Bureauonderzoek. Akersteenweg 124 te Maastricht gemeente Maastricht. Opdrachtgever Status: DEFINITIEF CSO Milieu Ruimte Water

Transcriptie

1 Bureauonderzoek Akersteenweg 124 te Maastricht gemeente Maastricht Opdrachtgever Status: DEFINITIEF CSO Milieu Ruimte Water Postbus 1323 Projectleider 6201 BH MAASTRICHT drs. D. Hagens Projectnummer Autorisatie Paraaf Datum Synthegra Rapport S drs. J.S. Krist (senior archeoloog) Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem Telefoon +31 (0) , Fax +31 (0) , Internet:

2 COLOFON Opdrachtgever : CSO Milieu Ruimte Water Project : Akersteenweg 124 te Maastricht Projectnummer : S Titel : Datum : Projectleider : drs. D. Hagens Auteurs : drs. J.H.F. Leuvering (fysisch geograaf / prospector) en drs. D. Hagens (historicus) Autorisatie : drs. J.S. Krist (senior archeoloog) Druk : Synthegra bv, Doetinchem ISSN : Synthegra bv Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem Telefoon +31 (0) , Fax +31 (0) , Internet: Synthegra bv, 2011 Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 2 van 25

3 INHOUD ADMINISTRATIEVE GEGEVENS 4 SAMENVATTING 5 Inleiding 5 Specifieke archeologische verwachting bureauonderzoek 5 Conclusie en aanbeveling 5 1 INLEIDING Onderzoekskader Onderzoeksdoel en vraagstellingen Ligging en huidige situatie plangebied Toekomstige situatie plangebied 8 2 BUREAUONDERZOEK Methode Landschapsgenese Archeologische waarden in en rondom het plangebied Historische ontwikkeling Gespecificeerde archeologische verwachting 20 3 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Inleiding Conclusies / beantwoording onderzoeksvragen Aanbevelingen 23 LITERATUUR EN KAARTEN 24 Bijlagen: Bijlage 1: Overzicht van de relevante geologische en archeologische tijdvakken Bijlage 2: Combinatiekaart IKAW, AMK en ARCHIS waarnemingen Afbeelding voorblad: Heer en omgeving op de Tranchotkaart uit circa (Bron: Landesvermessungsambt Nordrhein-Westfalen 1970, blad 83 Maastricht). Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 3 van 25

4 Administratieve gegevens Toponiem : Akersteenweg 124 Plaats : Maastricht Gemeente : Maastricht Provincie : Limburg Projectnummer : S Bevoegde overheid : Gemeente Maastricht Opdrachtgever : CSO Uitvoerende instantie : Synthegra bv Onderzoeksmelding (ARCHIS) : Datum onderzoeksmelding : Onderzoeksnummer (ARCHIS) : Kaartblad : 61F Periode : midden- en laat-paleolithicum, neolithicum nieuwe tijd Oppervlakte : Circa m 2 Grond eigenaar / beheerder : onbekend Grondgebruik : bebouwd en verhard erf Geologie : Maasafzettingen (Formatie van Beegden) bedekt met löss (Laagpakket van Schimmert van de Formatie van Boxtel) Geomorfologie : lösswand Bodem : ooivaaggrond Documentatie : de definitieve rapportage zal worden aangeleverd aan de RCE, Koninklijke Bibliotheek, de gemeentelijk archeoloog en het gemeentelijk depot voor bodemvondsten Maastricht De onderzoekslocatie wordt omsloten door de volgende vier coördinaten: noordwest X: Y: noordoost X: Y: zuidoost X: Y: zuidwest X: Y: Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 4 van 25

5 Samenvatting Inleiding Synthegra heeft in opdracht van CSO een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een terrein aan de Akersteenweg 124 te Maastricht-Heer (afbeelding 1.1). De aanleiding voor het onderzoek is de voorgenomen ontwikkeling van een supermarkt met meerlaagse appartementen en een ondergrondse parkeergarage. De diepte van de toekomstige bodemverstoring is op dit moment onbekend, maar zal in verband met de aanleg van onder meer een ondergrondse parkeergarage tot tenminste 3 m beneden maaiveld worden verstoord. Specifieke archeologische verwachting bureauonderzoek Op basis van het bureauonderzoek is voor het plangebied een gespecificeerde archeologische verwachting opgesteld, waarvan de essentie is weergegeven in onderstaande tabel. Periode Verwachting Verwachte kenmerken vindplaats Diepteligging sporen midden- en laat- middelhoog Bewoningssporen, tijdelijke op onbekende diepte, maar paleolithicum kampementen: vuursteen artefacten, naar verwachting meerdere haardkuilen meters diep mesolithicum laag geërodeerd neolithicum hoog Nederzetting: cultuurlaag, fragmenten vanaf maaiveld, onder een vroege aardewerk, natuursteen, eventueel aanwezige middeleeuwen gebruiksvoorwerpen ophogingslaag late hoog middeleeuwen nieuwe tijd Tabel: Archeologische verwachting per periode. Conclusie en aanbeveling Voor het plangebied wordt een verkennend booronderzoek geadviseerd om de bodemopbouw in kaart te brengen en daarmee het verwachtingsmodel te toetsen. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 5 van 25

6 1 Inleiding 1.1 Onderzoekskader Synthegra heeft in opdracht van CSO een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een terrein aan de Akersteenweg 124 te Maastricht-Heer (afbeelding 1.1). De aanleiding voor het onderzoek is de voorgenomen ontwikkeling van een supermarkt met meerlaagse appartementen en een ondergrondse parkeergarage. De diepte van de toekomstige bodemverstoring is op dit moment onbekend, maar zal in verband met de aanleg van onder meer een ondergrondse parkeergarage naar verwachting tot tenminste 3 m beneden maaiveld worden verstoord. Door de graafwerkzaamheden die zullen gaan plaatsvinden, kunnen eventueel aanwezige archeologische waarden verloren gaan. Daarom is op basis van het Verdrag van Malta, waaruit de Wet op de Archeologische Monumentenzorg uit 2007 is voortgevloeid, voorafgaand aan de graafwerkzaamheden archeologisch onderzoek uitgevoerd. Het onderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie versie De bevoegde overheid, de gemeente Maastricht, zal de resultaten van het onderzoek toetsen en een selectiebesluit nemen. 1.2 Onderzoeksdoel en vraagstellingen Het doel van het bureauonderzoek is het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting aan de hand van bestaande bronnen over bekende of verwachte landschappelijke, historische en archeologische waarden. De volgende onderzoeksvragen zullen worden beantwoord: Wat is de opbouw van de ondergrond en het verwachte bodemtype? Worden in het onderzoeksgebied archeologische vindplaatsen verwacht? Wat is naar verwachting de omvang, ligging, aard en datering hiervan? In hoeverre worden eventueel aanwezige archeologische resten bedreigd door de voorgenomen ontwikkeling van het gebied? 1 SIKB Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 6 van 25

7 1.3 Ligging en huidige situatie plangebied Het plangebied is circa m 2 groot en ligt aan de Akersteenweg 124 in Maastricht-Heer (afbeelding 1.1). Het terrein wordt in het westen begrensd door de weg De Mandel Oost, in het noorden door de Akersteenweg, in het oosten door bebouwing aan de Akersteenweg en in het zuiden door bebouwing aan de Atoomstraat. Het plangebied is momenteel bebouwd (bedrijfsruimte) en in gebruik als verhard erf. De hoogte van het maaiveld bedraagt circa 51,6 m +NAP (Normaal Amsterdams Peil). 2 Afbeelding 1.1: Het plangebied op de Topografische Kaart van Nederland 1: aangegeven met het rode kader (Bron: Topografische Dienst 1998). 2 Hoogteligging van het plangebied op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) in m NAP geraadpleegd op Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 7 van 25

8 1.4 Toekomstige situatie plangebied Binnen het plangebied zal een winkelruimte (supermarkt) worden gerealiseerd met daarboven een 3-laags appartementencomplex. Onder de winkelruimte (huidig maaiveldniveau noordzijde) zal een ondergrondse parkeergarage worden gerealiseerd. Afbeelding 1.2: Doorsnede tekeningen gezien vanuit het westen van de bestaande en de toekomstige situatie binnen het plangebied (Bron: Aangeleverd door de opdrachtgever). Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 8 van 25

9 2 Bureauonderzoek 2.1 Methode Tijdens het bureauonderzoek is met behulp van bestaande bronnen een gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel voor het plangebied opgesteld. Dit is gedaan door het raadplegen van voor de archeologie relevante (schriftelijke) bronnen. Voor het bureauonderzoek zijn met name gegevens over bekende archeologische vindplaatsen in en rond het plangebied verzameld. Dit is aangevuld met historisch en fysischgeografisch onderzoek, waarbij informatie over vroeger grondgebruik is verkregen door de analyse van historische kaarten en tevens gegevens over de geologie, geomorfologie en bodem zijn bestudeerd. 2.2 Landschapsgenese Voor het bepalen of, waar en uit welke periode archeologische resten kunnen worden verwacht, zijn de volgende bronnen met betrekking tot de landschapsgenese geraadpleegd: Geologische Kaart, schaal 1: Geomorfologische Kaart, schaal 1: Bodemkaart, schaal 1: Relevante achtergrondliteratuur Voor de geologische beschrijving is gebruik gemaakt van de Lithostratigrafische Indeling van de Ondiepe Ondergrond. 3 Zie voor een overzicht van de geologische en archeologische perioden bijlage 1. Geologie en geomorfologie Het plangebied ligt in het oostelijke deel van Maastricht in het dal van de West Maas, in het zogenaamde Zuid-Limburgse lössgebied. Het is een terrassenlandschap met een hoogteligging variërend van ongeveer 60 tot 320 m +NAP. 4 De hoogteligging van het maaiveld bedraagt in het plangebied circa 51,6 m +NAP (Normaal Amsterdams Peil). 5 Het terrassenlandschap is ontstaan, doordat de Maas zich in oudere afzettingen heeft ingesneden. Door klimaatveranderingen gedurende het Kwartair (circa 2,6 miljoen jaar geleden tot heden) en de daarmee samenhangende zeespiegelbewegingen, trad een voortdurende afwisseling op tussen perioden van insnijding (voornamelijk tijdens interglacialen) en sedimentatie (voornamelijk tijdens glacialen). Deze afwisseling leidde in combinatie met de tektonische opheffing tot het ontstaan van 31 terrasniveaus in het Maasdal. 6 Het plangebied ligt op het terras van Caberg (code Ca op afbeelding 2.1). De afzettingen waaruit dit terras is opgebouwd, zijn tijdens het Vroeg-Saalien door de Maas afgezet en worden gerekend tot de Formatie van Beegden. 3 De Mulder et al en via Dinoloket, Standaarden, Lithostratigrafische Nomenclator van de Ondiepe Ondergrond. 4 Berendsen 2005, Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN): beschikbaar via 6 Berendsen 2005, 13. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 9 van 25

10 Legenda Om : Terras van Oost-Maarland Gr : Terras van Gronsveld Ca : Terras van Caberg Afbeelding 2.1: Ligging van het plangebied op de Geologische kaart van Zuid-Limburg en omgeving 1:50.000; afzettingen van de Maas, aangegeven met het rode kader (Bron: Rijks Geologische Dienst, 1989). Vanaf het Saalien (circa jaar geleden) en ook in de laatste ijstijd, het Weichselien (circa jaar geleden), is löss afgezet. 7 Volgens de Geologische Kaart van Nederland schaal 1: komt in het plangebied löss aan het maaiveld voor (afbeelding 2.2, code Te1). 8 De Maasterrassen en hellingen werden toen bedekt met löss en vervolgens is door erosie ook löss in de hellingafzettingen terecht gekomen. In deze koude perioden was de vegetatie vrijwel verdwenen, waardoor op grote schaal verstuiving door de wind kon optreden, waarbij löss is afgezet. Löss bestaat voor 75% uit kwartskorrels met een korrelgrootte van 2-63 µm (ter vergelijking: matig fijn zand heeft een korrelgrootte van µm) en wordt tot het Laagpakket van Schimmert van de Formatie van Boxtel gerekend. Lithologisch gezien is het zeer goed gesorteerde siltige leem. 9 Met name op de hellingen heeft veel erosie van löss plaatsgevonden. Ook tegenwoordig vindt nog erosie van löss plaats. Hierbij is de löss geërodeerd en elders opnieuw afgezet, de zogenaamde secundaire löss, ook wel colluvium genoemd. Wanneer de bodem niet is geërodeerd, ligt de löss nog in-situ. 7 Berendsen 2005, Rijks Geologische Dienst, Berendsen 2004, 190. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 10 van 25

11 Op de geomorfologische kaart van Nederland schaal 1: (afbeelding 2.3) staat aangegeven dat het plangebied op een lösswand (code 11/10A4) ligt, direct ten westen van een tussenterras (code 5E7) dat is bedekt met löss. Op de uitsnede van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN, afbeelding 2.4) zijn met name de verschillende Maasterrassen te onderscheiden. Legenda Te1 : löss (Laagpakket van Schimmert van de Formatie van Boxtel) Be : holocene Maasafzettingen (Laagpakket van Oost-Maarland van de Formatie van Beegden) Afbeelding 2.2: Ligging van het plangebied op de Geologische kaart van Zuid-Limburg en omgeving 1:50.000; oppervlaktekaart, aangegeven met het rode kader (Bron: Rijks Geologische Dienst, 1988). Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 11 van 25

12 Legenda 5E7 : tussenterras 11/10A4 : lösswand 2R3 : droog dal 3T5 : rivierdalbodem, relatief hoog gelegen Afbeelding 2.3: Ligging van het plangebied op de Geomorfologische kaart van Nederland 1:50.000, aangegeven met het rode kader (Bron: Staring Centrum en Rijks Geologische Dienst, 1987). LEGENDA Blauw : lager dan 48,0 m +NAP Groen : 48,0 60,0 m +NAP Geel : 60,0 65,0 m +NAP Oranje : 65,0 80,0 m +NAP Rood : hoger dan 80,0 m +NAP Afbeelding 2.4: Ligging van het plangebied op het Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN), aangegeven met het rode kader (Bron: Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 12 van 25

13 Bodem Op de Bodemkaart van Nederland schaal 1: (afbeelding 2.5) is het plangebied niet gekarteerd, omdat het binnen de bebouwde kom van Maastricht ligt. 10 Ten oosten van de bebouwde kom van Maastricht komen met name radebrikgronden (rode zone) en ooivaaggronden (roze zones) voor. De radebrikgronden zijn typerend voor de relatief vlakke gebieden, waar erosie door hellingprocessen geen rol speelt. De ooivaaggronden zijn kenmerkend voor de helling en zijn in feite restanten van geërodeerde brikgronden. Omdat het plangebied op een lösswand ligt worden er binnen plangebied ooivaaggronden verwacht. Gezien het huidige gebruik van het plangebied als bebouwd terrein is de kans groot dat de natuurlijke bodem al is vergraven. Legenda Rood : radebrikgronden Roze : ooivaaggronden Blauw : löss- terras- en kalksteenhellinggronden Lichtgroen : kalkloze ooivaaggronden (in holocene Maasafzettingen) Donkergroen : ooivaaggronden (in holocene Maasafzettingen) Afbeelding 2.5: Ligging van het plangebied op de Bodemkaart van Nederland 1:50.000, aangegeven met het rode kader (Bron: Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 13 van 25

14 2.3 Archeologische waarden in en rondom het plangebied In deze paragraaf wordt gekeken of binnen en rond het plangebied archeologische en/of ondergrondse bouwhistorische waarden bekend zijn. Hiervoor zijn de volgende bronnen binnen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE, de voormalige RACM) geraadpleegd: Centraal Archeologisch Archief (CAA) Centraal Monumenten Archief (CMA) Archeologisch Informatie Systeem (ARCHIS II) Daarnaast zijn de volgende bronnen geraadpleegd: Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie Limburg Kennisinfrastructuur Cultuurhistorie (KICH) LGOG, afdeling Archeologische Vereniging Limburg (AVL) Het plangebied valt niet binnen een provinciaal aandachtsgebied. 11 Op zowel de IKAW (Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden) van de RCE als op de Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) van de provincie Limburg 12 is het plangebied niet gekarteerd vanwege de ligging in de bebouwde kom (bijlage 2). Deze kaarten zijn indicatief en zullen voor het opstellen van een gespecificeerd verwachtingsmodel worden genuanceerd en gepreciseerd, aangezien uit deze kaarten niet blijkt wat de aard en ouderdom is van de te verwachten archeologische resten. Uit de archieven en ARCHIS II van de RCE blijkt dat binnen het plangebied geen archeologische monumenten, waarnemingen en onderzoeksmeldingen aanwezig zijn (bijlage 2). Uit de directe omgeving (binnen een straal van 500 m) zijn twee monumenten, één onderzoeksmelding en vier waarnemingen bekend. Uit de gegevens van de KICH blijkt dat binnen het plangebied geen (ondergrondse) bouwhistorische waarden aanwezig zijn. 13 Monumenten en waarnemingen binnen een straal van 500 m van het plangebied: Monumentnummer ; onderzoeksmelding ; waarnemingsnummers , en Op 30 m ten westen van het plangebied ligt een monument van hoge archeologische waarde. Het betreft de historische dorpskern van Heer. Op de AMK zijn historische dorpskernen en clusters oude bebouwing als gebieden van hoge archeologische waarde aangegeven. De begrenzing van deze kernen is gebaseerd op 19 e eeuwse en vroeg 20 e eeuws kaartmateriaal (monumentnummer ). Er kunnen bewoningssporen uit de late middeleeuwen tot en met de nieuwe tijd aanwezig zijn. Ook sporen van oudere bewoning kunnen aanwezig zijn. Bedacht dient echter te worden dat de bewoning in de vroege en volle middeleeuwen (tot circa 1300 AD) een meer dynamisch karakter gehad kan hebben en dat de plaats en grens ervan niet perse hoeft samen te vallen met die van de latere bewoning. Binnen de begrenzingen van het monument zijn enkele vondsten bekend. Op 50 m ten westen van het plangebied werd in 1915 een spitbuikig urntje met zogenaamde Radchen-ornament uit de Romeinse periode 11 Van der Gaauw Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 14 van 25

15 gevonden. Het was gevonden "te Scharn op een terrein in den scherpen hoek, die gevormd wordt door den ouden weg naar Aken en den ouden weg naar den Eifel entrier". In het CAA staat beschreven dat het witte fiche van het Museum van Maastricht (met daarop de beschrijving van de vondst) ontbreekt in het oud archief (waarnemingsnummer ). In 2004 werd door Synthegra een booronderzoek uitgevoerd op 110 m ten westen van het plangebied. De ondergrond van de onderzoekslocatie bestaat waarschijnlijk uit alluvium dat mogelijk afkomstig is van het nabije beekdal. Boven op dit alluvium is een bodem ontstaan (grijs-bruine horizont). Na verloop van tijd werd de locatie opgehoogd met 50 tot 80 cm aarde en puin. In drie boringen werd op een diepte van circa 1,5 m beneden maaiveld houtskool aangetroffen. In welke context deze houtskool zich bevindt, is aan de hand van de boringen niet eenduidig vast te stellen. Gezien de locatie en de onduidelijkheid van de geomorfologische situatie is het waarschijnlijk dat de houtskoolresten afkomstig zijn van bewoning daar ter plaatse. Ook werd een fragment steengoed op 40 cm beneden maaiveld, een afslag en schrabber uit de periode paleolithicum ijzertijd, fragmenten middeleeuws oxiderend gebakken aardewerk met loodglazuur op cm beneden maaiveld en een fragment ongedefinieerd aardewerk (mogelijk Maaslands) op 10 cm beneden maaiveld aangetroffen (waarnemingsnummer ). Op basis van de resultaten van het veldwerk kan gesteld worden dat vervolgonderzoek nodig is, maar enkel wanneer de bodemverstorende werken op het onderzochte terrein dieper dan 60 cm reiken. Aangezien op de locatie parkeerplaatsen zullen worden aangelegd, is het niet noodzakelijk dat de grond zo diep wordt afgegraven. Wat de locatie ter hoogte van het woonhuis betreft, kan gesteld worden dat alle archeologische waarden, indien al aanwezig, verstoord zijn door de aanleg van de kelders en funderingen. Omwille van het verstoorde karakter zijn hier geen vervolgacties nodig (onderzoeksmelding ). 14 Fragmenten (onder meer een hals) van een Romeinse kruikamfoor werd aangetroffen op 235 m ten zuidwesten van het plangebied. De locatie is administratief geplaatst en zodoende onzeker (waarnemingsnummer ). Monumentnummer en waarnemingsnummer 3657 Op 400 m ten noorden van het plangebied ligt het cluster van oude bebouwing van het buurtschap Scharn, aangegeven als een monument van hoge archeologische waarde. Op de AMK zijn historische dorpskernen en clusters oude bebouwing als gebieden van hoge archeologische waarde aangegeven. De begrenzing van deze kernen is gebaseerd op 19 e eeuwse en vroeg 20 e eeuws kaartmateriaal (monumentnummer ). Binnen de contouren van dit monument, op 500 m ten noorden van het plangebied, werden in 1977 meerdere skeletten uit de late middeleeuwen gevonden. Deze lagen bovenop elkaar op een diepte van cm beneden maaiveld. Er zijn geen sporen van houten kisten aangetroffen. Ook werd laatmiddeleeuws puin, mergel- en baksteenresten en fragmenten aardewerk gevonden (waarnemingsnummer 3657). Het Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap is via benaderd met de vraag of bij hen nog archeologische informatie uit het plangebied bekend is (die niet bij de RCE is gemeld). Ten tijde van het opstellen van deze rapportage is nog geen reactie ontvangen. Dhr. R. Paulussen, voorzitter van de afdeling AVL, heeft medegedeeld dat zij niemand op de lijst hebben staan die in dit gebied actief is. 14 Vanderbeken en Krist 2004 (Synthegra rapport ). Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 15 van 25

16 2.4 Historische ontwikkeling Voor de historische ontwikkeling is historisch kaartmateriaal en relevante achtergrondliteratuur geraadpleegd, dat in onderstaande paragraaf is weergegeven. Het plangebied ligt nabij de historische bewoningskern van het dorp Heer. Het dorp wordt voor het eerst genoemd in de 12 e eeuw als in Heere en als Here. De naam is mogelijk afkomstig van het woord har dat de betekenis heeft van zandige heuvelrug. 15 Hiermee wordt verwezen naar de ligging van het dorp op een langgerekte lösswand (zie paragraaf 2.2). Elders wordt melding gemaakt dat de naam Heer mogelijk uitgelegd zou kunnen worden als een Romeins legerkamp of afgeleid zou zijn van het Keltische hâra wat hoogte betekend. 16 Heer zou dan al als nederzetting hebben bestaan in de late ijzertijd/romeinse tijd. Gezien de gunstige hoogteligging en de zich in Heer kruisende wegen en de nabijheid van het strategisch belangrijke (Romeinse) Maastricht kan de nederzetting al ouder zijn dan 12 e eeuws. 17 Er zijn ook bewoningssporen bekend uit de Romeinse periode (paragraaf 2.3, waarnemingsnummers en ). Heer is ontstaan als een lineaire nederzetting. De vorm is hier gebaseerd op de hoogteverschillen in het terrein. 18 De oudste delen van het dorp worden gevormd door een enkele rij huizen aan de oostzijde van de weg (de huidige Dorpstraat, Oude Kerkstraat en Onder de Kerk) op de grens van de hoge akkers en de lagere graslanden. De Tranchotkaart uit circa (afbeelding 2.6) laat zien dat het plangebied onbebouwd is en het westelijke deel ervan onderdeel uitmaakt van een tuin of erf behorend bij de gebouwen (woonhuizen) langs de Dorpstraat. Het oostelijke deel van het plangebied ligt in een bouwlandperceel. De Dorpstraat, direct ten westen van het plangebied, vormt de centrale bewoningsas van Heer. De dorpskern van Heer ligt ten zuidwesten van het plangebied. Ten noorden van het plangebied is de bebouwing zichtbaar van het dorp/buurtschap Scharn. Op het minuutplan uit het begin van de 19 e eeuw (afbeelding 2.7) 19 is te zien dat het plangebied onbebouwd blijft. Uit de gegevens van de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels (OAT) 20 behorende bij het minuutplan, staat vermeld dat het westelijke deel van het plangebied in gebruik is als tuin, behorend bij de woonhuizen aan de Dorpstraat, en het oostelijke deel in gebruik is als bouwland. Dit bouwlandperceel ligt binnen het akkercomplex met de naam Achter de Pape Hoeve. De huidige Akersteenweg staat nu ook aangegeven als een doorgaande weg van Maastricht naar Aken. Er zijn geen veranderingen te zien op de kaart uit circa 1921 (afbeelding 2.8). Het westelijke deel van het plangebied ligt in de tuinpercelen en het oostelijke deel ligt in een bouwlandperceel. De Akersteenweg staat nu aangegeven als een opgehoogde weg. 15 Van Berkel en Samplonius 2006, Venne 1957, Venne 1957, Renes 1988, Gemeente Heer, sectie A, blad 2. Minuutplans zijn de oorspronkelijke kadastrale kaarten die zijn vervaardigd vanaf 1811 en 1812 in navolging van de Fransen o.l.v. Napoleon Bonaparte. Het zijn grondbeschrijvingen (kadasters) van de gemeenten met hierop aangegeven de percelen, perceelnummers en gebouwen. 20 OAT = Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel. Dit is een register uit 1832 waarin diverse gegevens in vermeld staan die betrekking hebben op de betreffende percelen, zoals de eigenaar, beroep en woonplaats, alsmede het grondgebruik en de oppervlakte. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 16 van 25

17 Project: Vanaf de tweede helft van de 20e eeuw werd de bewoningskern van Heer uitgebreid en tussen 1959 en 1968 ontstond bebouwing binnen het noordwestelijke deel van het plangebied (afbeelding 2.9). Tussen 1979 en 1989 werd het huidige gebouw (Rekko-locatie) gerealiseerd en werd het gebouw uit de jaren 60 gesloopt. 21 Afbeelding 2.6: Ligging van het plangebied op de Tranchotkaart uit circa , aangegeven met het rode kader (Bron: Landesvermessungsambt Nordrhein-Westfalen 1970, blad 83 Maastricht). Afbeelding 2.7: Ligging van het plangebied op het minuutplan uit het begin van de 19e eeuw, aangegeven met het rode kader (Bron: 21 e Gebaseerd op bestudering van 20 eeuws topografische kaartmateriaal via Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 17 van 25

18 Project: Afbeelding 2.8: Ligging van het plangebied op de kaart uit 1921, aangegeven met het rode kader (Bron: Uitgeverij Nieuwland 2005, Limburg, blad 765). Afbeelding 2.9: Ligging van het plangebied op de topografische kaart uit 1968, aangegeven met het rode kader (Bron: Uitgeverij Nieuwland 2005, Limburg, blad 765). Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 18 van 25

19 Bodemverstoring Binnen het plangebied zijn geen bodemverontreinigingen, saneringen of ondergrondse olietanks, benzinepompinstallaties en dergelijke bekend waardoor archeologische resten mogelijk verloren zijn gegaan. 22 Als gevolg van de huidige bebouwing en de voorganger uit de tweede helft van de 20 e eeuw zal de bodem tot zekere diepte verstoord zijn geraakt. Er is navraag gedaan naar de funderingsdiepten van de huidige bebouwing. Er waren geen bouwdossiergegevens of bouwtekeningen voorhanden. Wel werd vermeld dat de huidige bebouwing niet onderkelderd is. De bodem ter plaatse zal zodoende naar verwachting circa cm beneden maaiveld zijn verstoord Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 19 van 25

20 2.5 Gespecificeerde archeologische verwachting Op basis van bovenstaand bureauonderzoek is voor het plangebied een gespecificeerde archeologische verwachting opgesteld, waarvan de essentie is weergegeven in tabel 2.1. Op zowel de IKAW (Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden) van de RCE als op de Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) van de provincie Limburg 23 is het plangebied niet gekarteerd vanwege de ligging in de bebouwde kom (bijlage 2). Het plangebied ligt op een lösswand, waar hellingprocessen een rol spelen en waar dus erosie van löss heeft plaatsgevonden. De löss bedekt afzettingen van de Maas uit het Midden-Saalien. Gezien de ouderdom van de te verwachte afzettingen kunnen in het plangebied vindplaatsen aanwezig zijn vanaf het midden-paleolithicum tot en met de nieuwe tijd. De oudste vondsten in Zuid-Limburg dateren uit het midden-paleolithicum en zijn in de Belvédère-groeve gedaan. Resten uit de periode midden-paleolithicum tot en met laat-paleolithicum bestaan uit ondiepe sporen, vuursteenbewerkingsafval, stenen werktuigen, botmateriaal en houtskoolresten. Ze kunnen worden verwacht in de top van de in de ondergrond aanwezige Maasafzettingen, waarvan de diepteligging niet exact bekend is en in het daarop gelegen lösspakket. De verwachting voor archeologische resten uit het midden- paleolithicum en het laat-paleolithicum wordt op middelhoog gesteld. Archeologische resten uit het mesolithicum hebben dezelfde kenmerken als die uit het paleolithicum. Resten uit het mesolithicum worden echter aan de top van het lösspakket verwacht. De top van het lösspakket is binnen het plangebied, dat op een lösswand ligt, naar verwachting geërodeerd door hellingprocessen. Daarom wordt de verwachting voor vuursteenvindplaatsen uit het mesolithicum op laag gesteld. In het neolithicum gaat men over van jager-verzamelaars naar een landbouwende cultuur en krijgt de bewoning geleidelijk een permanent karakter. De vruchtbare löss is zeer geschikt voor landbouw. De bewoning heeft zich voornamelijk geconcentreerd langs de rand van de dalen, waar veel neolithische sporen zijn geërodeerd. Ook komen er verschillende nederzettingen voor op hellingen en plateaus. Voor de bronstijd geldt hetzelfde. De archeologische resten uit deze periode bestaan in tegenstelling tot de vuursteenvindplaatsen, ook uit diepere grondsporen zoals afvalkuilen en paalgaten. Aan het plangebied wordt een hoge verwachting toegekend voor de periode neolithicum tot en met de ijzertijd Het plangebied maakt onderdeel uit van de historische bewoningskern van het dorp Heer. Heer ontstond als nederzetting in de late middeleeuwen maar heeft mogelijk een vroegmiddeleeuwse of Romeinse oorsprong. Binnen 250 m van het plangebied en mogelijk binnen 50 m van het plangebied zijn nederzettingsresten bekend uit de Romeinse periode (paragraaf 2.3, respectievelijk waarnemingsnummers en ). Daarom geldt voor het plangebied een hoge verwachting voor nederzettingsresten uit de Romeinse tijd tot en met de vroege middeleeuwen. Op de AMK staat de bewoningskern van Heer aangegeven als een monument van hoge archeologische waarde (paragraaf 2.3, monumentnummer ) en bevindt zich op 30 m ten westen van het plangebied. Binnen dit monument en binnen een straal van 110 m zijn middeleeuwse nederzettingsresten bekend 23 Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 20 van 25

21 (paragraaf 2.3, waarnemingsnummer ). Uit bestudering van historisch kaartmateriaal vanaf circa 1800 wordt duidelijk dat het plangebied tot in de tweede helft van de 20 e eeuw onbebouwd was. Het westelijke deel van het plangebied maakte onderdeel uit van de tuinen/erven van de woonhuizen aan de centrale bewoningsas Dorpstraat. Op basis van deze gegevens geldt voor het plangebied een hoge verwachting voor nederzettingsresten en huisplaatsen uit de periode late middeleeuwen tot en met de nieuwe tijd. Periode Verwachting Verwachte kenmerken vindplaats Diepteligging sporen midden- en laat- middelhoog Bewoningssporen, tijdelijke op onbekende diepte, maar paleolithicum kampementen: vuursteen artefacten, naar verwachting meerdere haardkuilen meters diep mesolithicum laag geërodeerd neolithicum hoog Nederzetting: cultuurlaag, fragmenten vanaf maaiveld, onder een vroege aardewerk, natuursteen, eventueel aanwezige middeleeuwen gebruiksvoorwerpen ophogingslaag late hoog middeleeuwen nieuwe tijd Tabel 2.1: Archeologische verwachting per periode. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 21 van 25

22 3 Conclusies en aanbevelingen 3.1 Inleiding Het doel van het archeologisch bureauonderzoek was het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied. Voor het plangebied geldt een middelhoge verwachting voor vuursteenvindplaatsen uit het midden- en laat-paleolithicum, een lage verwachting voor vuursteenvindplaatsen uit het mesolithicum en een hoge verwachting voor nederzettingsresten uit het neolithicum tot en met de nieuwe tijd. 3.2 Conclusies / beantwoording onderzoeksvragen Wat is de opbouw van de ondergrond en het verwachte bodemtype? De ondergrond van het plangebied bestaat uit Maasafzettingen uit het Midden-Saalien (Formatie van Beegden), die zijn bedekt met een pakket löss, dat is afgezet tijdens het Saalien en het Weichselien. De löss wordt gerekend tot het Laagpakket van Schimmert, dat onderdeel uitmaakt van de Formatie van Boxtel. De totale dikte van het lösspakket is niet exact bekend, maar bedraagt naar verwachting meerdere meters. Het plangebied ligt op een lösswand, waar hellingprocessen een rol spelen, waardoor de top van de löss naar verwachting is geërodeerd. Het bodemtype binnen het plangebied is naar verwachting een ooivaaggrond. Deze bodem is mogelijk al vergraven door de realisatie van vroegere en huidige bebouwing. Worden archeologische vindplaatsen in het onderzoeksgebied verwacht? Binnen het plangebied kunnen archeologische resten uit het midden- en laat-paleolithicum en uit het neolithicum tot en met de nieuwe tijd verwacht worden. Wat is naar verwachting de omvang, ligging, aard en datering hiervan? Het midden-paleolithische niveau wordt op een diepte van meerdere meters beneden maaiveld verwacht. Vuursteenvindplaatsen uit het paleolithicum en mesolithicum kunnen in omvang variëren van enkele vierkante meters tot enkele tientallen vierkante meters. Dergelijke vindplaatsen bestaan uit een strooiing van vuursteenfragmenten aan het toenmalige maaiveld. Archeologische resten uit het neolithicum tot en met de nieuwe tijd worden vanaf het maaiveld verwacht en onder een eventueel aanwezige ophogingslaag. Nederzettingsresten kunnen in grootte variëren van enkele honderden vierkante meters tot een hectare. Deze kunnen bestaan uit een cultuurlaag, fragmenten aardewerk, natuursteen, gebruiksvoorwerpen en huisplaatsen. In hoeverre worden eventueel aanwezige archeologische resten bedreigd door de voorgenomen ontwikkeling van het gebied? Archeologische resten worden verwacht vanaf het maaiveld. Aangezien de bodem in verband met de aanleg van onder meer een ondergrondse parkeergarage tot tenminste 3 m beneden maaiveld zal worden verstoord, kunnen eventueel aanwezige archeologische resten worden bedreigd door de voorgenomen graafwerkzaamheden. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 22 van 25

23 3.3 Aanbevelingen Op grond van de resultaten van het onderzoek wordt voor het plangebied vervolgonderzoek geadviseerd. Er wordt een verkennend booronderzoek geadviseerd om de bodemopbouw in kaart te brengen en daarmee het verwachtingsmodel te toetsen. De volgende onderzoeksvragen worden door middel van een inventariserend veldonderzoek beantwoord: Wat is de bodemopbouw van de ondergrond en is het bodemprofiel intact? In hoeverre worden eventueel aanwezige archeologische resten bedreigd door de voorgenomen ontwikkeling van het gebied? Op basis van het verwachtingsmodel uit het bureauonderzoek wordt aan de hand van de Leidraad Inventariserend Veldonderzoek 24 een verkennend booronderzoek met een boordichtheid van ten minste 6 boringen per hectare aanbevolen. Hiermee is het onderzoek verkennend voor zowel vuursteenvindplaatsen uit de steentijd als voor nederzettingsresten uit de latere perioden. Aangezien het plangebied circa m 2 groot is, zal in verband met de statistische betrouwbaarheid het minimum aantal van 5 boringen worden gezet. Voor zover de terreinomstandigheden (bebouwing, verhardingen, begroeiing etc.) dit toelaten, worden de boringen zo gelijkmatig mogelijk over het plangebied verdeeld. De exacte locaties van de boringen worden ingemeten met behulp van een meetlint en/of meetwiel. Er wordt geadviseerd te boren met een Edelmanboor met een diameter van 7 cm. De boringen worden uitgevoerd tot de maximale verstoringsdiepte aangezien op meerdere niveaus archeologische resten aanwezig kunnen zijn. Het opgeboorde sediment zal worden verbrokkeld en versneden en geïnspecteerd op de aanwezigheid van archeologische indicatoren. De boringen worden lithologisch beschreven conform de NEN en bodemkundig 26 geïnterpreteerd. Voorafgaand aan het booronderzoek dient een Plan van Aanpak (PvA) te worden opgesteld dat dient te worden goedgekeurd door de bevoegde overheid (gemeente Maastricht). Bovenstaand advies vormt een zogenaamd selectieadvies. Met nadruk willen wij de opdrachtgever erop wijzen dat dit selectieadvies nog niet betekent dat al bodemverstorende activiteiten of daarop voorbereidende activiteiten kunnen worden ondernomen. De resultaten van dit onderzoek zijn beoordeeld door de bevoegde overheid (gemeente Maastricht), die vervolgens een selectiebesluit zal nemen. 24 SIKB Nederlands Normalisatie-instituut De Bakker en Schelling Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 23 van 25

24 Literatuur en kaarten Literatuur Bakker, H. de en J. Schelling, 1989: Systeem van bodemclassificatie voor Nederland, de hogere niveaus. Staring Centrum, Wageningen. Berendsen, H.J.A., 2004: De vorming van het land. Van Gorcum, Assen. Berendsen, H.J.A., 2005: Landschappelijk Nederland. Van Gorcum, Assen. Berkel, G. van, en K. Samplonius, 2006: Nederlandse plaatsnamen. Herkomst en Historie. Prisma, Utrecht. Mulder, E.F.J. de, M.C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhoff en T.E. Wong, 2003: De ondergrond van Nederland. Wolters-Noordhoff, Groningen/Houten Nederlands Normalisatie-instituut, 1989: NEN 5104 Geotechniek - Classificatie van onverharde grondmonsters. Nederlands Normalisatie-instituut, Delft. Renes, J., 1988: De geschiedenis van het Zuidlimburgse cultuurlandschap, Assen/Maastricht (Maaslandse Monografieën). Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer, 2006: Leidraad inventariserend veldonderzoek; Deel: karterend booronderzoek (aanvulling op de KNA 3.1). SIKB, Gouda. Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer, 2010: Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.2. SIKB, Gouda. Vanderbeken, T., A. Emaus, J. Huizer en J.S. Krist, 2004: Inventariserend veldonderzoek Onder de Kerk 10 te Heer, Weert (Synthegra rapport ). Venne, van de J.M., Geschiedenis van Heer, Heer. Kaarten Landesvermessungsamt NRW, Kartenaufnahme der Rheinlande ( ), blad 75, schaal 1:25.000, Keulen. Rijks Geologische Dienst, 1988: Geologische kaart van Zuid-Limburg en omgeving schaal 1:50.000, oppervlaktekaart, Haarlem. Rijks Geologische Dienst, 1989: Geologische kaart van Zuid-Limburg en omgeving schaal 1:50.000, Afzettingen van de Maas, Haarlem. Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 24 van 25

25 Staring Centrum en Rijks Geologische Dienst, 1989: Geomorfologische kaart van Nederland schaal 1:50.000, blad 61 (Maastricht), Wageningen/Haarlem. Uitgeverij Nieuwland, 2005: Grote Historische Atlas van Limburg, circa 1905, schaal 1: Tilburg. Internet (geraadpleegd november 2011) archis2.archis.nl Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem 25 van 25

26 Bijlagen:

27 Bijlage 1: Overzicht van relevante geologische en archeologische tijdvakken

28 Overzicht geologische en archeologische tijdvakken Ouderdom in jaren Chronostratigrafie MIS Lithostratigrafie Holoceen 1 Laat- Weichselien (Laat- Glaciaal) Midden- Weichselien (Pleniglaciaal) Vroeg- Weichselien (Vroeg- Glaciaal) Eemien (warme periode) Late Dryas (koud) Allerød (warm) Vroege Dryas (koud) Bølling (warm) Laat- Pleniglaciaal Midden- Pleniglaciaal Vroeg- Pleniglaciaal a 5b 5c 5d 5e Saalien (ijstijd) 6 Formaties: Naaldwijk (marien), Nieuwkoop (veen), Echteld (fluviatiel) Formatie van Kreftenheye Eem Formatie Formatie van Drente Formatie van Boxtel Formatie van Beegden Holsteinien (warme periode) Elsterien (ijstijd) Cromerien (warme periode) Pre-Cromerien Formatie van Urk Formatie van Sterksel Formatie van Peelo

29 Cal. jaren v/n Chr. 14 C jaren Chronostratigrafie Pollen zones Vegetatie Archeologische perioden Subatlanticum koeler vochtiger Subboreaal koeler droger Vb2 Vb1 Va IVb IVa Loofbos eik en hazelaar overheersen haagbeuk veel cultuurplanten rogge, boekweit, korenbloem Loofbos eik en hazelaar overheersen beuk>1% invloed landbouw (granen) Nieuwe tijd Middeleeuwen Romeinse tijd IJzertijd Bronstijd Neolithicum Atlanticum warm vochtig III Loofbos eik, els en hazelaar overheersen in zuiden speelt linde een grote rol Laat- Weichselien (Laat- Glaciaal) Boreaal warmer Preboreaal warmer Late Dryas Allerød Vroege Dryas Bølling II I LW III LW II LWI den overheerst hazelaar, eik, iep, linde, es eerst berk en later den overheersend parklandschap dennen- en berkenbossen open parklandschap open vegetatie met kruiden en berkenbomen Mesolithicum Laat-Paleolithicum Midden- Weichselien (Pleniglaciaal) perioden met een poolwoestijn en perioden met een toendra Vroeg- Weichselien (Vroeg- Glaciaal) Eemien (warme periode) perioden met bos en perioden met een subarctisch open landschap loofbos Midden-Paleolithicum Saalien (ijstijd) Vroeg-Paleolithicum Chronostratigrafie voor Noordwest-Europa volgens Zagwijn (1974), Vandenberghe (1985) en De Mulder et al. (2003). Lithostratigrafie volgens De Mulder et al. (2003). Mariene isotoop stadium (MIS) volgens Bassinot et al. (1994). Atmosferische data volgens Stuiver et al. (1998). Zuurstofisotoop calibratie (OxCal) versie 3.9 Bronk Ramsey (2003), toegepast op het Laat-Weichselien en het Holoceen. Archeologische periode-indeling en ouderdom volgens de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB). Vegetatie bewerkt volgens Berendsen (2000). Pollenzones volgens P. Vos & P. Kiden (2005).

30 Bijlage 2: Combinatiekaart IKAW, AMK en ARCHIS-waarnemingen

31 Combinatiekaart IKAW, AMK en ARCHIS-waarnemingen Akersteenweg te Maastricht : :: : :: : : : : ± : : : :: Meter : : : Legenda : Paleolithicum : Neolithicum :IJzertijd :Romeinse tijd :Late middeleeuwen Middeleeuwen onbepaald Nieuwe tijd archeologische verwachting trefkans hoog (water) middelhoog (water) laag (water) water hoog middelhoog laag zeer laag niet gekarteerd onbekend onderzoeksmeldingen Archeologisch monument + monumentnummer Terrein van archeologische betekenis Terrein van archeologische waarde Terrein van hoge archeologische waarde Terrein van zeer hoge archeologische waarde Terrein van zeer hoge archeologische waarde, beschermd plangebied S110250_IKAW_Combi_ _HL_1.0