorzien van standaardschakelaars en een 2T/4T schakelaar. Onze geïntegreerde Dinse centraal-aansluiting op zowel de gas- als watergekoelde TIG-toortsen is reeds een groot succes!, aldus een woordvoerder van Parker Torchology. Milieuvriendelijk verpakt Al onze toortsen worden geleverd in een vernieuwde blisterverpakking, deze verpakking is 100% recyclebaar en 100% biologisch afbreekbaar en milieuvriendelijker dan de standaard kartonnen toortsdozen

17 VERBINDINGSWEEK Veel noviteiten bij Venvulas Lastechniek ijdens de NIL Verbindingsweek zal Venvulas Techniek B.V. uit Vught een aantal noviteiten op lasgebied presenteren. Op de stand van Venvulas zal naast het nieuwe Röwac-SRCS lassysteem een nieuw TIG-puntlassysteem, een nieuwe inverter voor AC/DC lassen met beklede elektroden, een nieuwe compacte watergekoelde lastoorts en een nieuw hechtlassysteem voor TIG te zien zijn. Gepatenteerd lassysteem Het nieuwe Röwac-SRCS lassysteem met geïntegreerde toortskoeling en lasrookafzuiging is inmiddels gepatenteerd en zal voor het eerst worden gepresenteerd tijdens de NIL Verbindingsweek. Het Röwac-SRCS lassysteem is een doorontwikkeling van het 3-in-1 lassysteem, waarvan Venvulas vorig jaar een prototype op de stand in Gorinchem toonde. Hierbij was nog sprake van een luchtkoelsysteem met Peltier elementen. Dit vinden we niet meer terug in het nieuwe Röwac-SRCS systeem. Langs een gepatenteerde, met koperlitze omwikkelde draadgeleider, wordt de in toorts en stroomkabel ontwikkelde warmte tegelijk met de lasrook afgezogen. De nieuwe luchtgekoelde toorts is inmiddels uitgebreid in de praktijk getest bij onder andere IHC Beaver Dredgers in Sliedrecht. Met deze toorts kan continu met een lasstroom van 270 A worden gelast. Vrijwel alle voorkomende laswerkzaamheden kunnen hiermee probleemloos worden uitgevoerd. Door de bronafzuiging heeft de lasser optimale bewegingsvrijheid, kan daardoor makkelijk meters maken (hoog lasrendement), terwijl het dragen van een helm met ademluchttoevoer niet nodig is. Daarbij levert dit systeem ook een positieve bijdrage aan het algehele binnenklimaat, omdat de bij de bron afgezogen lucht met daarin de lasrook (en de restwarmte) na microfiltratie weer schoon wordt teruggevoerd in de ruimte. Doordat centrale afzuiging in feite overbodig wordt, hoeft hierdoor ook geen warmte meer uit de ruimte te verdwijnen zodat het Röwac-SRCS systeem ook een significante bijdrage levert aan verlaging van de energiekosten. Voor het lassen van voorverwarmde constructies, waarbij de koelcapaciteit van de luchtkoeling niet toereikend zou zijn, heeft Venvulas een nieuwe watergekoelde toorts ontwikkeld die net zo compact en licht in gewicht is als de nieuwe luchtgekoelde toorts. 30 Andere noviteiten Naast het nieuwe Röwac-SRCS lassystseem presenteert Venvulas in Gorinchem ook een nieuwe wisselstroom/gelijkstroom (AC/DC) lasunit voor het lassen met beklede elektroden. Ook deze noviteit is bijzonder. De stroombron is een moderne lasinverter met een rendement van 95%. met Naar behoefte kunnen drie stroomvarianten worden gekozen, een sinusvormige wisselstroom met een frequentie van 50 Herz, gelijkstroom positief en gelijkstroom negatief. In de wisselstroomstand staat de machine in nullast altijd op een veilige positieve gelijkspanning, wat de starteigenschappen ten goede komt. Pas na het ontsteken van de lasboog gaat de stroombron een wisselstroom leveren. De driefaseninverter vraagt in nullast slecht 0,5 Ampère. Een aanzienlijke besparing ten opzichte van de ouderwetse lastransformatoren die in dat geval het tienvoudige aan stroom verbruiken. TIG-innovaties Met de nieuwe TIG puntlaselektrode kunnen plaatdelen sneller worden verbonden, met als voordeel dat er minder warmte wordt ingevoerd en minder plastische vervorming optreedt. Met het nieuwe TIG-hechtlassysteem kunnen constructiedelen makkelijk aan elkaar worden gehecht (alvorens te worden afgelast) zonder de noodzaak om extra toevoegmateriaal bij het hechtlassen aan te voeren. Dat betekent dat de lasser een hand vrij heeft om de delen ten opzichte van elkaar te positioneren om vervolgens met het TIG-hechtlassysteem onderling te verbinden. De delen hoeven niet meer eerst met klemmen aan elkaar gezet worden, wat snelheid- en rendementsverhogend werkt. Nieuwe lashandschoenen van Weldas Europe eldas, fabrikant van voornamelijk lashandschoenen en laskleding, heeft twee nieuwe typen lashandschoenen opgenomen in zijn productenpakket. Tijdens de Verbindingsweek zijn de nieuwste producten van Weldas te zien op de beursvloer. Vrij van chroom VI Het eerste nieuwe type lashandschoen is de CF. Deze handschoen is gelijk aan de bestaande COMFOflex gevoerde handschoen, met als verschil dat het leder 100 % vrij is van chroom VI, simpelweg omdat er voor het looien van het voor deze handschoen gebruikte leder geen chroom gebruikt is. Het tweede nieuwe type is de Deze lashandschoen, aldus de fabrikant vervaardigd van kwaliteitsmaterialen en met een uitstekende pasvorm, is bedoeld als een allround lashandschoen die voor meerdere lasprocessen is te gebruiken. Gecertificeerd De nieuwe typen lashandschoenen zijn, evenals alle andere lashandschoenen en laskleding, getest en gecertificeerd door TÜV in Duitsland volgens de normen EN12477 en EN Alle testrapporten en certificaten kunt u terugvinden op Meer informatie en nieuws over de producten van Weldas vindt u op Dicht bij het vuur Want zien is geloven Met een druk op een schakelaar gaat het licht aan. En uw gasfornuis doet het ook altijd. Maar het belang van lasgassen wordt nogal eens onderschat. Wist u dat sommige opleidingsinstellingen consequent gebruik maken van een Linde-faciliteit om de eigenschappen van gassen aanschouwelijk te maken? Zeg nou zelf: dat zal toch niet voor niets zijn? Kom eens kijken in ons Proef- en Demonstratiecentrum. EN We gaan er samen voor. Uw kennis van de lichtboog vergroten? Bel Gassen tot leven brengen. Linde doet het al 125 jaar. Linde Gas Benelux B.V. Postbus AB Schiedam Tel metaal.lg.nl@linde-gas.nl L6

18 VERBINDINGSWEEK Noviteiten voor gerobotiseerd lassen Lasnaadreiniging, polijsten en etsen met één machine! askawa is tijdens de Metavak / Verbindingsweek vertegenwoordigd met twee stands: in het Metavakgedeelte met gerobotiseerde handlingsoplossingen en in het Verbindingsweekgedeelte met interessante noviteiten voor het gerobotiseerd lassen. Robotic Award Winner 2012 Het RevXperts systeem is tijdens de Hannover Messe eerder dit jaar onderscheiden met de prestigieuze Robotic Award Eddie Mennen, woordvoerder van Yaskawa: Met dit systeem kan een lasrobot zeer eenvoudig worden geprogrammeerd, simpelweg door de lasbewegingen handmatig 'voor te doen'. Het systeem werkt probleemloos samen met de DX100 robotbesturing van alle Yaskawa-Motoman robots, dit zal op de beursvloer worden gedemonstreerd. Volgens Mennen biedt het nieuwe programmeersysteem belangrijke voordelen. Er is minder specifieke robottraining nodig, zodat ook minder ervaren bedieners nieuwe producten kunnen programmeren. Verder verloopt het programmeren ook sneller in vergelijking met conventionele methodes. Het systeem kan overigens ook worden ingezet voor het genereren van 3D banen voor andere processen zoals slijpen, polijsten, spuiten en lijmen. Het systeem werkt met een infrarood 'Tracker', in combinatie met een handtool die voorzien is van Leds. Door de handtool handmatig over de lasnaden te bewegen wordt de 3D baan opgeslagen in het systeem. Het begin en einde van een las kunnen door een drukknop op de handtool worden aangegeven. Op een beeldscherm wordt de bijbehorende beweging van de lasrobot weergegeven. Als deze bewegingen naar wens zijn kan automatisch het robotprogramma worden gegenereerd. 32 Balkenlasmachine Systeempartner Produlas zal op de Yaskawa-stand de nieuwe balkenlasmachine demonstreren. Met deze innovatieve installatie kunnen volautomatisch enkelstuks stalen balken worden afgelast. De lasprogramma s worden daarbij automatisch gegenereerd vanuit het 3D tekenpogramma. Balken tot een lengte van 18 meter worden, na het samenstellen, geplaatst op het aanvoertransport van de balkenlasmachine. Sensortechnieken worden gebruikt om de balk te positioneren en voor het vinden van de juiste lasposities. De balk wordt na het lassen automatisch gekanteld en gepositioneerd. De lasrobot zoekt automatisch de lasnaden op en last de balk met de reeds eerder aangehechte platen in één keer af. Na het lassen wordt de balk automatisch afgevoerd en gebufferd. In aansluiting op de Metavak / Verbindingsweek zal deze nieuwe installatie worden gedemonstreerd tijdens het Open Huis bij Produlas in Oosterhout op 13 november. Kom naar de Vlamboog-stand! Metavak - NIL Verbindingsbeurs Stand 368 6, 7 en 8 November 13:00 tot 21:00 uur Evenementenhal Gorinchem De Baseline serie van Vlamboog: Makkelijker, sneller en milieuvriendelijker. De afgebeelde Baseline 93000CP kent 3 functies: lasnaadreinigen, polijsten en etsen. Daarnaast bieden wij u ook de Baseline 92000CL (Lasnaadreinigen en polijsten) en de Baseline 91000CL (alleen lasnaadreinigen). De Baseline serie wordt geheel in Duitsland met Duitse componenten gefabriceerd. Toepassing Met Baseline is het mogelijk om lasnaden binnen enkele minuten en met grote precisie geheel te reinigen en te polijsten. De Baseline reinigers zijn ideaal voor o.a. een snelle en perfecte afwerking van hoogwaardige RVS-producten. Niet alleen de reinigings- en polijstfunctie maar ook de ets/markeer-functie van deze drie-in-één Baseline 93000CP zal u verbazen. Bezoek de Vlamboog-stand op de Metavak - NIL Verbindingsbeurs en ervaar zelf hoe snel, precies en economisch u met de Baseline lasnaden kunt reinigen, polijsten en etsen! Contacteer uw Vlamboog-dealer. Voor meer informatie en verkooppunten bel +31 [0] of mail naar info@vlamboog.nl

19 ACHTERGROND ACHTERGROND 4 Toekomst van de verbindingstechniek Lijmen wordt nog te veel gezien als reparatiemiddel LIJMEN IS EEN VERBINDINGSTECHNIEK IN OPKOMST. DRIE LIJMDESKUNDIGEN HOUDEN EEN PLEIDOOI VOOR HET BREDER TOEPASSEN VAN DE LIJMTECHNOLOGIE IN DE MAAKINDUSTRIE. door Ruud Vermaase, fotografie Danny Bok, Albert Cornelissen en Weenink is projectmanager voor de innovatie van lijmtechnieken in het Centre of autobranche, maar ook in de elektrotechniek. Vele com- alleen in voor de hand liggende branches zoals de bouw en Excellence, waarin onder andere het Albeda College, Hogeschool Rotterdam en TU Delft samenwerken. Mijn uit- verlijmde componenten zijn veel beter bestand tegen trilponenten worden aan printplaten gelijmd. Op printplaten daging is dat het lijmen zijn intrede gaat doen in de lingen en schokken. Dat kan bijvoorbeeld bij militaire apparatuur van belang zijn. Bij LED-verlichting worden maakindustrie. Lijmen wordt nu nog te veel gezien als reparatiemiddel, maar het wordt steeds duidelijker dat bij lijmen toegepast om warmte af te voeren. Bij processen het ontwerpen van duurzame en ook recyclebare producten, het lijmen een zeer interessante verbindingstechniek Lenzen moeten bijvoorbeeld heel precies ten opzichte van met een hele hoge precisie is lijmen vaak dé oplossing. is. Lijmen moet een gemeengoed worden, het exotische elkaar worden gemonteerd. Hoe langer je zo n lens moet idee dat er nog altijd omheen waart moet verdwijnen. vasthouden voor hij vast zit, hoe hoger de kans op verschuiven. Dat lossen we op met een lijm die in tienden van Opleiden is cruciaal seconden de lens fixeert. In onze mobieltjes zijn de lenzen In de bouw, maar ook bij schepen, vliegtuigen en auto s trouwens ook allemaal gelijmd. wordt al vaak met lijm gewerkt. Maar opleiden is cruciaal, zegt Weenink. Er zijn bedrijven met lijmers die het al Faalangst werkende hebben geleerd en geen enkele officiële opleiding hebben gevolgd. Zij kunnen zich in het lijmlabora- niet berekenbaar zoals een klassieke moer-boutverbinding. Toch is er nog vaak faalangst, volgens Boks. Lijmen is torium laten bijscholen en niet onbelangrijk: laten Met een momentsleutel kun je exact de juiste kracht op diplomeren. Voordat we opleidingen gingen ontwikkelen, een moer instellen. Bij lijmen werk je met tabellen. Eigenlijk moet er iets gebeuren om die faalangst weg te nemen. hebben we de behoefte gepeild. Die bleek in alle branches aanwezig. De ene branche loopt daarin natuurlijk meer Energiebesparing kan de komende tijd zo n trigger zijn. voor dan de andere. Er zijn nog relatief oude fabricageprocessen waarbij grote ovens nodig zijn om lijmen uit te harden. Als dat zou worden vervangen door lichthardende lijmsoorten, geeft dat Lijmen in de elektrotechniek Robert Boks is regional salesmanager bij DELO, een in een enorme energiebesparing. We moeten volgens Boks Duitsland gevestigde fabrikant van industriële lijmen. voorkomen dat het lijmen een bijzondere techniek wordt Lijmen zit overal om ons heen. Pak een mobieltje, helemaal gelijmd. Mensen hebben er geen idee van. En toch Daarvoor biedt lijmen toch teveel voordelen. die beperkt wordt toegepast. Of alleen als laatste optie. blijkt de industrie het vaak als een laatste optie te zien. Dat komt ook omdat er nog teveel professionals in de Lijmen in de autobranche branche lopen die het vak lijmen niet in hun opleiding Willy Sprockel (52), technisch adviseur bij FOCWA, zit al hadden. Volgens Boks heeft lijmen veel voordelen. Niet ruim 30 jaar in het vak. Binnen FOCWA heeft hij als am- bitie om alle leden over een goede knowhow te laten beschikken. Dat betekent steeds weer ontwikkelen. De laatste jaren is dat voornamelijk geweest op het gebied van geavanceerde staalsoorten, lichtmetalen en kunststoffen. Daarnaast heeft de elektronica natuurlijk een enorme vlucht genomen binnen de autobranche. De EU Regelgeving is volgens Sprockel de driving factor voor technologische ontwikkelingen. Auto s moeten veiliger, zuiniger en milieuvriendelijker worden. Niemand kan daar omheen, of je nu wilt of niet. En voor al deze factoren is het gebruik van kunststoffen en lichtmetalen één van de oplossingen. Het maakt de auto s lichter (dus zuiniger). De wedloop om de steeds lichtere auto s gaat nog altijd voort. Nieuwe materialen Allereerst zocht men de oplossing in aluminium. We hebben het dan over de jaren 90. De staalindustrie zag de bedreiging en reageerde met zeer geavanceerde staalsoorten. De dragende constructie zal nog wel even van staal geconstrueerd worden; vezelversterkte kunststoffen zijn daarvoor nog veel te duur. Maar auto s zijn steeds vaker multi-materiaalconstructies, de onderdelen worden van verschillende materialen gemaakt. Tsja, dan kun je niet meer met de thermische verbindingen uit de voeten. Dan blijft er nog maar één methode over: lijmen, in combinatie met een mechanische verbindingstechniek: de hybride verbinding. Bijkomend voordeel is volgens Sprockel dat gelijmde constructies stijver zijn. (Torsie)stijve constructies reageren sneller, bijvoorbeeld, op stuurbeweging en krachtoverbrenging van de aandrijving. Ze buigen immers minder mee. Gelijmde constructies zijn ook lichter. Lichter betekent zuiniger, dus milieuvriendelijker. Alle factoren die Brussel belangrijk vindt. Het is geen futuristisch verhaal. Er zijn al middenklasse modellen met een multi-materialenconstructie die volledig door middel van hybride verbindingen zijn geproduceerd. De verwachting is dat die binnen drie jaar zijn productie-klaar zijn. Projectmanager Ben Weenink: Mijn uitdaging is dat het lijmen zijn intrede gaat doen in de maakindustrie. Willy Sprockel (FOCWA): Auto s moeten veiliger, zuiniger en milieuvriendelijker worden 34 35

20 VERBINDINGSWEEK VERBINDINGSWEEK Divisies van Laskar geven diverse demonstraties askar is met drie divisies aanwezig tijdens de NIL Verbindingsweek, namelijk Laskar Puntlastechniek, Laskar Hardinxveld en TLS. Wat hebben zij de bezoekers te bieden op de vakbeurs? Een korte vooruitblik TLS Totaal in LasService TLS Totaal in LasService zal veel nieuwe activiteiten onder de aandacht brengen gedurende de Verbindingsweek. Vanaf 1 september 2012 zijn zij dealer geworden van Miller en uiteraard presenteren zij deze professionele lijn lasmachines op de stand. Daarnaast is TLS Totaal in LasService een partnerschap aangegaan met RentalXpert om de klant nog beter van dienst te kunnen zijn. RentalXpert gaat verder dan verhuur alleen. Het lasspecialisme is onderscheidend in de markt en door de samenwerking met TLS heeft RentalXpert toegang tot de exclusieve vertegenwoordiging en een omvangrijke voorraad van wereldmerken als Cebora, Kemppi, Miller, Gen- Set en Tecna. Met de nieuwe afdeling S2C (Solutions to Connect) speelt TLS in op de vraag van de markt, namelijk kennis opdoen om kwaliteit te borgen en te continueren op lastechnisch gebied. De wetgeving verplicht bedrijven te investeren in kwaliteitsborging. Aansprakelijkheid wordt meer regel dan uitzondering. Kortom: er is lastechnische kennis nodig om aan deze vraag te kunnen voldoen en kwaliteit te waarborgen. advertentie Sinds oktober 2011 is Laskar Puntlastechniek erkend importeur van Soyer stiftlasapparatuur, stiftlaspistolen en stiftlasautomaten. Bij het complete programma stiftlasmachines hoort een uitgebreide keuzemogelijkheid uit stiftlaspistolen. Tijdens de Verbindingsweek worden demonstraties gegeven van de Soyer apparatuur. Laskar Puntlastechniek Laskar Puntlastechniek zal tijdens de Verbindingsweek aandacht besteden aan de nieuwe generatie inverter-puntlasmachines. Deze machines hebben als groot voordeel dat zij met een laag vermogen van 30 kva door middel van de invertertechniek een hoog secundair vermogen kunnen realiseren. Bovendien kunnen deze invertermachines een perfect regelbare balans tussen kwaliteit en uiterlijk van de puntlas realiseren. De machines zijn uitermate geschikt voor het puntlassen van staal, roestvaststaal en aluminium. 36 Laskar Hardinxveld BV Laskar Hardinxveld is totaalleverancier op het gebied van las- en snijapparatuur, toebehoren en accessoires. Laskar is onder andere importeur van Cebora las- en snijapparatuur en tijdens de Verbindingsweek zal het accent liggen op twee nieuwe Cebora MIG/MAG-lasmachines met Speed Star technologie. Deze geavanceerde technologie heeft een aantal belangrijke voordelen ten opzichte van conventioneel kortsluitboog-mig/mag-lassen. Het rendement is hoger door een hogere neersmeltsnelheid tot wel 30%. Daarbij kan de lasser nu grondlagen leggen in staal en RVS met minder lagen en zonder lasfouten. Verder maakt deze technologie het mogelijk om variërende grote vooropeningen dicht te lassen zonder hulpmiddelen en kan er met extreem lange uitsteeklengtes gewerkt worden. Op de stand van Laskar zal een video te zien zijn over de werking en voordelen van de Speed Star -technologie. Ook worden er live demonstraties gegeven en kan men zelf lassen om de voordelen te ervaren. GMA-HOLDING B.V. - aero- mers. GMA-HOLDING B.V., PROOSTWETERING 103D, 3543 AC UTRECHT, TEL.: +31 (0) , UTRECHT@GMA-GROUP.COM 37