Rechtbank Den Haag, kamer voor andere zaken dan kantonzaken Zitting van 17 oktober 2016 Rolnr. C/09/ [2015/1271]

Transcriptie

1 1/10 Rechtbank Den Haag, kamer voor andere zaken dan kantonzaken Zitting van 17 oktober 2016 Rolnr. C/09/ [2015/1271] Staat der Nederlanden/de heer C.T.J.M. van der Aa en 296 andere individuele personen Pleitaantekeningen mrs. G.J.H. Houtzagers en E.H.P. Brans Inleiding 1.1 De Staat betreurt het dat zo veel personen in Nederland nadelige gevolgen hebben ondervonden en nog steeds ondervinden van de blootstelling, in de periode , aan de Q-koortsbacterie. Tijdens de Q-koortsepidemie stond de betrokken bewindslieden, ik citeer mevrouw Verburg tijdens het verhoor door de Ombudsman, één beeld voor ogen [voor wat betreft de aanpak van de Q-koortsepidemie]. De humane zorg en de aandacht voor Q-koortspatiënten moet absoluut voorrang hebben. Daar is geen moment van twijfel in het hele proces over geweest. [..] Er is geen twijfel mogelijk. [..] Als je moet kiezen tussen de gezondheid van mensen en dieren is er maar één mogelijkheid. Zie verhoor mevrouw G. Verburg door de Ombudsman vanaf minuut 49 (prod. Van der Aa 7). 1.2 Toch heeft dit niet kunnen voorkomen dat mensen ten gevolge van de blootstelling aan de Q-koortsbacterie ziek zijn geworden. Dat is ook de reden geweest voor de Staat om in aanvulling op bestaande regelingen, en juist vanwege de ingrijpende gevolgen van Q-koorts, 10 miljoen ter beschikking te stellen aan Stichting Q-support. Deze stichting is opgericht om personen die last ondervinden van Q-koorts te adviseren en te begeleiden. 1.3 Eisers zijn van oordeel dat de Staat aansprakelijk is voor de schade die eisers hebben geleden en mogelijk nog lijden ten gevolge van deze blootstelling. De Staat heeft in de conclusie van antwoord gemotiveerd aangegeven dat en waarom de Staat van oordeel is niet aansprakelijk te zijn voor deze gevolgen. Ik zal het betoog van de Staat hier niet herhalen, maar maak wel graag gebruik van de mogelijkheid een aantal accenten te leggen en zal daarnaast reageren op de grote hoeveelheid stukken die eisers onlangs in geding hebben gebracht.

2 2/10 2 Geen onrechtmatig handelen Staat 2.1 Eisers betogen dat de Staat onrechtmatig jegens hen heeft gehandeld door: a) veel te lang te wachten met het nemen van maatregelen gericht op het beschermen van burgers tegen bekende gevaren voor de volksgezondheid 1, en b) burgers bewust niet te informeren over het concrete gevaar dat hen in hun directe omgeving bedreigde en dat voor henzelf niet waarneembaar was De Staat heeft in de conclusie van antwoord een lijst opgenomen van de feitelijke maatregelen die tijdens de Q-koortsepidemie in de periode zijn genomen. Ik verwijs hier naar de pagina s 9-11 van de conclusie en daarnaast op de toelichting op deze (en andere) maatregelen, op de pagina s van de conclusie. Hieruit volgt dat de Staat in de periode geconfronteerd is geweest met een onverwachte en unieke gebeurtenis, namelijk een Q-koortsepidemie die niet alleen de meest omvangrijke is geweest die tot op heden is gerapporteerd in de internationale wetenschappelijke (medische) literatuur, maar die bovendien - tegen de verwachting in van onafhankelijke wetenschappers - niet na één jaar uitdoofde. 3 Q-koorts stond tot half 2007 bekend als een ziekte die primair voorkomt bij mensen die beroepsmatig met dieren in aanraking komen en ook van belang - met geen of slechts beperkte medische gevolgen, meestal niet meer dan griepachtige verschijnselen. 4 Q-koorts stond destijds dan ook niet op de lijst van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) van major zoonotic diseases (en staat dat overigens nog steeds niet) Voor de onderhavige procedure is verder relevant dat in 2007 de oorzaak van de toename, in 2007, van nieuwe gevallen van Q-koorts onduidelijk is. Overigens bestaat daar nog steeds onduidelijkheid over. Ik verwijs hier naar een rapport van de Gezondheidsraad uit 2011 (prod. St. 5) Er bestaat in 2007 een vermoeden dat geitenbedrijven de bron zijn, maar zekerheid hierover bestaat dan nog niet en zeker niet over de vraag hoe mensen, anders dan de personen die werkzaam zijn op deze bedrijven, Q-koorts hebben kunnen oplopen. 7 Ook 1 Zie dagvaarding, achter Ibidem, achter Zie conclusie van antwoord, achter 9.10 en Zie in deze zin ook Commissie Van Dijk, Van verwerping tot verheffing. Q-koortsbeleid in Nederland , november 2010, p. 75 (prod. Van der Aa 2). 4 Zie conclusie van antwoord, achter 8.8 e.v Zie nader achter 7.4 van de conclusie van antwoord. 7 Zie conclusie van antwoord, achter

3 3/10 speelt een rol dat Q-koorts endemisch was (en overigens ook nu nog is). Kortom, de exacte bron van de Q-koorts en de blootstellingsroute zijn dan onduidelijk. 2.5 Het voorgaande heeft uiteraard gevolgen voor het handelingsperspectief van de overheid, niet alleen waar het gaat om het nemen van feitelijke maatregelen, maar ook waar het betreft het informeren van burgers. Gezien de geschetste wetenschappelijke onzekerheden, de gerechtvaardigde veronderstelling dat de Q-koortsepidemie na een jaar zou uitdoven en de destijds als beperkt ingeschatte gevolgen van Q-koorts, is er in 2007 gekozen voor het informeren van GGD s, dierenartsen en (huis)artsen en het plaatsen van Q&A s op de website van onder meer het RIVM. 8 Anders dan de VS, die in algemene zin een waarschuwing voor Nederland heeft doen uitgaan, kon er in Nederland niet vrijblijvend worden gewaarschuwd. 2.6 Al tijdens de verheffing in 2007 is opdracht gegeven tot het verrichten van onderzoek zodat meer bekend zou worden over de oorzaak en bron van de Q-koortsepidemie en mede op basis hiervan door de Staat (en anderen) maatregelen kunnen worden genomen gericht op het voorkomen van (een verspreiding van) Q-koorts in de toekomst. De Staat wijst hier onder meer op het rapportage van het RIVM naar aanleiding van het onderzoek in Herpen, waaruit niet alleen volgt dat de bron van de Q-koorts onduidelijk is, maar ook dat het uitgevoerde onderzoek geen verband laat zien tussen het oplopen van de infectie en diverse activiteiten in de buitenlucht, waaronder fietsen, wandelen en buiten sporten. Zie Informatiebrief RIVM aan deelnemers onderzoek Herpen, d.d. 3 maart 2008 (prod. St. 36). De resultaten zijn gedeeld met de bewoners van Herpen en met de pers Tegen de verwachting in raakten er in 2008 weer mensen besmet met Q-koorts. Omdat de wetenschappelijke veronderstelling was dat een Q-koortsepidemie na 1 jaar uitdooft, was in eerste instantie de gedachte dat de meldingen terug te voeren waren op het alerter zijn van artsen en patiënten op Q-koorts. Omdat het aantal meldingen in mei en juni 2008 verder toeneemt, is beslist om preventieve en risico-reducerende maatregelen te nemen. 2.8 Zo is beslist de Q-koorts bij dieren meldingsplichtig te maken, zijn aanvullende hygiëneadviezen uitgegaan naar schapen- en geitenbedrijven, is meer geld vrijgemaakt voor onderzoek en is beslist om uit voorzorg en derhalve zonder dat er wetenschappelijke zekerheid bestond over het positieve effect van de maatregelen 8 Zie conclusie van antwoord, p

4 4/10 een uitmest- en mestuitrijverbod te introduceren. 9 Ook is beslist wederom uit voorzorg een verbod te introduceren inhoudende dat het bezoekers van schapen- en geitenbedrijven niet is toegestaan de stal te betreden waar van Q-koorts verdachte dieren aanwezig zijn. 2.9 Verder is ingezet op het vaccineren tegen Q-koorts van schapen en geiten. Doel ervan is te voorkomen dat mensen besmet raken met Q-koorts. Op het moment dat dit aan de orde was, was het vaccin dat beschikbaar was, niet geregistreerd in Nederland (en overigens ook niet in andere EU-landen). 10 Het vaccin was nog in ontwikkeling en onduidelijk was of het vaccin het beoogde effect zou hebben. Het vaccin werd in Frankrijk experimenteel gebruikt, maar werd niet ingezet om te voorkomen dat mensen besmet zouden kunnen raken met Q-koorts, maar om abortussen bij jonge dieren te voorkomen. Ook met betrekking tot deze maatregel kan derhalve gesteld worden dat hiermee uitvoering is gegeven aan het voorzorgbeginsel Daarnaast is van belang dat er bij de producent van het vaccin er was maar één producent - slechts een beperkte hoeveelheid vaccin beschikbaar was en de productietijd ervan 23 weken is De Staat heeft al het beschikbare vaccin opgekocht en gratis ter beschikking gesteld aan, kort gezegd, grotere geiten- en schapenbedrijven en aan zorg- en kinderboerderijen. Omdat er maar een beperkte hoeveelheid vaccin beschikbaar was en de nieuwe gevallen van Q-koorts primair werden aangetroffen in en rond Uden, is beslist te vaccineren in een straal van 45 kilometer rond Uden. Zie artikel van de gewijzigde Regeling tijdelijke maatregelen dierziekten in verband met vaccinatie Q-koorts en de daarbij behorende toelichting, Stcrt 2008, nr. 203 (prod. St. 49) In de periode eind oktober 2008 begin 2009 zijn er meer dan dieren gevaccineerd. Om het effect van de maatregel te beoordelen is hier onderzoek naar gedaan. Omdat de uitstoot van de Q-koortsbacterie vooral plaatsvindt in het lammerseizoen februari tot en met mei zijn de uitkomsten van het onderzoek niet eerder beschikbaar gekomen dan juni Ook in 2008 is nog steeds veel onbekend over Q-koorts. Mest van besmette melkgeitenbedrijven lijkt een belangrijke rol te spelen bij de overdracht van de Q-koortsbacterie naar de mens, maar over de wijze van overdracht van Q-koorts vanuit de omgeving 9 Zie in deze zin de brief van de Ministers van EZ en VWS aan de Tweede Kamer van 10 juni 2008, TK , , p. 3. In deze brief wordt verwezen naar het voorzorgbeginsel en wordt aangegeven dat de mestmaatregelen ter uitvoering van dit beginsel worden genomen. 10 Zie Stcrt 2008, nr. 203, p. 4 (prod. St. 49). Het vaccin is pas in 201 geregistreerd.

5 5/10 en/of van dieren op de mens is nog veel onduidelijk. Ook blijft van belang dat Q-koorts endemisch is Dit heeft uiteraard invloed op de bestrijding van de Q-koorts en op de communicatie hierover. In 2008 is dan ook gekozen voor wat zou kunnen worden aangeduid als proportionele communicatie. Er is, zo volgt uit de conclusie van antwoord, pagina , gekozen voor het informeren van onder meer GGD s, (huis)artsen, verloskundigen, cardiologen, geiten- en schapenhouders en het op de websites van het RIVM en van de Rijksoverheid plaatsen van Q&A s en persberichten waarin wordt beschreven welke maatregelen zijn en worden genomen ter bestrijding van Q-koorts. Ook is melding gemaakt van de onzekerheden die er met betrekking tot de oorzaak van de Q- koortsepidemie zijn. Zie bijvoorbeeld de nieuwsberichten van 10 juni en 31 juli 2008 (prod. St. 93 en 94), gepubliceerd op rijksoverheid.nl en Omdat er rekening mee moest worden gehouden dat de Q-koortsepidemie zich in 2009 zou voortzetten en er nog steeds onduidelijkheid bestond over de bronnen van Q-koorts en de wijze van overdracht van Q-koorts naar de mens, is er door wetenschappers eind 2008 een Werkhypothese voor een epidemiologisch model van Q-koorts opgesteld (prod. St. 51). 11 Het model is een best guess van deze deskundigen Mede op basis van deze werkhypothese zijn in het document Beleidsvoornemens 2009 Q-koorts, opgesteld ten behoeve van een bestuurlijk afstemmingsoverleg van 14 januari 2009, maatregelen voorgesteld die in 2009 genomen zouden kunnen. Het betreffen onder meer de volgende maatregelen: - invoeren vaccinatieplicht voor Noord-Brabant, een deel van Gelderland en een deel van Limburg en een vrijwillige vaccinatie voor de rest van Nederland; - verplichte toepassing hygiëneprotocol voor alle melkgeiten- en melkschapenhouderijen; - Aanscherping regels met betrekking tot de omgang met mest. Al deze maatregelen zijn in 2009 genomen en zijn genomen in aanvulling op reeds bestaande maatregelen waaronder die met betrekking tot de meldplicht en het bezoekverbod Zie conclusie van antwoord, achter 9.76 e.v. 12 Zie conclusie van antwoord, pagina s 10 en 52 en prod. St. 96 en 98.

6 6/ Overigens is het document Beleidsvoornemens 2009 Q-koorts een bijzonder interessant document. Het geeft goed aan met welke (wetenschappelijke) onzekerheden en beleidsdilemma s de overheid zich destijds geconfronteerd zag. Ook volgt duidelijk uit dit document dat bepaalde maatregelen wel zijn overwogen, maar dat is beslist om deze vanwege onzekerheden of gezondheidsrisico s niet te implementeren. Ik wijs hier op de optie om mensen op grote schaal in te enten om Q-koorts te voorkomen. Niet alleen geen haalbare optie omdat niet duidelijk was wie wel en niet was blootgesteld, maar ook omdat het enige vaccin dat beschikbaar was, ernstige bijwerkingen kende. Ook het herstructureren van de geitensector werd destijds januari 2009, en derhalve voordat duidelijk werd dat er 2009 nog meer nieuwe gevallen van Q-koorts zouden zijn als buitenproportioneel gezien In de loop van de eerste helft van 2009 blijkt er sprake te zijn van een aanzienlijk aantal nieuwe Q-koortspatiënten. Naar aanleiding hiervan en op basis van de resultaten van wetenschappelijk onderzoeken die dan beschikbaar komen, wordt in 2009 beslist om aanvullende maatregelen te nemen. De belangrijkste en meest ingrijpende die in 2009 zijn genomen, zijn de navolgende 13 : - invoeren van PCR-test tankmelkonderzoek op basis waarvan kan worden nagegaan of een bedrijf besmet is of niet; - invoeren van een vervoersverbod; - invoeren van een landelijke vaccinatieplicht, en - ruimen van alle drachtige en alle besmette dieren op besmette bedrijven. In het totaal zijn er zo n dieren geruimd De laatste maatregel wordt genomen nadat veterinaire en humane deskundigen diverse strategieën hebben beoordeeld gericht op het voorkomen van een verdere uitbreiding van de epidemie in Voor zover bekend is bij een Q-koortsepidemie wereldwijd - nog nooit eerder overgegaan tot het ruimen van dieren. Daarmee is niet alleen de Q- koortsuitbraak in Nederland in de periode uniek in de wereld, maar geldt dat ook voor ten minste een deel van de maatregelen die zijn genomen Voor de onderhavige procedure is van belang dat een aantal van deze maatregelen is genomen zonder dat er (wetenschappelijke) zekerheid bestond op het succes ervan. Er is gehandeld op basis van een hypothetische model van verspreiding en een inschatting van de te verwachte effecten van de maatregelen. Zo was het effect van de beperkende maatregelen voor het uitrijden van mest onzeker, evenals het effect van verplichte vaccinatie - met een vaccin dat niet eerder was ingezet om de verspreiding van Q- koorts naar de mens te voorkomen en het ruimen van drachtige geiten op besmette bedrijven. Kortom, er is toepassing gegeven aan het voorzorgbeginsel. 13 Voor meer details, zie conclusie van antwoord, achter

7 7/ Zoals betoogd door de Staat in de conclusie van antwoord, blijken de maatregelen succesvol te zijn en kan in juli 2010 een deel van de maatregelen worden afgebouwd. Voor wat betreft het informeren van het publiek verwijs ik naar de op pag. 103 en 104 van de conclusie opgenomen lijst van communicatiemomenten. Hieruit volgt dat wederom is gekozen voor het op een proportionele wijze informeren van het publiek. Beoordelingskader 2.22 Eisers zijn van oordeel dat de Staat jegens hen onrechtmatig heeft gehandeld omdat er te lang zou zijn gewacht met het nemen van maatregelen en eisers onvoldoende zijn geïnformeerd over een voor de Staat bekend gevaar. Zoals uit het voorgaande volgt is dat onjuist. De Staat heeft zich van het begin af aan laten bijstaan door onafhankelijke humane en veterinaire deskundigen, onder leiding van het RIVM, en heeft op basis van de adviezen van deze deskundigen gehandeld. Daarbij is uiteraard van belang geweest dat algemeen uitgangspunt in de wetenschappelijke literatuur was dat de Q-koortsepidemie na één jaar zou uitdoven en dat het aantal zieke mensen en de gevolgen daarvan beperkt zou blijven (niet vergelijkbaar met het aantal zieken en de gevolgen daarvan in de jaarlijkse griepepidemieën in Nederland 14 of de Mexicaanse griep). Ook heeft de onbekendheid met de oorzaak van de Q-koortsepidemie en de blootstellingsroute het handelingsperspectief van de Staat getekend Dit alles moet wel in acht worden genomen bij de beoordeling van het handelen van de Staat, waarbij ik er nog op wijs dat de Staat zo volgt uit EHRM-jurisprudentie een margin of appreciation heeft en gehoor moet geven aan de fair-balance-test. Dat heeft de Staat gedaan door ook te handelen waar er wetenschappelijke onzekerheid bestond over de effecten van maatregelen. Voorbeelden ervan zijn de mestmaatregelen en de invoering van het vaccinatieprogramma Daarnaast is van belang dat het handelen van de Staat niet mag worden beoordeeld met wijsheid achteraf. Ik dat kader wijs ik nog op het volgende Eisers onderbouwen hun stelling dat de Staat onrechtmatig heeft gehandeld primair door te verwijzen naar de rapporten van de Commissie Van Dijk en van de Ombudsman. Ik verwijs naar de dagvaarding, die voor een belangrijk deel bestaat uit citaten uit deze rapporten. 14 Zie: en

8 8/ Van belang is nu dat in het rapport van de Commissie Van Dijk is aangegeven dat het rapport met wijsheid achteraf en met de kennis van nu tot stand [is gekomen]. Zie het rapport van de Commissie Van Dijk, p. 4 en Dit is van belang omdat in juridische procedure juist niet met wijsheid achteraf moet worden geoordeeld of de gedaagde partij hier de Staat - onrechtmatig heeft gehandeld. Het handelen van de Staat moet worden beoordeeld op basis van de (wetenschappelijke) kennis die destijds op het moment dat het verweten handelen of nalaten plaatsvond beschikbaar was, waarbij ik opmerk dat deze kennis zich in de periode aanzienlijk heeft ontwikkeld. De kennis die in 2007 beschikbaar was, is niet dezelfde als die beschikbaar was in De Staat heeft hier reeds op gewezen in de conclusie van antwoord. 15 Aangegeven is dat de benefit of hindsight geen rol mag spelen bij de beoordeling van de vraag of de Staat onrechtmatig heeft gehandeld jegens eisers. Het handelen van de Staat dient te worden beoordeeld naar de maatstaven die golden ten tijde van het te beoordelen beleid en de kennis die de Staat toen had of behoorde te hebben. Wat inmiddels bekend is geworden over Q-koorts en de gevolgen ervan veelal op basis van wetenschappelijk onderzoek dat in vervolg op de Q-koortsepidemie is uitgevoerd - mag bij de beoordeling van de vraag of onrechtmatig is gehandeld door de Staat jegens eisers geen gewicht in de schaal leggen. Zie in deze zin ook Asser Procesrecht, 2015, nr Zie ook M.J. Kroeze, in Bange bestuurders (oratie EUR), Deventer 2005, die wijst op de moeilijkheid voor mensen om zich te onttrekken aan hindsight bias In het rapport van de Ombudsman wordt niet opgemerkt dat het rapport met wijsheid achteraf en met de kennis van nu tot stand is gekomen. Wel wordt in het rapport opgemerkt, nadat is aangegeven dat de Staat zich bij de aanpak van de Q-koorts voor lastige vragen en een complexe belangenafweging gesteld zag, dat de Staat juridisch gezien [niet] aansprakelijk is voor de gevolgen [van de Q- koortsepidemie en de wijze waarop deze is aangepakt] Gezien de opzet en inhoud van de dagvaarding wordt veel waarde gehecht aan het rapport van de Ombudsman, maar aan hetgeen ik zojuist opmerkte lijkt voorbij te zijn gegaan. Ten onrechte. 15 Zie conclusie van antwoord, achter Zie het rapport van de Ombudsman, p. 4.

9 9/10 Stelplicht en bewijslast. Een reactie op de aanvullende producties 2.30 Onderhavige procedure is geen procedure in de zin van artikel 3:305a BW. Dat brengt met zich dat iedere eiser individueel dus alle 297 personen aannemelijk zullen moeten maken dat de Staat jegens elk van deze eisers onrechtmatig heeft gehandeld. Per eiser zal derhalve moeten worden aangetoond dat is voldaan aan de vereisten van artikel 6:162 en 6:163 BW De Staat heeft in de conclusie van antwoord betoogd dat Van der Aa c.s. niet hebben voldaan aan de op hen rustende stelplicht en bewijslast. Uw rechtbank heeft vervolgens mr. Sindram bij van 22 juli 2016 verzocht om toe te lichten wanneer en op welke wijze ieder van eisers is getroffen door Q-koorts en welke vorm van schade door ieder van hen is geleden. In reactie hierop is op 23 september 2016 een groot aantal (voornamelijk) medische stukken overgelegd De Staat merkt op dat mr. Sindram heeft nagelaten om te voldoen aan het verzoek van uw rechtbank om aan te geven wanneer en op welke wijze ieder van de eisers is getroffen door Q-koorts en welke vorm van schade door ieder van hen is geleden. In dit verband volstaat het zonder nadere toelichting (enkel) overleggen van producties niet. Zie bijvoorbeeld HR 21 november 2008, ECLI:NL:HR:BF1032, NJ 2009/ Dit geldt temeer nu het maar liefst meer dan pagina s medische stukken betreft (waarvan de Staat ten aanzien van de inhoud overigens in beginsel gehouden is een medisch adviseur te raadplegen). Wel kunnen alvast de volgende algemene opmerkingen worden gemaakt Van de 297 eisers hebben 39 eisers geen (medische) stukken overgelegd, waardoor vaststaat dat zij in ieder geval - niet de mogelijkheid van het bestaan van schade aannemelijk hebben gemaakt. Verder is in sommige gevallen slechts een intakeformulier van de Stichting Q-Support overgelegd. Iedere verdere medische rapportage ontbreekt. Daarmee is niet voldaan aan de op die eisers rustende stelplicht en bewijslast. De vordering van deze eisers dient dan ook te worden afgewezen Daarnaast blijkt uit de overgelegde stukken dat bij één eiser Q-koorts is vastgesteld vóór de uitbraak van de Q-koortsepidemie in Nu de procedure ziet op een beweerdelijk onrechtmatige gedraging van de Staat in de periode van 2007 tot en met 2010, geldt ten aanzien van deze eiser dat de causaliteit tussen de beweerdelijke onrechtmatige gedraging van de Staat en de schade van deze eiser is uitgesloten Uit de overgelegde stukken volgt verder dat bij 24 eisers de diagnose is gesteld (ruim) na De Staat merkt ten aanzien van deze eisers op dat op het eerste gezicht ook

10 10/10 ten aanzien van deze eisers geldt dat geen sprake is van causaliteit tussen de beweerdelijke onrechtmatige gedraging van de Staat en de schade van deze eisers. Alvorens hierover definitief een standpunt in te kunnen nemen, zou de Staat deze dossiers met betrekking tot het medisch causaal verband dienen te laten beoordelen door de medisch adviseur van de Staat Voor de groep van de eisers anders dan de eisers die geen (medische) stukken hebben overgelegd en de eiser bij wie al vóór de uitbraak van de epidemie Q-koorts is vastgesteld geldt dat in beginsel aangenomen moet worden dat de mogelijkheid van schade aannemelijk is gemaakt. Daar merkt de Staat nog wel bij op dat een beoordeling moet plaatsvinden van de documenten die zijn overgelegd. Deze zullen door een medisch adviseur van de Staat moeten worden beoordeeld, die gevraagd zal moeten worden een medisch oordeel te geven omtrent medische causaliteit en gevolgen van de Q-koortsbesmetting. Naar het oordeel van de Staat is een dergelijke beoordeling pas zinvol indien onherroepelijk komt vast te staan dat de Staat aansprakelijk is voor de door deze eisers geleden schade. Het voorgaande is systematisch weergegeven op het aan deze pleitnota gehechte document (productie St. 106). 3 Afronding en conclusie 3.1 De vraag die voorligt is of de Staat jegens eisers onrechtmatig heeft gehandeld en derhalve of is voldaan aan de vereisten van artikel 6:162 BW en 6:163 BW. Dat is naar de overtuiging van de Staat niet het geval. Los daarvan is de Staat van oordeel dat eisers, ieder voor zich, niet hebben aangetoond, dat door de Staat onrechtmatig is gehandeld jegens hen. Hetgeen in de dagvaarding is gesteld en de stukken die zijn ingediend zijn daartoe onvoldoende. 3.2 De Staat concludeert tot afwijzing van het gevorderde.