ENERGIEONTWERP VAN EEN TERTIAIR GEBOUW

Transcriptie

1 Dienstensector > voor studiebureaus en architecten ENERGIEONTWERP VAN EEN TERTIAIR GEBOUW Juni 2005 Informatie : > ondernemingen > energie facilitator tertiaire sector: facilitator.tertiair@ibgebim.be

2 Waarschuwing Gebruiksaanwijzing voor dit document Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wil de opdrachtgevers, studiebureaus en architecten een aantal werkmiddelen ter beschikking stellen in de vorm van checklists en referentiebestekken voor het energieontwerp van een nieuwbouw of een vernieuwbouw. Met behulp van de checklists kunnen de vragen om energie-efficiëntie worden verduidelijkt tussen een opdrachtgever en zijn waarnemers. De bestekken preciseren de technische criteria die moeten worden aangewend om deze prestaties te bereiken. Elke Opdrachtgever blijft vrij om te beslissen, met het advies van het studiebureau en/of de installateur, om de interessantste aanbevelingen die het best zijn afgestemd op zijn project al dan niet te integreren. Deze lijst van aanbevelingen is niet volledig en houdt geenszins in dat de geldende normen en reglementaire voorschriften niet moeten worden nageleefd. Met het doel energiebesparingen te promoten, zijn kopieën van uittreksels van deze tekst of kopieën van de volledige tekst gewenst. Commerciële activiteiten met betrekking tot het gebruik van de informatie die ze bevatten, blijven echter uitgesloten. Elke gebruiker van dit document moet blijk geven van waakzaamheid en aanpassingsvermogen bij het opstellen van de definitieve clausules die hem binden aan zijn waarnemer. In geen geval kunnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest of de opsteller van dit document aansprakelijk worden gesteld bij verkeerd of onaangepast gebruik van de clausules van dit document. De gebruiker staat in voor de uiteindelijke controle.!!! Opgelet: De rentabiliteit van de investeringen werd berekend op basis van de energieprijzen in De raadgevingen met betrekking tot de investeringen die van toepassing waren in 2002, zijn dit dus des te meer in 2005!!! Initiatief Uitvoering Ministerie van het Waals Gewest Architecture et Climat UCL DGTRE Place du Levant, 1 Direction Générale des Technologies, 1348 Louvain La Neuve de la Recherche et de l'energie. Contact Avenue Prince de Liège, 7 Tel.: Jambes Fax: climat@arch.ucl.ac.be Internetsite: www-climat.arch.ucl.ac.be Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.2

3 DE energie + -BESTEKKEN De huidige verzameling referentiedocumenten voor het ontwerpen en renoveren van een gebouw van de tertiaire sector bestaat uit: Didactische synthese Energieontwerp van een tertiair gebouw Voor de Opdrachtgever Checklists energie: van programmering tot oplevering Verwarmingsinstallatie Installatie voor sanitair warm water Verlichtingsinstallatie Installatie van hygiënische ventilatie Koelinstallatie Installatie van een groot warmwatersysteem op zonne-energie (in voorbereiding) Warmtekrachtkoppelingsinstallatie (haalbaarheidsstudie) (in voorbereiding) Voor de Studiebureaus en Installateurs Energiebestekken: Verwarmingsinstallatie Installatie voor sanitair warm water Verlichtingsinstallatie HVAC-installatie (verwarming, koeling, ventilatie) Installatie van een groot warmwatersysteem op zonne-energie (in voorbereiding) Deze documenten kunnen worden gedownload op de webstek van het BIM Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.3

4 Doel van het document Het doel van dit document is een concrete hulp te bieden aan de Opdrachtgevers die het toekomstige energiegebruik van een gebouw dat ze laten bouwen of renoveren tot een minimum willen beperken, zonder toegevingen op het vlak van het comfort van de gebruikers. Het is een eerste didactische en algemene benadering van het energieontwerp van een tertiair gebouw. Het wordt aangevuld door twee andere reeksen van documenten: praktische checklists, die een gedetailleerd overzicht geven van de te controleren energiecriteria, per thema (verwarming, verlichting, ) en verspreid over de loopduur van het project, technische bestekken bestemd voor de studiebureaus. Dit alles kan worden gedownload op Indien de Opdrachtgever een beroep doet op een studiebureau, vindt hij in de bijlage deze vragen geformuleerd in de vorm van artikelen voor bestekken die in de tussen hen gesloten overeenkomst kunnen worden opgenomen. Investeren in energie vandaag? 1. Met een energie-efficiënt gebouw verbindt men zich tot een bewuste aanpak om milieuvriendelijk te handelen en de broeikasgasemissies te verminderen. De eventuele meerprijs voor een efficiënter gebouw is gewoonlijk laag vergeleken met de bouw- of renovatiekosten van het gebouw. 2. Het ontwerp van een gebouw en de installaties ervan heeft een invloed op de exploitatiekosten tijdens de hele levensduur van het gebouw en de installaties, dus gedurende 20, 30 of 40 jaar. 3. De structurele trend van de energiekosten over 20 of 30 jaar gaat in stijgende lijn! In dit document werd de rendabiliteit berekend voor een brandstofkostprijs van 0,3 /liter stookolie of 0,3 /m³ aardgas, en voor een kostprijs voor elektriciteit van 0,11 / kwh tijdens de piekuren, 0,065 tijdens de daluren en 0,087 voor doorlopend gebruik. Bij een stijging van de energieprijzen zal het belang van de aanbevelingen dan ook toenemen. 4. Onder de impuls van de Europese Unie zullen alle gebouwen binnen de 10 jaar worden onderworpen aan reglementaire verplichtingen op het vlak van de energieprestaties. Op het moment van de bouw of de renovatie zal het gemakkelijker en minder duur zijn om de energie-efficiëntie te verbeteren. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.4

5 Inhoud I. Het verbruik van de elektrische installaties van het gebouw verminderen; Pagina 7 II. III. De gebouwschil en de interne organisatie van het gebouw bestuderen: II.1. Het volume van het gebouw optimaliseren II.2. Het warmteverlies beperken II.3. VoorRANG geven aan natuurlijke verlichting II.4. De zoninstraling beheren II.5. De koelte van de buitenlucht nuttig toepassen De systemen goed ontwerpen: III.1. De indeling van het gebouw in zones III.2. De kunstmatige verlichting III.3. De verwarming III.4. De toevoer van verse lucht III.5. De koeling III.6. De aanmaak van sanitair warm water III.7. Regeling BIJLAGE. Artikelen die moeten worden ingevoegd in de bestekken die bestemd zijn voor de ontwerpers (architect en studiebureaus) 82 Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.5

6 De energie die verband houdt met de verplaatsingen van de gebruikers van het gebouw verminderen Wat te doen? Bij de keuze van de inplanting moet de voorkeur worden gegeven aan terreinen die gelegen zijn in de stad en/of nabij een lijn van het openbaar vervoer. Er moeten uitrustingen worden voorzien die de keuze voor verplaatsingen te voet of met de fiets bevorderen. Waarom? Het dagelijkse energieverbruik van een kantoorgebouw herleid tot het aantal gebruikers is, gemiddeld, equivalent aan het verbruik van een wagen die 15 km aflegt. Het verbruik door de verplaatsingen van personen ligt dus vaak hoger dan het verbruik van het gebouw zelf! Het is dan ook zinvol de verplaatsingen met de wagen van de toekomstige gebruikers van het gebouw te beperken. Concreet? Een locatie kiezen o die te voet of met de fiets bereikbaar is o en/of die gemakkelijk kan worden bereikt met het openbaar vervoer (nabij een spoorweglijn, een buslijn, ) o in de buurt van diensten zoals restaurants, handelszaken enz., om energieverslindende verplaatsingen tijdens de middagpauzes te vermijden. De verplaatsingen met de fiets of te voet bevorderen door uitrustingen te voorzien voor een beter comfort van de gebruikers die met een van deze vervoersmiddelen naar het werk komen: veilige fietsenstallingen, douches, kastjes om kleding op te bergen, toiletaccessoires, enz. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie van 06/05/ p.6

7 I Het verbruik van de elektrische installaties van het gebouw verminderen Wat te doen? Het geïnstalleerde vermogen beperken. De verlichtingsinstallatie uitrusten met een efficiënt beheer. Kiezen voor kantoorapparaten met een laag verbruik. Deze installaties verspreiden om het aantal warmtebronnen in de leefvertrekken te beperken. Waarom? Het is ALTIJD interessant om het vermogen van de elektrische installaties van een gebouw te beperken. Dit vermogen wordt volledig omgezet in warmte in de vertrekken. Daarnaast kan men door het aantal elektrische warmtebronnen te beperken, in combinatie met andere maatregelen, misschien de installatie van een actief koelsysteem voorkomen. In de winter heeft deze warmtetoevoer geen gevolgen voor het comfort. Er wordt gewoon iets minder beroep gedaan op het verwarmingssysteem. Maar het is veel duurder de warmte die nodig is voor het gebouw te laten leveren door pc's dan door het verwarmingssysteem: ongeveer 0,10 /kwh elektriciteit in de plaats van 0,03 kwh stookolie of gas. In de zomer brengt de warmtetoevoer door elektrische installaties ofwel het risico van ongemak mee in de vertrekken zonder klimatisatie, ofwel een koelingsverbruik. Illustraties: Bénédicte Beeckman Ventilatie Extra warmtebronnen Buitenwanden Binnendringing Zoninstraling Bijvoorbeeld, een vermindering van het verlichtingsvermogen met 1 kwh levert elk uur een directe besparing op van 1 kwh. In periodes waarin wordt gekoeld, kan ook 0,4 kwh worden bespaard op de klimatisatie (COP of gemiddeld rendement = 2,5), een verbruik dat nodig was geweest om de door de lampen geproduceerde warmte af te voeren. Dit vertegenwoordigt een algemene besparing van 1,4 kwh. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.7

8 Concreet? Er op toezien, in alle leefvertrekken, dat een natuurlijke verlichting wordt voorzien die ervoor zorgt dat de kunstmatige verlichting minder dan 40% van de tijd nodig is (zie hoofdstuk III.3). Zie artikel 13 voor het bestek in de bijlage. De ontwerpers ertoe verplichten het geïnstalleerde vermogen voor verlichting te beperken tot een bepaalde waarde (zie de criteria van het hoofdstuk verlichting van het REG-bestek), en instemmen met een investering in efficiënte verlichtingstoestellen. Zie artikel 16 voor het bestek in de bijlage. De ontwerpers vragen om efficiënte beheerssystemen te voorzien voor de verlichting: beheer volgens gebruiksuren, beheer in functie van de bezetting met behulp van aanwezigheidsdetectoren, Zie artikel 19 voor het bestek in de bijlage. Opteren voor vlakke schermen voor alle computers. De ontwerpers vragen om alle andere mogelijkheden van beperking van de warmtetoevoer in het gebouw door de elektrische installaties, aandachtig te bestuderen (telefooncentrale, specifiek elektrisch materiaal). Zie artikel 1 voor het bestek in de bijlage. De installaties die de meeste warmte verspreiden (kopieertoestellen, printers, servers, telefooncentrales, ) groeperen in een of meer specifieke zones van het gebouw (die niet bezet zijn en/of op natuurlijke wijze worden gekoeld), teneinde het aantal extra warmtebronnen in de leefvertrekken te verminderen. Zie artikel 2 voor het bestek in de bijlage. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.8

9 II De gebouwschil en de interne organisatie van het gebouw bestuderen De gebouwschil speelt een doorslaggevende rol in het toekomstige verbruik van het gebouw. De vraag naar verwarming en koeling zal groter of kleiner zijn naargelang de kwaliteit van de gebouwschil. Installaties van goede kwaliteit (verwarmingsketel, koelmachine, ventilatoren,,) met een goed rendement, hebben slechts een beperkte efficiëntie indien de vraag niet zoveel mogelijk wordt beperkt vanaf het ontwerp. In dit hoofdstuk geven we een overzicht van de 6 doelstellingen die moeten worden gevolgd bij het ontwerp: II.1. II.2. II.3. II.4. Het volume van het gebouw optimaliseren Het verlies van de gevels beperken, en tegelijk profiteren van de natuurlijke verlichting en koeling door natuurlijke ventilatie vergemakkelijken. Het warmteverlies beperken De gevels isoleren en afdichten. De natuurlijke verlichting bevorderen Het verbruik voor kunstlicht verminderen en de warmteproductie door de lampen in het gebouw beperken. Deze brengen oververhitting mee en, indien het gebouw uitgerust is met koeling, een koelingsverbruik. De zoninstraling beheren De zon weren in de zomer, wanneer ze zorgt voor oververhitting of een verbruik voor koeling. In de winter kan de zoninstraling worden benut en kan worden geprofiteerd van de gratis warmtetoevoer of, indien de installaties in het gebouw al veel warmte voortbrengen, kan zoninstraling worden vermeden. II.5. De koelte van de buitenlucht nuttig toepassen Het gebouw gratis koelen wanneer dit nodig is en wanneer de buitentemperatuur lager is dan de temperatuur in het gebouw. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.9

10 II.1. Het volume van het gebouw optimaliseren Wat te doen? Afhankelijk van de programmering van het gebouw en de inplanting (vorm en grootte van het terrein, bebouwde of landschappelijke omgeving, ), moet het optimale compromis worden gevonden tussen een grote compactheid om het warmteverlies te beperken een lage compactheid om te profiteren van de natuurlijke verlichting en om de koeling door natuurlijke ventilatie te vergemakkelijken. Waarom? o Een compact gebouw, met de vorm van een kubus, heeft weinig warmteverlies. De verliesoppervlakte van alle gevels is beperkt vergeleken met het volume van de vertrekken. De centrale zones, die in contact staan met andere vertrekken met dezelfde temperatuur, hebben veel minder warmteverlies dan de vertrekken rondom. Deze zones zijn daarentegen wel moeilijk op natuurlijke manier te verlichten en te verluchten. Twee extreme vormen van compactheid: een kubus en een staaf. o Een weinig compact gebouw (staafvormig, vierkant met binnenplein, met tal van onderbrekingen, ) heeft een grotere geveloppervlakte in verhouding tot het volume van de vertrekken en heeft dus ook meer warmteverlies, en een grotere vraag naar verwarming. Aan de andere kant kunnen de lokalen langs de gevel op natuurlijke wijze worden verlicht, en kan een natuurlijke ventilatie relatief vlot worden georganiseerd. Afhankelijk van het geval zal het juiste compromis in de richting gaan van een van deze oplossingen. Concreet? In recente gebouwen, die goed geïsoleerd zijn, neemt het probleem van oververhitting en koelingsverbruik steeds meer toe vergeleken met dat van verwarmingsverbruik. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.10

11 Het is dan ook aangewezen om van meet af aan zoveel mogelijk te streven naar natuurlijke verlichting en natuurlijke koeling van het gebouw door intensieve natuurlijke ventilatie, door de diepte van de vertrekken te beperken Aanbevolen is de diepte van de vertrekken te beperken tot het dubbele van de hoogte van het vertrek, dus ongeveer 6 m. Indien zo twee rijen van kantoorvertrekken worden gescheiden door een centrale gang, geeft dit de gebouwen een diepte van ongeveer 15 m. het aantal verdiepingen te beperken tot 2 of 3 in het ideale geval. De technische beperkingen om een intensieve natuurlijke ventilatie te organiseren in de hoogste gebouwen, worden zeer zwaar (bijvoorbeeld: hoge schoorstenen). Zie artikel 3 voor het bestek in de bijlage. Bijvoorbeeld (links en onder): Queen's Building van de Universiteit van Montfort, in Engeland. De vertrekken, met natuurlijke ventilatie, zijn ingedeeld volgens hun functie en de uitwerking van de gebouwschil is belangrijk. Plan van de eerste bouwlaag:1. elektriciteitswerkplaatsen 2. leszalen 3. atrium 4. auditorium 5. werktuigkundig laboratorium Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.11

12 II.2. Het warmteverlies beperken Wat te doen? Isoleren Dichten Waarom? o Wordt er niet te veel geïsoleerd? Bâtiment Oud gebouw ancien (zonder (sans isolant, isolatie, enkel glas) simple vitrage) Nieuw Bâtiment gebouw (geïsoleerd, nouveau dubbel (isolé, double glas,minder vitrage, instraling) moins d'infiltrations) Verbruik Consommation van verwarming de chauffage Verbruik Consommation van koeling de refroidissement Bijvoorbeeld: vergelijking van een oud en een nieuw gebouw, op verschillende manieren geïsoleerd Het toenemend aantal periodes van oververhitting in de gebouwen, en de ontwikkeling van installaties voor mechanische koeling, doen soms de vraag rijzen: isoleren we niet te veel?". Het antwoord is neen, men isoleert NOOIT te veel. De isolatie vermindert de vraag naar verwarming in de winter en verhoogt de vraag naar koeling in de zomer, maar de algemene balans van het jaarlijks verbruik pleit altijd in het voordeel van isolatie. Het is dus altijd zinvol te isoleren, zelfs indien dit de noodzaak van koeling meebrengt. Uiteraard bestaat het ideaal erin natuurlijke oplossingen te vinden om het gebouw te koelen en zo mechanische koeling te vermijden. o Moeten gebouwen niet kunnen ademen? Het is inderdaad belangrijk een gebouw te verluchten. In oude gebouwen gebeurde deze ventilatie vanzelf langs wanden, afdichtingen tussen muren en raamwerk, deurlijsten enz. Zo goed dat vaak zelfs geen ventilatie werd georganiseerd: geen verse lucht die in de vertrekken werd geblazen, geen verluchtingsroosters in de gevel. Het probleem is dat dit type van ventilatie onmogelijk kan worden stilgelegd wanneer het niet nodig is, met name buiten de bezettingstijden. Het is dan ook een energieverslindende methode. Het is dus aangewezen een zeer luchtdichte gebouwschil te voorzien (wanden, afdichtingen, deuren, enz.), evenals een hygiënische ventilatie die (op natuurlijke of mechanische wijze) kan worden gecontroleerd. Daarnaast kan de gebruiker uiteraard ook zijn ramen openen, wanneer hij dit wenst. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.12

13 Concreet? Een hoog isolatieniveau voorzien, waarbij de dikte van het isolatiemateriaal in de ondoorzichtige wanden (muren, daken, vloeren enz.) wordt gemaximaliseerd. De ontwerpers een maximale warmtetransmissiecoëfficiënt opleggen van o 0,4 W/m².K voor de gevels, o 0,3 W/m².K voor de daken, en de vloeren die in contact staan met de buitenkant van het gebouw. Zie artikel 4 voor het bestek in de bijlage. De glasoppervlakte beperken, en tegelijk een voldoende natuurlijke verlichting garanderen (zie hoofdstuk III.3). Zie artikel 13 voor het bestek in de bijlage. Ramen met een lage emissiviteit kiezen. Zie artikel 4 voor het bestek in de bijlage. De ontwerpers moeten de tijd en de middelen krijgen die nodig zijn om de constructiedetails te bestuderen met het oog op: - de continuïteit van de isolatie, door met name thermische koudebruggen te vermijden, bijvoorbeeld de aansluiting tussen de isolatie van een muur en die van een vloer. NB: Het Waals Gewest stelt een collectie praktische richtlijnen voor, bestemd voor architecten, met name over de thermische isolatie van holle muren en hellende dakconstructies. Voor meer informatie over deze richtlijnen en om ze te bestellen, kan u terecht op de Portalsite Energie van het Waals Gewest, rubriek Professionnels / Publications / Architectes Guide pratique. - de luchtdichtheid van de gebouwschil (afdichtingsfilm, bestrijkingsmiddelen, ) Zie artikel 5 voor het bestek in de bijlage. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.13

14 De meest gebruikte ingangen van het gebouw uitrusten met een sas. Naast de directe besparing op verwarming kan, met behulp van een sas, plaatselijk ongemak worden vermeden (tocht) dat soms energieverslindende afstellingen tot gevolg heeft. Voorbeelden: verhoging van de richttemperatuur, van de werkingsduur van de verwarming, Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.14

15 II.3. Voorrang geven aan natuurlijke verlichting Wat te doen? Voorrang geven aan natuurlijke verlichting Waarom? Een efficiënte natuurlijke verlichting in alle leefvertrekken (waar de gebruikers meerdere uren per dag doorbrengen) maakt het mogelijk het comfort van het personeel te verbeteren, wat een gunstige invloed heeft op de efficiëntie het verbruik van kunstlicht te verminderen evenals, in de gebouwen met koeling, het verbruik voor de koeling die nodig is om de warmtetoevoer van de verlichtingstoestellen teniet te doen. Wij zeggen kan het mogelijk maken omdat een goede natuurlijke verlichting nog niet garandeert dat minder gebruik wordt gemaakt van kunstlicht. Een goed beheer is nog altijd nodig (automatisch beheer, motivatie van de gebruikers, ). Maar omgekeerd staat een slechte natuurlijke verlichting, zelfs met een zeer goed verlichtingsbeheer, borg voor een quasi permanent gebruik van de kunstverlichting. Het is dus aangewezen de natuurlijke verlichting van de leefvertrekken zorgvuldig te bestuderen bij het ontwerp van het gebouw. Concreet? In alle leefvertrekken moet worden gezorgd voor een natuurlijke verlichting die ervoor zorgt dat de kunstmatige verlichting minder dan 40% van de tijd nodig is. Zie artikel 13 voor het bestek in de bijlage. Belangrijke opmerking: Het is niet nodig, om dit doel te bereiken, om de gevel volledig in glas uit te voeren. In tegendeel, de beglazing van een Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.15

16 steunmuur (onderste gedeelte van de buitenwand) zorgt slechts voor weinig extra licht, maar voor veel warmte. De glasoppervlakken moeten in het bovenste gedeelte van de wand worden voorzien. Bij gelijke oppervlakten is de lichtefficiëntie van een venster maximaal wanneer het op het niveau van het plafond is aangebracht. Dergelijke vensters zorgen ook voor een goede verlichting achteraan in de vertrekken. Winter Zomer Verlichtingssterkte (%) Verlichtingssterkte op de muur achteraan Principe van een light shelf Lage stand Stand tussenin Hoge stand Bijvoorbeeld: Voor eenzelfde vertrek van 7 m diep krijgt de verst van het raam verwijderde kant van het vertrek een daglicht met een waarde 100 voor een laag venster, een waarde van 126 voor hetzelfde venster op halve hoogte en een waarde 143 voor een hoog venster. Bij een gelijke oppervlakte en hoogte moet de voorkeur worden gegeven aan een grote opening in de plaats van meerdere smalle vensters. Dit zorgt voor een gelijkmatigere verdeling van het licht over de ruimte. Opmerking: bij het WTCB bestaan er installaties voor het bestuderen van de kwaliteit van de natuurlijke verlichting van een bouwproject, met name op maquettes. ( Light shelves of een zenitverlichting gebruiken om de kwaliteit van de natuurlijke verlichting van de diepe vertrekken te verbeteren. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.16

17 Een light shelf is een soort van luifel met een weerkaatsende bovenkant. Deze luifel leidt het natuurlijk licht naar het plafond, zodat het dieper in het vertrek kan doordringen. De mogelijkheden van natuurlijke verlichting in het gebouw bestuderen. Er bestaan verschillende technieken: > Zenitverlichting, maar over een beperkte oppervlakte. > Lichtputten > Zonlichtbuizen Zie artikel 14 voor het bestek in de bijlage. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.17

18 II.4. De zoninstraling beheren De zoninstraling - kan weldoend zijn in de winter, wanneer het gebouw verwarmd moet worden, doordat gratis warmte wordt verschaft; - komt ongelegen in de zomer, omdat het oververhitting en dus ongemak tot gevolg heeft. Het ontwerp van het gebouw kan dit aanbod helpen bevorderen of vermijden, permanent of periodiek (in bepaalde seizoenen, op bepaalde momenten) via > de oriëntatie van de gevels; > de configuratie van de ramen; > de zonwering. II.4.A. De zoninstraling beheren via de oriëntatie Wat te doen? Indien mogelijk de oriëntatie van het gebouw aanpassen aan het thermisch gedrag van de vertrekken. Waarom? Afhankelijk van de oriëntatie is de zoninstraling door een verticale glasoppervlakte groter of kleiner, met een sterkte die verschilt volgens het seizoen. Zoals de onderstaande figuur aantoont - krijgt een op het oosten gericht venster heel weinig zon in de winter, een beetje in het tussenseizoen en het maximum in de zomer. - een op het zuiden gericht venster krijgt in het algemeen meer zon dan een raam op het oosten, maar deze bezonning is anders verdeeld: het maximum in het tussenseizoen, een beetje minder in de winter en nog minder in de zomer. Glas Zuiden Oosten/westen Zuidoosten/zuidwesten Horizontaal Zonnewinst bij heldere hemel in België, door een verticaal raam met dubbel glas gericht - op het zuiden - op het oosten / westen - op het zuidoosten / zuidwesten en voor een horizontaal raam met dubbel glas. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.18

19 We vergelijken een zuidelijke oriëntatie met een oostelijke of westelijke oriëntatie. > Zuidelijke oriëntatie: Deze glasoppervlakte is interessant voor vertrekken zonder veel extra warmtebronnen, die warmte nodig hebben in de winter en eventueel in het tussenseizoen. De bruikbare zoninstraling in de winter en in het tussenseizoen is immers aanzienlijk. In de zomer is er zoninstraling wanneer de zon hoog staat. In dit geval is het gemakkelijk zich te beschermen met behulp van eventueel vaste luifels. > Oostelijke of westelijke oriëntatie: Deze glasoppervlakte is beter geschikt voor vertrekken die zodanig veel extra warmtebronnen hebben dat ze vrijwel geen verwarming nodig hebben, zelfs in de winter. De winterse zoninstraling is immers lager dan bij een naar het zuiden gerichte oppervlakte. In de zomer zal een zonwering echter wel onmisbaar zijn. De zon staat vrij laag aan de horizon voor deze oriëntaties, zodat horizontale luifels niet efficiënt zijn. De zonwering is een mobiel buitenzonnescherm of een selectief glasraam. Er bestaat namelijk speciaal glas dat een groter of kleiner deel van de zonnestraling tegenhoudt, en toch de lichtstroom doorlaat (zie III.4.C). Voor deze vertrekken zou een noordelijke oriëntatie echter toch veel beter zijn. Concreet? Als we rekening houden met de bovenstaande overwegen, lijkt het antwoord op de vraag welke oriëntatie eenvoudig. Maar men moet rekening houden met het gebouw in zijn geheel. Gebouwen zijn vaak rechthoekig, en bij een gevel op het zuiden hoort dan ook een gevel op het noorden. Deze krijgt (bijna) helemaal geen zoninstraling, zodat de algemene balans van een op het noorden/zuiden gericht gebouw gelijk kan zijn aan die van een gebouw op het oosten/westen. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.19

20 Deze balans is afhankelijk : - van de glasoppervlakten die worden gekozen voor elk van deze gevels (niet noodzakelijk dezelfde). Bijvoorbeeld: milieugebouw van BRE (Engeland) Gevel aan de noordkant (links) en gevel aan de zuidkant (rechts) - van het gebruik van de vertrekken; zo kan je vertrekken hebben met een lage zoninstraling langs de zuidelijke gevel en vertrekken met veel extra warmtebronnen (kantoorapparatuur) langs de noordelijke gevel. - van het type van zonwering dat wordt gekozen naargelang van het uitzicht, de kostprijs, het onderhoud en het eventuele beheer, - van de natuurlijke schaduw die de omgeving biedt (andere gebouwen, beplanting,...) Er is dus geen pasklaar antwoord. De ontwerpers moeten de voor- en nadelen van de verschillende oriëntaties bestuderen, eventueel met behulp van een computersimulatie. Zie artikel 6 voor het bestek in de bijlage. Opmerking: in het geval van hellende daken, kan bij een zuidelijke oriëntatie de verwarming van het sanitair warm water beter worden gevaloriseerd met behulp van zonnepanelen. Op een plat dak kunnen de panelen optimaal worden geplaatst, ongeacht de oriëntatie van het gebouw. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.20

21 II.4.B. De zoninstraling beheren via de keuze van de configuratie van de ramen Wat te doen? De glasoppervlakte beperken De voorkeur geven aan verticale glasoppervlakten. Waarom? Laterale opening Heldere hemel in de WINTER Sterke instraling van de zonnestralen Heldere hemel in de ZOMER Beperkte instraling van de zonnestralen Zenitale opening Heldere hemel in de WINTER Beperkte instraling van de zonnestralen Heldere hemel in de ZOMER o De vergroting van de glasoppervlakte, zonder aanpassing van de zonwering, leidt altijd tot - in een gebouw met koeling, een verhoging van het algemene verbruik (verwarming en koeling) - in een gebouw zonder mechanische koeling, een toename van de oververhitting, met het risico dat de aanvaardbare grenzen van het comfort worden overschreden, en in de meeste gevallen een verhoging van het verwarmingsverbruik. Het thermisch verlies is immers groter en wordt zelden gecompenseerd door een bijkomende zoninstraling (precieze balans in functie van de isolatie van het glas, de oriëntatie en de schaduw). o Op thermisch vlak zijn de verticale glasoppervlakten beter aangepast aan de behoeften van de vertrekken dan de horizontale glasoppervlakten. Een verticale opening bevordert de instraling van zonnestralen in de winter, wanneer de zon laag staat, terwijl ze de instraling van zonnestralen beperkt in de zomer wanneer de zon hoog staat. Omgekeerd is een zenitale opening bevorderlijk voor de instraling van zonnestralen in de zomer, maar beperkt ze de instraling in de winter wanneer de zon laag staat. De horizontale glasoppervlakten leveren dus heel weinig warmte in de winter, en veroorzaken veel oververhitting in de zomer. Sterke instraling van de zonnestralen Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.21

22 Concreet? Een teveel aan glas vermijden, voor verticale ramen, maar nog meer voor horizontale glasoppervlakten. Vermijden dat de vertrekken volledig uit glazen wanden zijn opgetrokken. Hoewel een minimumoppervlakte nodig is voor de natuurlijke verlichting van de vertrekken en het visuele comfort van de gebruikers (uitzicht naar buiten, contact met de omgeving, ), heeft een te grote glasoppervlakte geen zin. Het is bijvoorbeeld bijzonder onefficiënt om de steunmuren onder de vensters in glas uit te voeren. Zo haalt men weinig licht, maar veel warmte binnen. Een gevel die volledig uit glas is opgetrokken, is dus niet nodig. Bovendien beperkt een dergelijke uitvoering soms de creativiteit van de architect Zie artikel 13 voor het bestek in de bijlage. Voor de vertrekken langs de gevel moet de voorkeur worden gegeven aan verticale glasoppervlakten in de gevel in de plaats van horizontale glasoppervlakten in het dak. De hoekvertrekken moeten in het bijzonder worden geanalyseerd. Ze hebben immers vaak twee keer zo veel glas als de andere vertrekken, en verbruiken dus meer en/of kampen vaker met oververhitting: ze verliezen meer warmte en krijgen meer zonnestralen binnen. Zie artikel 7 voor het bestek in de bijlage. Om de vertrekken die niet langs de gevel liggen te verlichten, moeten alternatieve oplossingen voor de dakkoepels worden voorzien. Bijvoorbeeld: het dak optrekken en verticale ramen voorzien, eerder dan koepels te plaatsen. Zie artikel 15 voor het bestek in de bijlage. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.22

23 Hierboven: De doorgang in het Lycée Vinci in Calais wordt verlicht door een lichtstrook over de hele lengte, enkele koepels met beperkte afmetingen in het dak en glazen puntgevels. Koeling is hier niet nodig. Links: Volledig uit glas opgetrokken doorloopzone. Indien hier geen koeling wordt voorzien, leidt de invallende energie tot oververhitting in de zomer. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.23

24 II.4.C. De zoninstraling beheren met zonwering. Opmerking: zonwering slaat op elk element dat, tijdelijk of doorlopend, verhindert dat de zonnestralen door een vensteropening dringen, vergeleken met helder glas. Een zonwering kan dus bestaan uit speciaal glaswerk, een zonnescherm of een luifel. Wat te doen? De beglazing en de zonwering van elke groep van vertrekken aanpassen aan de zoninstraling en de extra warmtebronnen. Waarom? Het is niet moeilijk te begrijpen dat de keuze en de positie van de zonweringen moeten afhangen van de zoninstraling. Op gevels die vaak in de schaduw staan van planten of omliggende gebouwen, heeft zonwering geen nut. Het lijkt daarentegen verrassender dat rekening wordt gehouden met de extra warmtebronnen... Maar ook dat heeft een verklaring. Zolang er weinig extra warmtebronnen zijn in een vertrek, moet het verwarmd worden. De winterse zoninstraling is welkom. Het zorgt voor een lager verwarmingsverbruik. Wanneer het aantal extra warmtebronnen toeneemt, neemt de vraag naar verwarming af, en bij een heel hoog aantal warmtebronnen zal er (vrijwel) geen verwarming meer nodig zijn. De zoninstraling leidt dan, zelfs in de winter, tot oververhitting of het verbruik van koeling. Het is aangewezen ze tijdelijk te vermijden in de zomer, of zelfs het hele jaar door. De optimale oplossing die wordt gekozen voor elk vertrek, moet dus verschillen afhankelijk van het gebruik van het vertrek, de oriëntatie, de schaduw en de omgeving. Deze verplichting kan een zekere ontwerpdynamiek meebrengen. Maar als men beslist dezelfde oplossing te kiezen voor een hele gevel, of voor een heel gebouw, dan moet dit met kennis van zaken gebeuren. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.24

25 Welke verschillende types van zonwering zijn er? o Mobiele zonwering: Jaloezieën (horizontale lamellen), rolgordijnen, rolluiken (verticale lamellen). Voordeel: - Met dit type van jaloezieën kan de zonwering te allen tijde worden aangepast aan de omstandigheden binnen en buiten. Ze beschermen tegen de zon wanneer nodig, en maken het mogelijk gratis zonne-energie binnen te halen wanneer dit nuttig is. Nadelen: - Een manueel beheer is niet optimaal, een automatisch beheer is efficiënter, maar ook duurder. - Mobiele elementen lopen sneller schade op dan vaste. o Luifels: Zonwering (roosters), architecturale uitsprongen, inspringende vensters, Het systeem is vast en de beschermingsgraad varieert systematisch volgens uur en seizoen. Voordelen: - Efficiënte bescherming in de zomer, aan de zuidkant, wanneer de zon hoog staat, en men a priori warmtetoevoer wil vermijden. - Laat de zonnestralen door in de winter, wanneer de zon laag staat, om het vertrek te verwarmen. Een luifel aan een gevel aan de zuidkant: zomer tussenseizoen winter - Gaan langer mee dan een mobiele bescherming. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.25

26 - Architecturaal element dat kan bijdragen tot het esthetische uitzicht van het geheel. Nadelen: - De efficiëntie van de horizontale luifels is zeer beperkt voor de naar het oosten en het westen gerichte gevels, aangezien de zon gewoonlijk laag aan de horizon staat, vergeleken met de zuidkant. - De beschermingsgraad kan niet worden gewijzigd door de gebruiker, maar wordt bepaald door de stand van de zon. - De verblinding in de vertrekken blijft groot (moeilijk werken op het scherm, bijvoorbeeld). o Permanente zonwering: Speciaal glas dat slechts een deel van de zonnestralen doorlaat, film op het glas gekleefd (bij renovaties). De Zonnefactor (ZF) geeft de beschikbare hoeveelheid zonne-energie die in het vertrek binnenkomt. Bijvoorbeeld: voor een ZF = 0,3 dringt slechts 30% van de zonnestralen binnen in het vertrek. Voordeel: - De zonwering is vast en geïntegreerd in het glas. Het is dus een heel onderhoudsvriendelijke oplossing. Nadelen: - De zonwering is constant, ongeacht het uur en het seizoen. Het vertrek profiteert dus zeer weinig van de zoninstraling in de winter. - Het licht wordt gedeeltelijk weerkaatst naar buiten, wat voor verblinding kan zorgen bij de gebruikers van de omliggende gebouwen of de weggebruikers. Opmerking: Indien dit glas een vrij uitgesproken kleur heeft (bruin, blauw, groen, zilver), wordt de lichttransmissie zwak: er is minder natuurlijk licht in het vertrek dan beschikbaar zou zijn met traditioneel helder glas. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.26

27 De fabrikanten zijn zich bewust van dit probleem en hebben nieuwe en efficiëntere producten ontwikkeld. Bijvoorbeeld: reflecterend glaswerk (ZF = 0,25), met een bijna neutrale kleur (zodat er geen spiegeleffect is), maar dat de lichttransmissie lichtjes verzacht. "selectief" glaswerk dat een juiste bescherming biedt tegen de zonne-energie (ZF 0,4), met een zeer lichte kleur en een lichttransmissie die aansluit bij die van helder dubbel glas. Concreet? Indien er maar weinig extra warmtebronnen zijn (lage bezettingsgraad, efficiënte verlichting, vlakke schermen,...), moet het nut van een zonwering voor de zomer worden nagegaan. Hierbij moet vooral worden gekeken naar: > automatisch bediende buitenjaloezieën. > luifels aan de zuidkant: Indien er relatief veel extra warmtebronnen aanwezig zijn (traditionele verlichting en schermen), moet worden gekeken of een zonwering zin heeft, niet alleen voor de zomer, maar ook voor het tussenseizoen en de winter. Hierbij moet in de eerste plaats worden gekeken naar automatisch bediende buitenjaloezieën. Indien er heel veel extra warmtebronnen aanwezig zijn (hoge bezettingsdichtheid, traditionele verlichting en schermen, printers in de kantoren, ), zijn automatisch bediende buitenjaloezieën of permanente zonweringen nodig. In elk van deze situaties dient de evaluatie te gebeuren naargelang van de oriëntatie van de gevel, van de schaduw die hij krijgt, de glasoppervlakte en het overwogen koelsysteem (mechanische of natuurlijke koeling), bij voorkeur door een computersimulatie. Zie artikel 8 voor het bestek in de bijlage. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.27

28 Daarnaast moet worden beoordeeld of de binnenramen die uitgeven op een atrium eveneens moeten worden uitgerust met zonwering. Zie artikel 9 voor het bestek in de bijlage. In het specifieke geval van de atriums moeten verschillende oplossingen worden overwogen om de zoninstraling langs het glazen dak te beheren: - traditionele zonwering (jaloezieën met lamellen, rolluiken, speciaal glas, ). - schaduwsystemen (voorbeelden hiernaast), die eventueel verwijderbaar zijn, - openen van het bovenste gedeelte van het atrium in het geval van oververhitting. Door dit deel gedeeltelijk of volledig open te zetten kan de warme luchtbel in het bovenste deel van het atrium weg. Zie artikel 9 voor het bestek in de bijlage. Deze verschillende systemen kunnen elkaar eventueel aanvullen, maar ze moeten onderling compatibel zijn. Jaloezieën mogen bijvoorbeeld de afvoer van warme lucht niet verhinderen. Daarnaast moet men ook letten op de compatibiliteit van de openingen van het atrium met de verplichtingen op het vlak van brandveiligheid. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.28

29 II.5. De koelte van de buitenlucht nuttig toepassen Wat te doen? Een controleerbare doordringbaarheid van de gebouwschil organiseren (via ramen, roosters, jaloeziekleppen, ) en zo gratis gebruik maken van de koele buitenlucht om het gebouw te koelen wanneer het oververhit is. Waarom? In België is de buitentemperatuur van de lucht het grootste deel van het jaar lager dan de temperatuur in het gebouw (tussen 21 en 25 C) (zie onderstaand schema). Nombre Aantal uur d'heures per jaar sur l'année Jours Vrije dagen non (waarop ouvrables niet et wordt nuits gewerkt) en nachten Jours Werkdagen ouvrables 96% % van du temps de tijd 4% van du temps de tijd Buitentemperatuur Température extérieure Buitentemperaturen gedurende een gemiddeld typisch jaar in België Een gebouw wordt echter niet alleen gekoeld wanneer de buitentemperatuur hoog is. Ten gevolge van de extra warmtebronnen (bezetting, kantoorapparatuur, ) en de zoninstraling, wordt een geïsoleerd gebouw ook gekoeld wanneer het buiten koud is. Dit wordt aangetoond door het schema op de volgende pagina. Het geeft voor elk buitentemperatuurniveau de totale vraag naar warmte en koude over een typisch jaar. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.29

30 Buitentemperatuur Vraag naar warmte Vraag naar koude Jaarlijkse vraag naar warmte (rood) en koude (blauw) afhankelijk van de buitentemperatuur. Bijvoorbeeld: over het totaal van de uren van het jaar gedurende dewelke de buitentemperatuur 12 C bedroeg, had het bestudeerde gebouw kwh koude en kwh warmte nodig. Aan een niet te verwaarlozen deel van deze koudevraag kan dus worden voldaan, in België, door gebruik te maken van deze koele buitenlucht, wat een aanzienlijke energiebesparing meebrengt. De actieve koeling kan zelfs volledig worden weggelaten, en vervangen door een natuurlijke ventilatie (overdag en/of s nachts). Dit zou stellig worden gewaardeerd door de gebruikers die soms klagen over lawaai en gezondheidsproblemen die verband houden met de mechanische koeling. Ze appreciëren met name het feit dat ze hun ramen kunnen openen. Concreet? De gebruikers moeten de mogelijkheid krijgen om hun raam open te zetten, op voorwaarde dat zowel de akoestische als de mechanische omstandigheden dit toelaten. Opgelet: Er moet een budget worden uitgetrokken om adequate regelingen te voorzien om - niet te verwarmen wanneer de ramen open staan; - niet te koelen wanneer de ramen open staan en de buitentemperatuur hoger is dan de kamertemperatuur; Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.30

31 - condensatie te vermijden op bepaalde uitrustingen zoals koude plafonds. Het gebeurt immers soms dat de buitenlucht heel vochtig is en dat het water dat in de lucht zit, condenseert op de koude wanden van een koeltoestel, zoals in de winter soms ook gebeurt op enkel glas. Zie artikel 10 voor het bestek in de bijlage. De mogelijkheid bevorderen van een natuurlijke koeling door ventilatie (overdag en/of s nachts): - Het aantal extra warmtebronnen beperken (zie hoofdstuk II). - De zoninstraling beperken (zie hoofdstuk III.4). - Opteren voor thermische inertie (verlaagde plafonds en verhoogde vloeren vermijden, liever tegels dan tapijt, ). - Het aantal verdiepingen beperken Zie artikel 11 voor het bestek in de bijlage. Voorbeeld: centrale zetel van de firma IVEG in Antwerpen: Gemotoriseerde roosters en draairamen in de gevel, ventilatieskanalen. Thermische inertie kan worden bereikt in de kantoren dankzij de tegels op de vloer en de gedeeltelijke verlaagde plafonds. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.31

32 De ontwerpers vragen om de mogelijkheid van een natuurlijke koeling door ventilatie te bestuderen. Deze studie moet zeker worden uitgevoerd wanneer een atrium wordt voorzien. Dit kan een natuurlijke ventilatie bevorderen doordat een trek ontstaat. In de praktijk wordt het comfort als voldoende beschouwd indien een dynamische simulatie (gebaseerd op een typisch klimaatjaar) maximaal het volgende voorziet: uur per jaar boven de 25,5 C, - waarvan 20 uur per jaar boven de 28 C. Zie artikel 12 voor het bestek in de bijlage. Bijvoorbeeld: Zetel van de firma Powergen in Engeland. Hiernaast, gemotoriseerde afzuigvensters, op de 4 de verdieping en bediend met GTB.. Zonwering Kantoren Kantoren Kantoren Kantoren Kantoren Kantoren Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.32

33 III De systemen goed ontwerpen (verlichting, ventilatie, sanitair warm water, verwarming en koeling eventueel) Een goede installatie moet niet alleen efficiënt zijn, met een goed rendement.. Ze moet ook (en vooral?) aangepast zijn aan de configuratie en aan het gebruik van het vertrek, en aan het beheer dat ervan wordt verwacht. Dit hoofdstuk behandelt: III.1. De indeling van het gebouw in zones en vervolgens behandelen we:: III.2. de kunstmatige verlichting III.3 de verwarming III.4 de toevoer van verse lucht III.5 de koeling III.6. de aanmaak van sanitair warm water en tot slot het belang van de III.7 regeling. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.33

34 III.1. Bestuderen van de indeling van het gebouw in zones Wat te doen? De vertrekken groeperen o met zelfde functie o met dezelfde gebruiksuren Het systeem moet worden aangepast aan het type en de wijze van bezetting van de verschillende zones. Waarom? Ontwerp van een systeem op maat van de behoeften Bijvoorbeeld: de koelingsbehoefte van een vergaderzaal hangt vaak voor een groot stuk samen met de aanwezigheid van mensen. Het koelsysteem is dus optimaal wanneer het gekoppeld is aan een ventilatie (systeem alleen lucht ) Dit is niet het geval in een bureau waar de koelingsbehoefte verband houdt met de installaties en de zoninstraling. Een koelsysteem met koelwater, apart van de ventilatie, is de beste keuze. De transportkosten beperken Om specifieke systemen te installeren afhankelijk van de verschillende gebruiken van de vertrekken, moeten deze laatste gegroepeerd worden. Indien dit niet gebeurt, zullen de kostprijs en de complexiteit van de lange leidingen en/of kanalen tot gevolg hebben dat de keuze valt op één enkel systeem. De werkingstijd optimaliseren In een gebouw kunnen bepaalde vertrekken in verschillende periodes gebruikt worden. Bijvoorbeeld: sommige klassen van een school worden s avonds gebruikt voor muzieklessen of volwassenenonderwijs. Om twee vertrekken apart te kunnen beheren, moeten ze aangesloten zijn op verschillende kanalen en/of circuits. Concreet? De vertrekken met veel warmtebronnen groeperen: computerzalen, cafetaria, vergaderzalen, enz. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.34

35 Van deze vertrekken, meer specifiek de volgende groeperen : o de vertrekken met een hoge concentratie van elektrische installaties. o de vergaderzalen. Restaurant Keuken Voorbeeld (schema links): In het administratief centrum van Powergen in Engeland zijn de belangrijkste computerinstallaties (servers, laserprinters enz.) samengebracht in afzonderlijke, onbezette vertrekken (met name de computerzaal in het noordelijke uiteinde, onderaan op het schema hiernaast), buiten de landschapskantoren. In deze vertrekken is er koeling, terwijl de kantoren, waar de warmtelasten lager zijn, worden gekoeld door natuurlijke ventilatie. Kantoren Kantoren Computerzaal Kantoren Kantoren De vertrekken met gelijkaardige gebruiksuren groeperen. Bijvoorbeeld, de vertrekken die uitsluitend overdag worden gebruikt en de vertrekken die soms ook s avonds en in het weekend worden gebruikt. De vertrekken groeperen die samen beheerd moeten worden. Bijvoorbeeld voor een afzonderlijke boeking van het verbruik. Zie artikel 22 voor het bestek in de bijlage. Opmerking: de groepering van de vertrekken kan gebeuren op één verdieping, maar ook op meerdere verdiepingen. We kunnen bijvoorbeeld de vergaderzalen boven elkaar plaatsen zodat er één zaal is per verdieping, in de plaats van ze op één verdieping te concentreren. Voor de verwarming moet, net als voor de mechanische koeling, een specifieke productie worden voorzien (op zichzelf staande verwarmingsketel) indien een klein gedeelte van het gebouw verwarmd moet worden buiten de gebruiksuren van de rest van het gebouw (conciërgewoning, wachthuis,.). Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.35

36 Zie artikel 23 voor het bestek in de bijlage. De maximale oppervlakte van eenzelfde (verwarmde of gekoelde) thermische zone moet worden beperkt tot m². Hierbij moet worden vermeden dat een lokale afwijking met zich meebrengt dat de installatie onnodig wordt gestart voor een te grote zone. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.36

37 III.2. De kunstmatige verlichting goed ontwerpen Bij het ontwerpen van het verlichtingssysteem moet men kijken naar > de dimensionering > de efficiëntie van de verlichtingssystemen > de werkingsduur van de installatie om het toekomstig verbruik ervan te beperken. III.2.A. De dimensionering Wat te doen? Voorrang geven aan natuurlijke verlichting De behoeften duidelijk definiëren Ze strikt naleven Waarom? Het verlichtingsverbruik van een gebouw wordt volledig omgezet in warmte in de vertrekken. Door het vermogen en de werkingsduur van de verlichting te beperken, kan men het directe elektriciteitsverbruik verminderen, de warmtelasten in de vertrekken verminderen, en zo: het comfort in de zomer verbeteren (minder uren oververhitting en dus meer mogelijkheden om koeling te vermijden) of het verbruik van koeling te beperken. Concreet? Voorrang geven aan natuurlijke verlichting bij het ontwerpen van het gebouw (zie punt III.3). De verlichting zo dimensioneren dat strikt wordt voldaan aan de behoefte aan verlichting en uniformiteit in het gedeelte van de werkplaats waar de visuele taken worden uitgevoerd (de werkzone ). Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.37

38 Het is immers onnodig de doorgangszones of de opbergruimten even sterk te verlichten. Zie artikel 17 voor het bestek in de bijlage. De behoeften (verlichtingsniveau en uniformiteit) en de dimensioneringsparameters duidelijk definiëren, evenals de werkzone. Op die manier kunnen de offertes van de verschillende fabrikanten worden vergeleken. Werkzone gedefinieerd in een kantoor In principe wordt geen enkele visuele taak uitgevoerd in de "dode zones langs de muren. Zie artikel 18 voor het bestek in de bijlage. Het geïnstalleerde vermogen beperken. Dit vermogen mag niet hoger liggen dan de waarden die zijn vastgelegd in artikel 1.14 van het energiebestek van een verlichtingsinstallatie. Bijvoorbeeld voor kantoren: 2,5 W/m²/100 lux of 10 tot 12,5 W/m². Zie artikel 16 voor het bestek in de bijlage. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.38

39 III.2.B. Efficiëntie van de verlichtingssystemen Wat te doen? De keuze van het verlichtingssysteem, de verlichtingstoestellen en/of de lampen aanpassen aan elk type van vertrek. Waarom? Sommige verlichtingstoestellen zijn efficiënter dan andere. Ze hebben niet allemaal hetzelfde comfortniveau of hetzelfde esthetische uitzicht. Het is dus aangewezen de keuze van verlichtingstoestellen aan te passen aan elk type van vertrek, om het comfort van de gebruikers te garanderen en het toekomstige verbruik tot een minimum te beperken. Concreet? De vertrekken niet uitsluitend indirect verlichten. Conventionele Elektromagnetische elektromagnetische ballast met ballast lage verlies Elektronische ballast Verbruik van een lamp van 58 W afhankelijk van het type van ballast De vertrekken niet verlichten met halogeen- of gloeilampen. Indien bepaalde vertrekken een decoratieve verlichting vereisen, moet hiervoor worden gezorgd met fluorescentielampen of metaaljodidelampen met een keramische brander. Verlichtingstoestellen voor fluorescentielampen moeten worden uitgerust met een elektronische ballast. Ze hebben een lager verbruik dan de conventionele ballasten. In de kantoorvertrekken moet het gemiddelde verlichtingsniveau worden geleverd met behulp van lokale verlichtingstoestellen voor elke werkzone, gecombineerd met een algemene verlichting met een lager vermogen. Dit zorgt voor een lager verbruik wanneer een kantoor slechts bezet wordt door een deel van de gebruikers. Kies verlichtingstoestellen met een hoog lichtrendement, die m.a.w. zijn uitgerust met een krachtige aluminium optiek, en voorzien van een meetattest voor dit rendement. Algemeen ontwerp van een tertiair gebouw versie juni p.39