NIaIJffe~LAND. r j 'j;" j ' :r j;""j:" j ' ' DUTCH MARITIME NETW'ORK

Transcriptie

1 NIaIJffe~LAND r j 'j;" j ' :r j;""j:" j ' ' DUTCH MARITIME NETW'ORK

2 E-BUSINESS IN DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER VISIES, STRATEGIEËN, ACTIVITEITEN EN KANSEN

3 NEDERLAND MARITIEM LAND serie 1. De Nederlandse Maritieme Cluster: Literatuuronderzoek en Plan van Aanpak Economische Impact Studies 2. De Maritieme Arbeidsmarkt: Vraag en Aanbod van Zeevaartkennis 3. De Nederlandse scheepsbouw- en toeleveringsindustrie: economische betekenis en structuur 4. De Nederlandse offshoresector: economische betekenis en structuur 5. De Nederlandse binnenvaartsector: economische betekenis en structuur 6. De Nederlandse watersportindustrie: economische betekenis en structuur 7. De Koninklijke Marine: economische betekenis en stp.'rhl'jr 8. De Nederlandse visserijsector: economische betekenis en structuur 9. De Nederlandse watersportindustrie: economische betekenis en structuur 10. De Nederlandse maritieme dienstverlening: economische betekenis en structuur 11. De Nederlandse maritieme toeleveranciers: economische betekenis en structuur 12. De Nederlandse zeehavensector: economische betekenis en structuur 13. De Nederlandse maritieme cluster: economische betekenis en structuur 14. Het maritieme clustermodel: modellering en scenarioanalyse 15. De Nederlandse Maritieme Cluster, Beleidsaanbevelingen 16. De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster 17. Maritieme Websites en E-busines: Een verkenning 18. Maritiem Kapitaalforum: Onderzoek naar de Werking van de Kapitaalmarkt in de Sector van Maritieme Toeleveranciers 19. An International Shipping Company in The Netherlands: the tax perspective 20. E-business in de Nederlandse maritieme cluster Stichting Nederland Maritiem land De Stichting is op 27 juni 1997 opgericht teneinde de Nederlandse maritieme cluster te promoten en te versterken. Het bestuur van de Stichting bestaat uit N. Wijnolst (voorzitter), G.W. Bos (vicevoorzitter), A.P. de Ridder (secretaris/penningmeester) en verder, in alfabetische volgorde, F.G.M. Conyn, K. Damen, C.J. van den Driest, C. van Duyvendijk, R. van Gelder, G.J. Kramer, P.M.J. Kreuze, D.J. Langstraat, WK Scholten, A. Tienpont. De directeur van de Stichting is H.P.L.M. Janssens. Het adres van de Stichting Nederland Maritiem Land is Beurs-World Trade Center, Beursplein 37 (bezoekadres), Postbus 30145, 3001 DC Rotterdam. Tel.: , fax:

4 E-BUSINESS IN DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER VISIES, STRATEGIEËN, ACTIVITEITEN EN KANSEN in opdracht van Stichting Nederland Maritiem Land uitgevoerd door EIM drs. A.P. Muizer dr. YM. Prinee drs. RM. Braaksma PA van Eek van der Sluijs drs. M.J. Overweel drs. W.D.M. van der Valk DUP Satellite 2001

5 Gepubliceerd en gedistribueerd onder auspiciën van de Stichting Nederland Maritiem Land door: DUP Satellite is an imprint of Delft University Press Prometheusplein ZC Delft Tel Fax: dup@library.tudelft.nl Studie uitgevoerd door: EIM Italiëlaan 33 Postbus AA Zoetermeer Tel.: Fax info@eim.nl Internet: CIP-DATA KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG A.P. Muizer, Y.M. Prince, R.M. Braaksma, PA. van Eck van der Sluijs, M.J. Overweel, WD.M. van der Valk. E-business in de Nederlandse maritieme cluster / A.P. Muizer, Y.M. Prince, R.M. Braaksma, PA van Eck van der Sluijs, M.J. Overweel, W.D.M. van der Valk Delft: Delft University Press. -III.-Lit. ISBN Trefwoorden: maritieme cluster, innovatie, e-business Copyright 2001 Stichting Nederland Maritiem Land All rights reserved. No part of the material protecled by this copyright may be reproduced or utilized in any form or by any means, eleclronic or mechanical, including photocopying, recording or any information storage and retrieval system without written permission of the owner of this copyright. Permission may be obtained at the following address: Stichting Nederland Maritiem Land, Postbus 30145, 3001 DC Rotterdam, The Netherlands; ;: info@dutch-maritime-network.nl.

6 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Voorwoord Summary Samenvatting Inleiding. Aanleiding. Doel en onderzoeksvragen van de studie. Gevolgde aanpak.. Leeswijzer E-business als innovatief en strategisch instrument. Een aspect van innovativiteit: e-business... Strategische inbedding van e-business E-business in de maritieme sectoren.. Inleiding. 3.2 Zeescheepvaart Strategische ontwikkelingen Visie en activiteiten van de sectororganisatie Visie en activiteiten van de bedrijven Totaalbeeld Scheepsbouw en -reparatie Strategische ontwikkelingen Visie en activiteiten van de sectororganisatie Visie en activiteiten van de bedrijven Totaalbeeld Offshore Strategische ontwikkelingen Visie en activiteiten van de sectororganisatie Visie en activiteiten van de bedrijven Totaalbeeld Binnenvaart Strategische ontwikkelingen Visie en activiteiten van de sectororganisatie Visie en activiteiten van de bedrijven Stichting Nederland Maritiem Land

7 E-business in de Nederlandse maritieme cluster 3.5A Totaalbeeld.... Waterbouw. Strategische ontwikkelingen. Visie en activiteiten van de sectororganisatie Visie en activiteiten van de bedrijven A Totaalbeeld Havens en havenbedrijven Strategische ontwikkelingen. Visie en activiteiten van de sectororganisaties Visie en activiteiten van de bedrijven A 3.8 Totaalbeeld... Visserij A A A Strategische ontwikkelingen Visie en activiteiten van het Productschap.... Visie en activiteiten van de bedrijven.. Totaalbeeld.. Watersportindustrie. Strategische ontwikkelingen. Visie en activiteiten van de sectororganisatie.. Visie en activiteiten van de bedrijven.. Totaalbeeld.. Maritieme toeleveranciers.... Strategische ontwikkelingen Visie en activiteiten van de sectororganisatie Visie en activiteiten van de bedrijven Totaalbeeld Maritieme dienstverlening Strategische ontwikkelingen Visie en activiteiten van de bedrijven Totaalbeeld Koninklijke Marine Strategische ontwikkelingen Visie en activiteiten van de Koninklijke Marine Totaalbeeld Beeld in de gehele maritieme cluster Slotbeschouwing Bijlage Overzicht relevante regelingen Stichting Nederland Maritiem Land

8 Voorwoord Voorwoord Innovatie is een kernactiviteit binnen de Nederlandse maritieme cluster. Het kent vele vormen en dimensies en daarover heeft Nederland Maritiem Land in het voorjaar van 2000 een studie 1 gepubliceerd. E-business is een van de innovatieve ontwikkelingen die diep kunnen ingrijpen in de bestaande bedrijfsprocessen en als een kans of een bedreiging gezien kan worden. Een eerste verkenning 2 van de e-businessinitiatieven in de maritieme cluster is voor Nederland Maritiem Land gemaakt en eveneens gepubliceerd in het voorjaar van Teneinde een beter inzicht te krijgen in de visies, strategieën, activiteiten en kansen van e-business binnen de maritieme cluster, is een vervolgstudie gemaakt, die u in deze publicatie aantreft. De studie is niet grensverleggend, maar helpt wel bij het creëren van een gemeenschappelijke visie binnen de cluster. Dat is een goede basis voor het bepalen van de toekomstige activiteiten binnen het Maritiem Innovatie Forum dat thans is opgestart binnen Nederland Maritiem Land en waaraan alle maritieme branches deelnemen. Wij hopen dat deze studie ook u, maritieme ondernemer, kan helpen om uw visie aan te scherpen en wellicht u te laten inspireren door uw collegae in andere maritieme sectoren. De concurrentiepositie van de maritieme cluster kan daardoor versterkt worden, en daar zijn wij allemaal bij gebaat. N. Wijnolst, voorzitter Voorzitter Stichting Nederland Maritiem Land 16 oktober 2001 De Innovativiteit van de Nederlandse Maritieme Cluster, Nederland Maritiem Land serienummer 16. Maritieme websites en e-business. een verkenning. Nederland Maritiem Land serienummer 17 Stichting Nederland Maritiem Land 7

9 E-business in de Nederlandse maritieme cluster 8 Stichting Nederland Maritiem Land

10 Summary Summary E-business is increasing in importance Just as many other sectors, the maritime cluster currently finds itself in a turbulent environment. This turbulence is particularly attributed to increasing competition, the lower margins resulting from this. and the corresponding search for efficiency improvements and the creation of added value. The last two elements mentioned form the basis for Outch maritime companies to maintain and improve their competitiveness. Innovation plays an important role in both elements, and e-business is an important instrument, which enables the establishment of process innovations and product and service innovations. Recent research conducted by EIM shows that companies that active!y use the Internet and are involved in e-business perform better, in terms of the development of employment, turnover and profit. than those that do not actively use the Internet. and are not involved in e-business. E-business presents many opportunities to increase the (international) competitiveness of maritime companies, sectors and the cluster as a whoie. It is precisely e-business which could ensure that the export position of the maritime cluster is strengthened. The question is wh at the current status is with regard to e-business within the maritime cluster. Status of e-business; measured by in-depth interviews On the basis of sixty interviews held with companies, experts and trade organisations. a clear insight was obtained into the current status and strategic importance of e-business in the maritime cluster, and the strategic dimensio~s relevant in this respect. In addition, a good understanding was obtained of the nature and extent of e-business applications in 2001, and of the ambitions and opportunities th at exist. The interviews also provided an insight into critical success factors and the opportunities detected in respect of e business. E-business; interpreted broadly In this study. the term e-business is interpreted broadly. Thus. communication with other companies, organisations, etc. via Internet ( ) also falls within the scope of th is term, just as does e-commerce, and the connection to back-end data systems and, as such. to the internal business operations of other companies, via the Internet or EO!. E-business; strategically weil embedded It may be concluded from the results obtained from the interviews, that e-business has become strategically weil embedded in most sector organisations and in leading maritime companies. In general, e-business is regarded as an important, and usually strategic, instrument enabling the realization of (strategic) objectives. E-business has particularly Stichting Nederland Maritiem Land 9

11 E-business in de Nederlandse maritieme cluster proved to be an important instrument in relation to the following strategic dimensions (Iisted here in descending number of mentions): Efficiency/(transaction) speed (was mentioned in all sectors); Cooperation within the chain, including networking (was mentioned by virtually all sectors); Customer orientation; Quality/safety; Knowledge exchange; Internationalisation; Innovation capacity. Together with expansion and changing company policies, such as specialisation and diversification, trade organisations also regard these dimensions as the most important strategic developments in progress in The dimensions mentioned could be regarded as those elements th at determine a company's competitiveness, something in which e-business plays an important if not crucial rale. However, the status of e-business varies per sector Differences in the status of e-business activities can be detected between different sectors. In sea shipping, the dredging industry and maritime services, companies can be found th at are not yet aware of the opportunities presented bye-business, as weil as companies already investing considerably in e-business. However, in shipbuilding and ship repairs, in the Royal Navy and also port and harbour companies, people are aware of the possibilities, and also wish to invest, or do already invest, in e-business. The offshore, the fishing and the water sports industry are sectors th at are slightly more traditional as regards e-business. In these sectors, people are not yet fully aware of the possibilities that e-business has to offer As regards the status of e-business, inland shipping and maritime equipment suppliers fall somewhere between the traditional sectors and the more advanced maritime industries. The role of sector organisations also varies The rale played byeach trade organisation in respect of e-business activities also varies among sectors, and appears to be linked to the status of e-business in each sector. In those sectors consisting mainly of companies interested in e-business applications, the various trade organisations play a leading rale. In those sectors containing a relatively large number of traditional companies, the rale played by trade organisations is particularly a stimulating and facilitative one. In some sectors, companies can rely upon an active sector organisation, which attempts to closely follow many e-business activities, or itself takes initiatives (Ieading rale). In other sectors, the trade organisation only functions as an intermediary, passing on relevant information via electron ic newsletters, for example (a stimulating and facilitative rale). 10 Stichting Nederland Maritiem Land

12 Summary E-business app/ications In Chart S.1, all e-business applications mentioned by those within the maritime cluster are depicted for each operating function distinguished. It is quite clear that the number and diversity of e-business applications and initiatives are large. However, the study also shows that not all applications or initiatives have reached as advanced a stage as others. Most applications are situated on the right-hand side of and below the ship's wheel. Many applications focus on increasing efficiency and (transaction) speed. Chart 5.1 Overview of e-business applications, related to operating functions in the maritime cluster mp ~tock planning '~I()ck control "att'111te mollltorlllt! l1lallllenajh::c planning or:kctr trackll1g "~stelll labolil rccrultnlcnt Ufpcf'-onnc1 HICS SliS 'cargocard 'elcctr CU"IOlllS SCI"\"lCCS 'Dlltch r-purt" 'C-prol:lllCI11Clll osca()ulplllcnt electronlc ordçrlllt'- 11ltcrncl pmt,ll 'ekctr ("ca) çhai1'i otracklilg &. traclllg 'c-malket" 'ckelt CUIll11111lllCa!1011 Sou ree: EIM, 2001 According to sector organisations, the majority of opportunities /ie in the further improvement of efficiency Wh en asked about the opportunities that exist for e-business applications, trade organisations particularly see a use for them in the further improvement of efficiency and (transaction) speed. According to these organisations, error reduction, increased transparency Stichting Nederland Maritiem Land 11

13 E-business in de Nederlandse maritieme cluster and the exchange of knowledge and data, are all fields in which e-business could still be of much consequence. Critical success factors /ie in eight fields The trade organisations were asked which factors determine the success of e-business applications. The success factors identified by the trade organisations may be grouped as follows: Standardisation (of electronic data interchange, software, etc.); Attitude (of companies, in respect of e-business, cooperation and innovation, commitment of companies, mutual trust, etc.); Resources (financial resources, knowledge of companies and staff about customers, e-business, trends, etc. The content of aportal and updating this content also fall under this heading); Transparency and guarantee (of the market, loading data, freight rates, etc., but also the guarantee that agreements in respect of confidentiality are honoured); Persuasiveness (driving forces that develop and implement initiatives, for example: key players or public bodies); Co-ordination (of all e-business-related projects, in order to prevent an uncontrolled proliferation of projects, and to use resources as efficiently as possible); Communication (how does communication in respect of projects occur, via which media, and via which organisations?). Communication is also important to visualise the advantages that exist for all parties. Support (who will profit, how can win-win situations be created?). Besides these success factors, a bottom-up approach is also regarded as a success factor, for example th at achieved by working with demonstration projects. Approachability is another good example of this. 8uccess factors were also formulated from a top-down approach For example, during the interviews, 'Iooking bevond the boundaries of one's own sector/company/country (The Netherlands)' and 'having avision' were also mentioned as critica I success factors The ship's wheel that has been developed is an analysis and steering instrument The results obtained from the interviews can be summarised in a figure. The strategic dimensions are depicted in the outermost circle of Chart 8.2; together, these form the strategic level. The circle within the outermost circle contains the critical success factors th at emerged from the interviews. These factors may be regarded as tactical instruments, enabling the transition from a strategic to an operational level (top-down movement) or, otherwise, from an operational to a strategic level (a bottom-up movement). Operational objectives that can be realized with the aid of e-business applications, namely increased efficiency and (transaction) speed, safety, added value and error reduction, are contained in the innermost circle. These operational objectives correspond with the possibilities th at 12 Stichting Nederland Maritiem Land

14 Summary sector organisations identified for e-business. The ship's wheel depicted would serve as a good analysis and steering instrument for new e-business applications to be initiated. Chart 5.2 5ummary of results obtained from the interviews, on the basis of a distinetion between strategie (outermost ei rele), taetieal (middle eirele) and operational levels (innermost ei rele) Souree: EIM, 2001 The present study pro vides a basis for action It emerged from the study that much is already happening in the field of e-business within the maritime cluster, but that many other opportunities still exist in this field. Many initiatives are still at the developmental stage. This study provides a basis for the utilisation of existing e-business potential, the formulation of action, and for the raising of e-business to a higher level within the maritime cluster. It is for these reasons th at the above analysis and steering instrument has been provided here, and several directions and ideas have been indicated in the concluding remarks. Stichting Nederland Maritiem Land 13

15 E-business in de Nederlandse maritieme cluster 14 Stichting Nederland Maritiem Land

16 Samenvatting Samenvatting E-business neemt in belang toe De maritieme sector bevindt zich evenals veel andere sectoren op dit moment in een turbulente omgeving. Deze turbulentie wordt vooral toegeschreven aan een toenemende concurrentie, de hieruit voortvloeiende lagere marges en de hiermee samenhangende zoektocht naar efficiencyverbeteringen en het leveren van toegevoegde waarde. Op basis van deze laatste twee elementen trachten de Nederlandse maritieme bedrijven hun concurrentiekracht te handhaven en te versterken. Bij beide elementen speelt innovatie een belangrijke rol. E-business vormt daarbij een belangrijk instrument om zowel procesinnovaties als product- en dienstinnovaties tot stand te brengen. Recent onderzoek van EIM wijst uit dat bedrijven die actief zijn op internet en e-business bedrijven beter presteren qua ontwikkeling van de werkgelegenheid, omzet en winst dan bedrijven die dat niet zijn. E-business biedt vele kansen om de (internationale) concurrentiekracht van maritieme bedrijven, sectoren en de cluster als geheel te vergroten. Juist e-business zou er voor kunnen zorgen dat de exportpositie van de maritieme cluster versterkt wordt. De vraag is wat de huidige stand van zaken is met betrekking tot e-business in de maritieme cluster. Stand van zaken met betrekking tot e-business via diepte-interviews gemeten Op basis van een zestigtal interviews met bedrijven, experts en sectororganisaties is een duidelijk beeld ontstaan van de huidige stand van zaken met betrekking tot het strategisch belang dat in de maritieme cluster aan e-business wordt toegekend en van de strategische dimensies die relevant zijn in relatie tot e-business. Verder is een goed inzicht verkregen in de aard en omvang van de e-businesstoepassingen anno 2001 en van de ambities en mogelijkheden die er nog liggen. Ook hebben de interviews inzicht opgeleverd in de gesignaleerde kansen en kritische succesfactoren van e-business. E-business breed geïnterpreteerd E-business wordt in deze studie breed ge lnterpreteerd. Ook communicatie via internet ( ) met andere bedrijven, instellingen, e.d. valt dus onder dit begrip, evenals het bedrijven van handel via internet en de aansluiting op de back-end datasystemen en daarmee op de interne bedrijfsvoering van andere bedrijven via internet of EDI. E-business goed strategisch ingebed Op basis van de uitkomsten van de interviews kan worden geconcludeerd dat e-business bij de meeste sectororganisaties en bij koplopers onder de maritieme bedrijven strategisch goed is ingebed. E-business wordt in het algemeen als een belangrijk en veelal als een strategisch instrument gezien om (strategische) doelstellingen te realiseren. E- Stichting Nederland Maritiem Land 15

17 E-business in de Nederlandse maritieme cluster business is vooral een belangrijk instrument gebleken in relatie tot de volgende strategische dimensies (in afnemend aantal keer genoemd): efficiency/(transactie)snelheid (is in alle sectoren genoemd); samenwerking in de keten, inclusief netwerkvorming (is door vrijwel alle sectoren genoemd); klantgerichtheid/ketenomkering; kwaliteit/veiligheid; kennisuitwisseling; internationalisatie; innovatievermogen. Deze dimensies worden samen met schaalvergroting en veranderend ondernemingsbeleid, zoals specialisatie en diversificatie ook als de belangrijkste strategische ontwikkelingen die in 2001 gaande zijn, aangemerkt door de sectororganisaties. De genoemde dimensies kunnen worden gezien als elementen die het concurrentievermogen van een bedrijf bepalen en e-business speelt daarbij een belangrijke, zo niet cruciale rol. De status van e-business verschilt echter per sector Tussen sectoren kunnen verschillen worden geconstateerd in de status van de e businessactiviteiten. In de zeescheepvaart, waterbouw en maritieme dienstverlening treft men zowel bedrijven aan die zich nog niet bewust zijn van de mogelijkheden van e business als bedrijven die al veel investeren in e-business. In de scheepsbouw en -reparatie, bij de Koninklijke Marine en ook in de havens is men zich wel bewust van de mogelijkheden en wil men ook investeren of investeert men al in e-business. De offshore, visserij en watersportindustrie zijn wat meer traditionele sectoren wat e-business betreft. Men is zich hier vaak nog niet goed bewust van de mogelijkheden van e-business. De maritieme toeleveranciers en de binnenvaart zitten qua status van e-business tussen de traditionele sectoren en de meer vooruitstrevende sectoren in. Ook de rol van de sectororganisaties verschilt Ook de rol die iedere sectororganisatie speelt op het gebied van e-businessactiviteiten verschilt tussen de sectoren en lijkt samen te hangen met de status van e-business van iedere sector. In de sectoren waar zich overwegend bedrijven bevinden die geinteresseerd zijn in e-businesstoepassingen vervullen de diverse sectororganisaties een trekkende rol. In sectoren met relatief veel achterblijvers spelen de sectororganisaties vooral een stimulerende en faciliterende rol. In sommige sectoren kunnen de bedrijven rekenen op een actieve sectororganisatie die probeert veel e-businessactiviteiten op de voet te volgen of zelf initiatieven onderneemt (trekkende rol), in andere sectoren is de sectororganisatie slechts doorgeefluik van relevante informatie via bijvoorbeeld elektronische nieuwsbrieven (stimulerende en faciliterende rol). 16 Stichting Nederland Maritiem Land

18 Samenvatting E-businesstoepassingen In de onderstaande figuur zijn alle in de maritieme cluster genoemde e-businesstoepassingen weergegeven voor iedere onderscheiden bedrijfsfunctie. Duidelijk is dat het aantal en de diversiteit aan e-businesstoepassingen en -initiatieven groot is. Gebleken is wel dat nog niet iedere toepassing en initiatief in een even ver stadium verkeert. De meeste toepassingen bevinden zich aan de rechterkant en aan de onderkant van het stuurwiel. Veel toepassingen zijn gericht op een verhoging van de efficiency en de (transactie)snelheid. figuur 5.1 overzicht van e-businesstoepassingen gerelateerd aan de bedrijfsfuncties in de maritieme cluster onl\\crp "lilt\\ ISSellilg tckcil111gcn 'C-lntcgratlç o\1ii\\i':>"ell11g tcchn InformatIe -Open Mllld PDI PD\.1 r.ril 0\ oorraadplmlll!!l),.': 0\ oorraadlx~heer IHOllltOllllg :::.atelllctcn 'onderhoud:;p 1a11l1111 g 'elektr \olg~~"lel1lcn arbeid \\ enl1l t! personeel 'BICS SliS 'cargoc;mi "clektr dlclbtcll douane -Oulch l:-porls Oha\enm<l1lagclllclltS} ~teelll door -lo-dijor Inkoop C-jlroclirClllcllt oseaqlliplllcllt 'ckkll01l1"ch b<.:ó,h:lkn lllternd portal 'clc"tr (7CC lkaarten ochgltalc lcdcll:.cn lee -e1ektlolll"ch aallb<::-.tedcil 'ckktr dat:hllt\\îs:--ellilg 'RICS e-doclllllenten -elekt! COllllTll1111CallC 'I'ITTRA otracklilg &. tlaclllg Bron: EIM, 2001 Stichting Nederland Maritiem Land 17

19 E-business in de Nederlandse maritieme cluster Volgens sectororganisaties liggen de meeste kansen in het verder verbeteren van de efficiency Gevraagd naar de kansen voor e-businesstoepassingen zien de sectororganisaties vooral mogelijkheden voor het verder verbeteren van de efficiency en (transactie)snelheid. Ook fouten reductie, meer transparantie en uitwisseling van kennis en data, zijn terreinen waar volgens de organisaties e-business nog veel kan betekenen. Kritische succesfactoren liggen op acht terreinen Aan de sectororganisaties is gevraagd welke factoren het succes bepalen van e businesstoepassingen. De door de sectororganisaties genoemde succesfactoren kunnen als volgt worden gegroepeerd: standaardisatie (van elektronisch berichtenverkeer, software, ed); attitude (van bedrijven ten opzichte van e-business, samenwerking en innovaties, betrokkenheid van de bedrijven, wederzijds vertrouwen, e.d.); middelen (financiële middelen, kennis aanwezig bij de bedrijven en medewerkers over klanten, e-business, over ontwikkelingen, etc Ook de content van een portal en het up-to-date houden van deze content valt hieronder.; transparantie en garantie (van de markt, van ladinggegevens, tarieven, e.d., maar tegelijkertijd ook de garantie dat afspraken over de vertrouwelijke behandeling worden nagekomen); overtuigingskracht (drijvende krachten die initiatieven ontwikkelen en ten uitvoer brengen, bijvoorbeeld key players of overheidsinstanties); coördinatie (van alle projecten op e-businessgebied, om zo wildgroei te voorkomen en middelen zo efficiënt mogelijk aan te wenden); communicatie (hoe vindt communicatie over projecten plaats, via welke media? en via welke organisaties?). Communicatie is ook van belang om de voordelen voor alle partijen zichtbaar te maken. draagvlak (wie profiteert, hoe kunnen win-winsituaties worden gecreëerd?). Naast deze succesfactoren wordt ook een bottom-up-werking als succesfactor beschouwd, bijvoorbeeld door te werken met demonstratieprojecten. Laagdrempeligheid kan hier ook onder worden gerangschikt. Ook vanuit een top down gedachte zijn succesfactoren geformuleerd. Zo zijn in de interviews het 'over de grenzen van de eigen sector/ van het eigen bedrijf en van Nederland heen kijken' en het hebben van een visie als kritische succesfactoren genoemd. Het ontwikkelde stuurwiel is een analyse- en sturingsinstrument De uitkomsten van de interviews kunnen in een figuur worden samengevat. In de buitenste cirkel van figuur S.2 zijn de strategische dimensies weergegeven Deze vormen tezamen het strategische niveau. In de cirkel daarbinnen zijn de kritische succesfactoren die uit de interviews naar voren zijn gekomen weergegeven. Deze factoren kunnen als tacti- 18 Stichting Nederland Maritiem Land

20 Samenvatting sche instrumenten worden beschouwd om de vertaalslag te maken van strategisch niveau naar operationeel niveau (bij een top-down-beweging) of andersom van operationeel niveau naar strategisch niveau (bij een bottom-up-beweging). In de binnenste cirkel zijn de operationele doelstellingen weergegeven die met behulp van e-businesstoepassingen kunnen worden gerealiseerd, namelijk verhoging van efficiency en (transactie)snelheid, veiligheid, toegevoegde waarde, en foutenreductie. Deze operationele doelstellingen komen overeen met door de sectororganisaties genoemde mogelijkheden van e-business. Het weergegeven stuurwiel kan goed fungeren als analyse- en als sturingsinstrument voor nieuw te initiëren e-businesstoepassingen. figuur 5.2 samenvatting van uitkomsten van de interviews, op basis van een indeling in een strategisch (buitenste cirkel), tactisch (middelste cirkel) en operationeel niveau (binnenste cirkel) Bron' EIM, 2001 Onderhavige studie geeft aanknopingspunten voor acties In de studie is gebleken dat er al veel gebeurt in de maritieme cluster op het gebied van e business, maar dat er ook veel kansen liggen op dit gebied. Veel initiatieven bevinden zich nog in de ontwikkelingsfase. Deze studie verschaft aanknopingspunten om het aan- Stichting Nederland Maritiem Land 19

21 E-business in de Nederlandse maritieme cluster wezige e-business potentieel te benutten, om acties te formuleren en om e-business in de maritieme cluster naar een hoger niveau te tillen. Hiertoe is bovenstaand analyse- en sturingsinstrument aangereikt en zijn in de slotbeschouwing ook enkele richtingen en ideeën aangegeven. 20 Stichting Nederland Maritiem Land

22 Inleiding 1 Inleiding 1.1 Aanleiding De ontwikkelingen op het gebied van informatie- en communicatietechnologie (ICT) zorgen voor veel dynamiek in het bedrijfsleven. Het bestaande bedrijfsleven begeeft zich langzamerhand op de elektronische snelweg en staat voor de belangrijke stap mee te gaan in de nieuwe mogelijkheden die ICT-toepassingen bieden. Tegelijkertijd treden nieuwe bedrijven (de zogeheten dotcombedrijven) toe, die een plaatsje op de (elektronische) markt veroveren door het aanbieden van nieuwe ICT-diensten. Ook de maritieme cluster, bestaande uit circa bedrijven, kan zich aan deze ICT-ontwikkelingen niet onttrekken en zal op deze ontwikkelingen moeten inspelen. De Stichting Nederland Maritiem Land wil daartoe allereerst de stand van zaken met betrekking tot e-business in de maritieme cluster in kaart brengen. 1.2 Doel en onderzoeksvragen van de studie Om de stand van zaken met betrekking tot e-business te schetsen, heeft de Stichting Nederland Maritiem Land onderzoeksbureau EIM gevraagd om eerst een inventarisatie te maken van de visie op e-business in de maritieme cluster, en meer in het bijzonder om het huidige en het ambitieniveau ten aanzien van e-business van de (bedrijven in de) diverse maritieme sectoren in kaart te brengen. Bovendien is door de opdrachtgever de wens uitgesproken dat een aanzet wordt gegeven voor mogelijke acties en initiatieven die ondernomen kunnen worden om e-businessactiviteiten binnen de maritieme cluster te stimuleren en om zo e-business in de cluster naar een hoger niveau te tillen. Dit doel is geoperationaliseerd in de volgende onderzoeksvragen: 1. Welke strategische ontwikkelingen spelen er in de maritieme sectoren? 2. Wat is de visie van de maritieme sectororganisaties en van de maritieme bedrijven als het gaat om het strategisch belang van e-business, om de relevante strategische dimensies, om de kansen van e-business, en om de kritische succesfactoren van e business? 3. Welke huidige e-businessactiviteiten worden ondernomen? 4. Welke sectoroverstijgende acties en initiatieven zouden ondernomen kunnen worden om de (bedrijven in de) maritieme sectoren op een hoger niveau van e-business te krijgen? Afbakening van de maritieme cluster In dit onderzoek is de maritieme cluster op dezelfde wijze gedefinieerd als in voorgaande clusterstudies van Policy Research en EIM. De maritieme cluster bevat de volgende elf sectoren: Stichting Nederland Maritiem Land 21

23 E-business in de Nederlandse maritieme cluster zeescheepvaart scheepsbouw en -reparatie offshore binnenvaart waterbouw havens en havenbedrijven visserij watersportindustrie maritieme toeleveranciers maritieme dienstverlening Koninklijke Marine. 1.3 Gevolgde aanpak De gewenste inventarisatie vraagt om een aanpak waarin zowel de sectororganisaties als de bedrijven zelf aan het woord komen. In een eerste inventariserende interviewronde langs de sectororganisaties lag de nadruk op het inventariseren van het beeld dat men heeft over e-business in hun sector. Via deskresearch en een vijftal expertinterviews met koplopers in de maritieme cluster en met personen/instanties die een trekkende rol vervullen of hebben vervuld bij e businessprojecten in de maritieme cluster, is vervolgens een beeld verkregen van de huidige e-businessactiviteiten in de maritieme cluster in Nederland. Deze activiteiten hebben ook geleid tot het identificeren van voorbeeldprojecten binnen en buiten de cluster en het achterhalen van kritische succesfactoren van e-businessactiviteiten. Vervolgens zijn per sector gemiddeld 5 bedrijven ge lnterviewd, waarbij de nadruk heeft gelegen op de huidige e-businessactiviteiten van de bedrijven, de diversiteit hierbinnen en de plannen die bedrijven op het gebied van e-business hebben. Ook is ingegaan op het strategisch belang van e-business, de kansen van e-business, de kritische succesfactoren van e-businessactiviteiten, en de knelpunten die bedrijven ervaren bij de implementatie van e-businessactiviteiten. Op basis van de kennis die is verkregen in de voorgaande activiteiten is in een tweede ronde interviews met de sectororganisaties uitgebreid en nader ingezoomd op hun visie en ambitieniveau met betrekking tot e-business, op de kansen die e-business biedt en hun mogelijke rol daarbij, en op het door hen toegekende strategisch belang aan e business. Na afronding van alle voorgaande activiteiten is alle verzamelde informatie aan elkaar gelieerd. In de slotbeschouwing geeft EIM een aanzet voor activiteiten die ondernomen zouden kunnen worden om de maritieme cluster op een hoger niveau van e business te krijgen. 22 Stichting Nederland Maritiem Land

24 Inleiding 1.4 Leeswijzer Dit finaal concept-eindrapport geeft een systematisch overzicht van de visie op e-business die begin 2001 leeft in de sectoren in de maritieme cluster. Daarna wordt op basis van de verkregen inzichten uit dit systematische overzicht een aanzet gedaan voor gezamenlijke, sectoroverstijgende e-businessactiviteiten die in de maritieme cluster ondernomen zouden kunnen worden. De opbouw van dit rapport is als volgt. In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op e-business als innovatief en strategisch instrument in de bedrijfsvoering. Hoofdstuk 3 vormt de kern van dit rapport. In dat hoofdstuk zullen alle sectoren die tezamen de maritieme cluster opspannen achtereenvolgens de revue passeren. 1 Voor elk van de sectoren zal eerst een beeld gegeven worden van de strategische ontwikkelingen die in de sector spelen en van de visie van de betreffende sectororganisatie op het strategisch belang, de kansen en kritische succesfactoren van e-business. Dit beeld wordt daarna aangevuld met een beeld van de stand van zaken op het gebied van e-business in het betreffende bedrijfsleven en de visie van ondernemers op het strategisch belang, de kansen en kritische succesfactoren van e-business. In een afsluitende paragraaf wordt steeds het totale beeld van de sector dat aldus is ontstaan gegeven. Aan het einde van hoofdstuk 3 wordt vervolgens een samenvattend beeld geschetst van de visie, strategieen, kansen en kritische succesfactoren voor de maritieme cluster als geheel. Ten slotte treft u in hoofdstuk 4 de slotbeschouwing aan met een aanzet voor activiteiten die ondernomen zouden kunnen worden om de maritieme cluster op een hoger niveau van e-business te krijgen. De hoofdstukken over de Koninklijke Marine en de maritieme dienstverlening hebben vanwege hun afwijkende sectorkarakter, een ietwat andere invulling. Stichting Nederland Maritiem Land 23

25 E-business in de Nederlandse maritieme cluster 24 Stichting Nederland Maritiem Land

26 E-business als innovatief en strategisch instrument 2 E-business als innovatief en strategisch instrument 2.1 Een aspect van innovativiteit: e-business Innovativiteit: vernieuwingen op diverse terreinen Mede door onderzoek van EIM wordt aan het begrip 'innovatie' sinds enkele jaren een bredere betekenis toegekend dan alleen technologische vernieuwing. 1 Innovativiteit wordt beschouwd als een meerdimensionaal begrip dat betrekking heeft op vernieuwingen op diverse terreinen. Innovativiteit kan het best beschreven worden langs twee dimensies. De eerste is langs de dimensie van de inputs, het proces en de outputs. Bij inputs moet gedacht worden aan alle innovatieve middelen die ingezet worden om innovatief te zijn, bijvoorbeeld hoog (technisch) opgeleide medewerkers, aankoop van nieuwe machines, aankoop van software, et cetera. Vernieuwingen in het proces betreffen activiteiten zoals het planmatig bezig zijn met vernieuwingen, organisatieveranderingen, het aantal geautomatiseerde bedrijfsprocessen, het uitvoeren van marktonderzoek en klanttevredenheidsonderzoek, et cetera. Ten slotte dienen dergelijke middelen en activiteiten te leiden tot innovatieve outputs, zoals nieuwe of vernieuwde producten, diensten en processen, en de omzet die behaald wordt met producten en diensten die recent op de markt zijn gebracht. De tweede dimensie betreft het onderscheid naar softe en harde indicatoren. Dit sluit aan bij de invalshoek dat innovatie veel meer is dan alleen de ontwikkeling en toepassing van puur 'harde' technologieën. Een indicator zoals de organisatiestructuur tijdig aanpassen om aan de eisen van de klanten te kunnen voldoen is een voorbeeld van een 'softe' innovatie-indicator. Met name voor kleine en middelgrote ondernemingen, en andere dan industriële sectoren zijn de 'softe' innovatie-indicatoren relevant. Innovatiestudie geeft inzicht in de innovativiteit van de maritieme cluster... In 1999 heeft EIM een uitgebreid onderzoek verricht naar de innovativiteit van de gehele maritieme cluster en alle sectoren die daarvan deel uitmaken 2 Daarin is de innovativiteit belicht langs de twee dimensies zoals die hierboven beschreven zijn. Daarin zijn verschillende softe en harde innovatie-indicatoren die betrekking hebben op de inputs, het proces en de outputs, in kaart gebracht. Ook op het in 2000 gehouden Bologna SME Conference Business Symposium werd dit als uitgangspunt genomen: 'Innovation is a broad term that encompasses virtually any kind of new development within a firm' (Draft Issues Paper, p. 1). Prince, Y.M. et al. (2000), De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster, Nederland Maritiem Land. Delft University Press, Delft Stichting Nederland Maritiem Land 25

27 E-business in de Nederlandse maritieme cluster... en ook van de toepassing van ICT In het proces is toentertijd een innovatie-indicator meegenomen die het gemiddelde aantal geautomatiseerde bedrijfsprocessen in kaart brengt. Daaruit bleek dat van de zes bedrijfsprocessen die aan de bedrijven zijn voorgelegd, er gemiddeld 2,7 geautomatiseerd waren. Ofwel, bijna de helft van de voorgelegde bedrijfsprocessen was in 1999 geautomatiseerd. Zie tabel 2.1 voor de verschillen tussen de maritieme sectoren. Op de zes bedrijfsprocessen die aan de bedrijven zijn voorgelegd scoren de maritieme toeleveranciers relatief het beste. tabel 2.1 sector het gemiddelde aantal geautomatiseerde bedrijfsprocessen in de maritieme cluster, naar sector (in 1999)* gemiddelde aantal geautomatiseerde bedrijfsprocessen zeescheepvaart scheepsbouw en -reparatie offshore binnenvaart waterbouw havens en havenbedrijven visserij watersportindustrie maritieme toeleverancîers maritieme dienstverlening Koninklijke Marine 4, ,1 2,2 2, ,7 2,1 4.4 n.b. n.b. gehele maritieme cluster n.b. = niet beschikbaar; maximale aantal geautomatiseerde bedrijfsprocessen = 6.0. Bron: Prince et al. (2000). Op het administratieve vlak is het meest geautomatiseerd: circa driekwart van de bedrijven past hierin automatisering toe. Ongeveer de helft van de maritieme bedrijven gebruikt automatisering bij de externe communicatie en 43% bij de interne communicatie. Het eigenlijke bedrijfsproces is bij 42% geautomatiseerd, een soortgelijk percentage (40%) zet automatisering in bij logistieke processen. Het minst geautomatiseerd is de productontwikkeling (16% van de bedrijven). 2,7 Toepassing van ICT is van groot belang bij proces- en productvernieuwingen Informatie- en communicatietechnologie (ICT) heeft dus al aardig haar weg gevonden in de maritieme sector, alhoewel er nog veel innovatiepotentieel lijkt te zijn. Heel veel midden- en kleinbedrijven (MKB) komen namelijk juist tot vernieuwingen dankzij de toepassing van ICT. Recent EIM-onderzoek laat zien dat ruim een op de drie MKB-bedrijven er in de afgelopen twee jaar in is geslaagd om door de inzet van ICT vernieuwingen door te 26 Stichting Nederland Maritiem Land

28 E-business als innovatief en strategisch instrument voeren in zijn producten en/of diensten. 1 Tevens voert een op de drie bedrijven dankzij ICT-toepassingen vernieuwingen in het productieproces of de werkprocessen door. Volgens experts halen MKB-bedrijven nog lang niet alles uit ICT wat er in zit. Dat komt vooral omdat veel bedrijven voor de verschillende bedrijfsprocessen onafhankelijk van elkaar functionerende ICT -toepassingen inzetten. E-business leidt tot betere bedrijfsprestaties Recent onderzoek van EIM onder circa MKB-bedrijven laat zien dat bedrijven die actief zijn op internet beter presteren qua ontwikkeling van de werkgelegenheid, omzet en winst dan bedrijven die dat niet zijn 2 Dit verschil doet zich al voor bij het hebben van een eigen website, en wordt - afgezien van de winstontwikkeling - sterker als bedrijven ook echt handel drijven via internet. De investeringen die hiermee gepaard gaan, zullen hoogstwaarschijnlijk ten koste zijn gegaan van de winst. Internetactiviteiten blijken overigens meer te lonen in sectoren die qua e-business achterlopen dan in sectoren die vooroplopen; in achterlopende sectoren kunnen bedrijven eerder zogeheten 'first mover advantages' behalen. Overigens lijken meer in het algemeen de internetactiviteiten en de betere prestaties van de bedrijven verklaard te kunnen worden uit een onderliggend kenmerk van de bedrijven: de innovativiteit van het bedrijf. E-business is een relatief nieuw aspect van innovativiteit met veel potentieel Omdat de toepassing van ICT zoveel diverse kansen biedt en een relatief nieuw aspect van innovativiteit is waarop nog veel terrein gewonnen kan worden, is het zinvol om eens goed stil te staan bij de mogelijkheden en kansen van e-business om de (internationale) concurrentiekracht van maritieme bedrijven, sectoren en de cluster als geheel te vergroten. Juist e-business zou ervoor kunnen zorgen dat de exportpositie van de maritieme cluster versterkt wordt. E-business breed geïnterpreteerd E-business wordt daartoe in deze studie breed gelnterpreteerd. Ook communicatie via internet ( ) met andere bedrijven, instellingen, e.d. valt dus onder dit begrip, evenals het drijven van handel via internet en de aansluiting op de back-end datasystemen en daarmee op de interne bedrijfsvoering van andere bedrijven via internet of EO!. A. Bruins en J.P.J. de Jong (2000), Wat betekent ICT voor vernieuwingen in het MKB?, EIM, Zoetermeer R.M. Braaksma (2000), Kort bericht: Internetgebruik en prestaties bij MKB-bedrijven, EIM, Zoetermeer. Stichting Nederland Maritiem Land 27

29 E-business in de Nederlandse maritieme cluster 2.2 Strategische inbedding van e-business Turbulentie speelt e-business in de kaart De maritieme sector bevindt zich evenals veel andere sectoren op dit moment in een turbulente omgeving. Deze turbulentie wordt vooral toegeschreven aan een toenemende concurrentie, de hieruit voortvloeiende lagere marges en de hiermee samenhangende zoektocht naar efficiencyverbeteringen en het leveren van toegevoegde waarde. Op basis van deze laatste twee elementen trachten de Nederlandse maritieme bedrijven hun concurrentiekracht te handhaven en te versterken. Bij beide elementen speelt innovatie een belangrijke rol. E-business vormt daarbij een belangrijk instrument om zowel procesinnovaties als product- en dienstinnovaties tot stand te brengen. E-business komt vaak voort uit strategische dimensies Met e-business kunnen met name in de bedrijfsvoering voordelen worden behaald, zoals efficiencyverbeteringen, een verhoging van de klantgerichtheid (creëren van toegevoegde waarde) en van de kwaliteit en veiligheid. Deze operationele doelstellingen passen vaak in een hoger doel en komen normaal gesproken voort uit een strategie of uit een strategische dimensie. Verbetering van de efficiency kan bijvoorbeeld voortkomen uit het streven om concurrerend te blijven door voortdurend te innoveren. Naast innovatievermogen kunnen de volgende strategische dimensies uitmonden in e-businessactiviteiten: samenwerking; internationalisering/export; kwaliteit/veiligheid; kennisuitwisseling; schaalvergroting; ondernemingsbeleid (klantgerichtheid, kostenstrategie, specialisatie, diversificatie). In het onderhavige onderzoek worden de belangrijkste dimensies in relatie tot e-business in kaart gebracht. E-business als strategisch instrument voor innovaties E-businesstoepassingen kunnen worden uitgesplitst in: toepassingen die verbeteringen in het proces tot gevolg hebben (hogere efficiency, (transactie)snelheid, kwaliteit, veiligheid); toepassingen die de toegevoegde waarde verhogen, en toepassingen die zowel tot verbeteringen in het proces als tot toegevoegdewaardecreatie leiden. Bij iedere e-businesstoepassing is er in theorie sprake van een link tussen het strategisch niveau en het operationele niveau. Zo wordt het streven naar efficiencyverbeteringen en kostenbesparingen (procesinnovaties) vooral zichtbaar in een toenemende internationali- 28 Stichting Nederland Maritiem Land

30 E-business als innovatief en strategisch instrument satie (productie in lagelonenlanden en aantrekken van goedkoop personeel), in schaalvergroting en in een toenemend belang dat wordt toegekend aan samenwerking (met name in de logistieke keten). Het streven naar het leveren van toegevoegde waarde en onderscheidend vermogen wordt steeds meer zichtbaar in een grotere klantgerichtheid, specialisatie en een toenemend belang dat wordt toegekend aan samenwerking bij productontwikkeling en aan kennisuitwisseling. Als de verbeteringen in het proces het serviceniveau (en dus de toegevoegde waarde) naar de klant toe bepalen, is sprake van een mengvorm. Het gaat dan om e businesstoepassingen die zowel tot een verbetering in het proces als tot de creatie van toegevoegde waarde leiden. Elektronische handel (e-commerce) vormt hier een voorbeeld van. E-commerce stelt klanten in staat om snel en op eenvoudige wijze te bestellen. On line bestellen levert voor de klant derhalve efficiencyvoordelen op omdat de zoek- en bestelkosten lager zijn dan bij de traditionele manier van bestellen, maar zorgt ook voor een stuk gemak en daarmee extra toegevoegde waarde. Elektronische verkoop stelt tegelijkertijd de leverancier in staat om het product te omgeven met veel productinformatie en met extra diensten die door de klant kunnen worden afgenomen. Hierdoor wordt dus ook extra toegevoegde waarde geleverd aan de klant. De voordelen voor de klant kunnen nog verder toenemen wanneer het aanbod van producten van verschillende toeleveranciers wordt gebundeld. De verkoop via internet kan ook voor de verkoper efficiencyvoordelen opleveren. Zo kan worden bespaard op de orderbehandelingskosten en kunnen de gemiddelde verkoop- en productiekosten afnemen wanneer de e-sales tot de ontwikkeling van nieuwe geografische markten leiden. E-business speelt in iedere fase van de waardeketen een rol Het voert te ver om alle mogelijke e-businesstoepassingen de revue te laten passeren. Er is voor gekozen om in dit onderzoek de e-businesstoepassingen te structureren rond de bedrijfsfuncties van een onderneming. In figuur 2.1 zijn de diverse bedrijfsfuncties weergegeven. De primaire functies zijn in donkere hokjes geplaatst, de overige functies in de wat lichter getinte hokjes. Rond de bedrijfsfuncties zijn in cirkels enkele voorbeelden weergegeven van e-businesstoepassingen. Bij iedere bedrijfsfunctie kan sprake zijn van contacten met andere bedrijven en externe partijen. Het samenbrengen van verschillende partijen of gegevens van verschillende partijen vormt de basis van alle e-businesstoepassingen. Stichting Nederland Maritiem Land 29