011) P 4" VraiN WA SCHRUFTAFEL

Transcriptie

1 011) P 4" VraiN WA SCHRUFTAFEL

2

3

4

5 SNIPPERS VAN DE SCHRLIFTAFEL,

6

7 ch J -r-r rrj, r1 F.) r () 7t/i/ - % ('( 27-)/ "(}/(( T E E /// '//Y '// )

8

9 V 0 0 R ER1G T. Ilea de6iet de:er SMPPERS hey? de 6erekening Ctrl, deo Titgever orettroffen : zie char de reden, dat er zoo spocg moot worden overgegaan tot deze nienwe vitgare, die dam ook eenvondi g als een herdrvk der eerste opt iced/. Er ware nog wel ids 6ij to voeuen geweest, eri een ovenblik had ik het zell 6eslniteloos in de //awl ; maar oak sieehts een oogen6lik: want behalve dat het nie1 vriendelijk is, exe»varen van eel/ view!) wed,', dat nog vaanweriks is open [Jest/eden, door het; pedante «vermeerderd en ver6eterd" terslood roor verooderd to red/o pen ; zon het ook niet avijs zijo,, als cell kok, omdat :UP gereg( in den smack yid/, den pot vitschrapte, en missehien, door ook het ineelrgesl«gene en cangebr«ode to geveie, smaak Het papier is geduldig, en andere so) J- pew krrnrieia wel welt w«ehlen. lij seheen die goedeootraog,sieen oieow eri verilijdend lewijs, dat ooze bid diepeo, erostigen growl heelt. tie, at is 't met ge hand, he/ fetal' heel t, cte ware toetsen 'ran den hoogeo ero,',.1 des li?rens to treffen, elude in ooze dageo weerklank, eecji «Is eery /ksck aecoo'd ook op rasteude toougereode ligehamell de ref/runic vote)/ biller doe/...111isseh7eu hev1 de peiu,:ende telegrojist door leekenaar zoo goed getroffen we/ kel/,71. het :ijrle toe Ofictildijur.

10 Orerigens rerhevg(le mi.:711;cl elleen rtiendeliike ho'ng en biina hove ingenowenheid,»war ook cordalt, en loch hilinene legenspreak. Tk he') cchter ook (Theron/ 4(18 reranderd. e'en denneeld can fe geren dil cclleeir had ik 6edoeld, en di I doe/ liereikl. he 1ezer en kooper onlvaitgl &Is hie). 2ziet enders, da;/ (-enige niellive etremplaren can de zelfde SNIPI'ERS. Aileen 00k bif den»zeest letlerligen herdruk ZOU 't el (limas geweesl, eerie drukfout (we«rr«n aan het got fie/ Tnleiding zri.rd gespreken) le herdrakken. verder reef het (wizen schriirer, die de vasle gelroonle heeft oin coot cle correelie ziyner eigene werkeit zorg fc dragen, ei:en els de wile hnisinoeder, ook wear eene Ramer gedaan ze onmogenk met een' dock in de hand ken door/jean, :under hie). of char nog een enkel stojje cif to vegen. 1k hell znij -:e7ren in zoo eerie bedwongen, dot ik year Beene stgiges oche. rolfizaaki zcordl loch ons wens-die/0 e.erk Eivddijk bin ik den le:er,, die in in?). nen lellerkundigen ar6eid 6elang sic/t, nog mededeelen, dal een derde erz ladsle reel der Novellen op de pets is ; waarna ik mine snippernren op een enkelnitslapje na, dent fe besteden aan een yilgebreid werk over de «Gelijkenis- Nen van onzen Zaligimaker," waartoe ik reeds sedert joren de bonwstoffen verzamel. '5( Gravenhage 5 C. E. VAN E. oursv ET,D. Maa-rt

11 GESCIIIEDENIS VAN DIT BOEKSKE, 't Is zeker reeds een tiental jaren geleden, zoo ilia langer want de dagteekening ontbreekt, dat ik, even als nu, met de pen in de hand zat en met een katern wit papier voor mij. Ik zou een nieuw werk op stapel zetten, een werk, dat er misschien even fang op zou staan, als de beruchte Nederlandsche monster-stoomboot, die nooit de zeehaven is uitgestoomd. Nog meer, 't zou een scheepje zijn, gemaakt en opgetuigd, om in het dok te worden opgelegd ; schoon mijne eigenliefde, die looze schalk! achter mij stond en mij influisterde : «Maak het maar zoo goed, als gij kunt. Go zult het scheepje nog eens zien uitzeilen!» Omdat nu in dat plegtig schrijvers-uur de grondslag werd gelegd voor het werkje, aan welks hoofd deze voorrede prijkt, wil ik beginnen met de eerstc bladzij den van het bewuste, nu al vrij geel geworden katerntje of te schrijven, om zoo, gelijk onze naburen met een' mooijen kunstterm zeggen zouden, «mijn boekske bij den lezer genetisch in te leiden.

12 DAGBOEK VAN FEN' SCTTIIIJVER. Zonderling! naauwelijks kan ik het mij zelven verklaren, en toch is het zoo : schrijvende schrijf ik meer, en wil nog meer schrijven. Of hierbij mijne lezers winnen en of ik er bij win, is mij nog zeer twijfelachtig. Misschien is deze overtollige, onmatige vruclitbaarheid eene ziekte van den geest. 't Is mogelijk-. Maar zeker is zij niet, zoo als velen schamper zeggen, een enkel work der ijdelheid; een bellen blazen, waarbij men opzettelijk veel maakt van weinig zeepsop. Och! geloof mij, gij die dit immer 't zij clan in schrift of in druk lezen moogt ; geloof mij, indien gij nog eenig geloof hecht aan de woorden van een' armen schrijver : hij heeft het er zelf benaauwd genoeg van! Hij wil niet denken, en de gedachten grijpen hem bij beide ooren. Hij wil niet spreken, en fluistert al binnen 's monds. Hij wil niet Oa-liven, en verrast zich zelven met de pen in de hand ; of als hij deze heeft weg gesloten, met een potlood. 0, het is vreeselijk! Mij dunkt, ik heb den St. Vitus-dins nooit gezien, maar die moet er iets van hebben : dansen met het angstz-weet op 't gelaat ; niet willen en het toch does, als of een elektrieke schok de kranke leden in beweging zette; dansen, dansen, tot men ten laatste, nog met een' vrolijken sprong en een' akeligen jammerkreet, magteloos neder -valt!... En toch, ik heb Been klagen. De heeren dichters zeggen mij,

13 3 zij de zelfde kwaal nog veel erger hebben. Ik kan dear bij eigene ondervinding niet over oordeelen, mar evil het gaarne gelooven ; vooral wanneer ik zie, hoe zoo menage vuurspuwencle berg op het gronclgebied der pazij, als bij afwisseling, inzonderheid na een' schoonen vuurregen, enkel asch en stee pen uitwerpt; dear niets bijzonders can is, dan dat zij een hooge vlugt hebben. 0 Het zij dan zoo: laat ons schrijven of dichten! Het was eens onze 'keus, en nu nu is 't ons lot. En gij, die 't nog niet doet! spiegelt u can ons voorbeeld. omet dat al zie ik nog niet dat achter den schrijver altijd de zetter behoeft te stein, om de vol geschreven bladen van hem can te nemen. Zie! schrijven moeten wij; wij zouden antlers gevaar loopen om er in te stikken, even als de ijlende koortszieke, Wien met geweld 't stilzwijgen wordt opgelegd. Maar al hebben wij geene magt over de hand, wij hebben die over het papier. Het kruipt niet door de retell van den lessenaar; het doet kamer- en huisdeur niet open; het belt niet aan bij den uitgever, of schuift zich bij den drukker onder de pers. Tot zoo verre hebben wij de zaak in onze magt. En zie pier nu de bestemming van dit Dagboek. Het zal een dept4 zij-n van invallende gedachten ; een afleider voor den geest, met elektrieke stof overladen ; een open veld voor mij ne pen, orn dear over te wanaeleil war hartehist zoilder clot het publiek er

14 4 mede noodig heeft, vat er tusschen het papier en mij wordt verhandeld, als ik 't oog heb op de 'vitte bladzijde, of de letters der beschrevene mij aanzien. «Bus Losse of Invallende gedaehlen, zoo als men zegt? 1k las onlangs in zekere recensie, dat de referent een' ingeschapen' afkeer had van die enkele ge- &tell/en, vooral losse en dus uit de gedachtenreeks nitgevallene of afgedwaalde; dat hij niemand ondragelijker vond, dan den schrijver, die er zich toe zet, of gelijk het meestal gaat, er op loopt, om inrrillende gedachten te maken. «Er is jets puntigs ell lets waars in dit gezegde ; en toch ben ik het er niet geheel mode eens. Misschien wel uit twee zeer begrijpelijke oorzaken rooreerse omdat schrijver en recensent een natuurlijke zucht hebben, om elkander tegen te spreken ; en vervagens, omdat dit oordeel mijn geschrijf mede treft, ten minste zijdelings. Dat men zich dwingt, om jets snedigs, jets puntigs to denken, en daar terstond boek van houdt, om er zijn voordeel mede te hen, is al even ongerijmd en on.- natuurlijk, als dat men zich moede peinst en zuchtend inspant, om in een gezelschap aardig te zijn. Maar tegenover doze waarheid staat eene andere. Dat namelijk de vrije menschelijke geest, zoo vrij, dat hij zich zelven niet eons good in bedwang heeft, niet altijd de zaken even geregeld en ongestoord of kan denken, als de workman zijnen handenarbeid ten einde brengt. Onze denkbeelden, al sturen wij ze nog zoo geregeld voor-

15 5 waarts, kunnen nooit laten, om, even als kinderen bij den weg, gedurig een' sprong regts of links te maken; of, als de knaap op school, losse krullen op de lei te zetten, bij 't schrijven van eerie som. Waarom zou men die onwillekeurige zijsprongen der ged.achte, die grillen der fantasie of buiten tijds gemaakte ontdekkingen der rede, niet mogen opteekenen, om ze later zich nog eens te herinneren; om in een rustig uur en met wikkend oordeel, ze te schif ten, nit te werken, of zoo als ze zijn aan anderen mede te deelen? Aileen make men ze niet bij den tel, en bestelle ze de boekverkooper niet bij 't blad. Want waar men invallende gedachten zoeken moet, sleept men ze naar binnen, en zij vallen niet meer in. «Wel aan dan, gij geduldig Dagboek! neem gij die onvoldragen vruchten van mijnen geest in u op ; denkbeelden, die nog tusschen hemel en aarde zweyen, zonder zich ergens aan te hechten. Gij zult mij ten minste niet haasten, en rustig wachten tot mij lets in-valt ; maar gij zult mij ook niet afwijzen, als ik mijn gemoed bij u in de eenzaamheid uitstort, en den geest in uw gezelschap ontspan. Misschien, dat ik het toevertrouwde panel a nooit weder vraag, en gij er te nuttiger door zijt voor de wergild en voor mij. Misschien dat, in later jaren, mijne erfgenamen om dien bonten hoop van woorden en denkbeelden nog eens grimlagchen, even als zij het doen om de lade met lappen van acne zuinige erftante. Wel nu, wat schaadt

16 het de goede vrouw of mij? Maar mogt ik u eons iets terug vragen, good of zilver of koper nit uwen schat, om het tot gangbare munt voor 't publiek te slam ; vergeet dan niet, mij te herinneren, dat ik eerst den bril der eigenliefde afzette» Tot dus verre mijn oud Schrijvers-Dagboek. 1k moot echter met schaamte (in zoo ver het schande is) bekennen, dat dit bock zeif, na mij eenigen tijd getrouwe diensten bewezen to hebben, ik weet zeif niet, hoe? in den achterhoek is geraakt ; mogelijk wel, om het voor oningewijdo oogen achter slot to hebben, waarvan men dan zeif ook niet altijd den sleutel bij de hand heeft. Ondertusschen, al moor en meer in verschillende bezigheden ingewikkeld en eindelijk tot ruimer' werkkring geroepen, had ik eon' anderen en viuggeren afleider voor mijn' oproerigen schrijversgeest gevonden, die de geschiedenis van dit boekske oen' stag Bader tot zijne geboorte voor het publiek brengt. De lezer wete dan, dat tot mijne talrijke kleine deugden of ondeugden ook deze behoort, dat ik zeer zuinig op papier ben. 't Is een zwak, van kinds af; en veel verdragelijker valt mij de brief port, wanneer men mij maar 't genoegen doet, om het adres op de keerzij niet to besehrijven. Alijn oude studenten-portefeuille, die al zoo veel papier gedragen en verdragen heeft, dient nog altijd tot bergplaats voor dew of dergelijkcn ark al

17 7 en mine zninigheid vermindert niet, al word t het papier zoo goedkoop, dat het niet meer de moeite waard is, snippers te bewaren. Ja! ik weet het wel : 't lorrenzoeken op straat is nog voordeeliger broodwinning; en niemand zou mij de kleinste zilveren runt voor mijn' ganschen snipperbak geven. Maar 't is nu eenmaal zoo. Er zijn twee dingen, waarvoor ik nog veel grooter' eerbled heb, dan voor de moeite en voor 't geld : het is brood en papier. 1k kan niet rustig voort gaan, als ik een kruimel of broodkorst vertrappen zou, maar buk onwillekeurig, om die op te rapen. Even zoo kan ik Been wit papier zien te loon gaan. 1k heb er te veel achting voor. Wat kan 't al gedachten dragen en uitdrukken! Hoe rust niet geheel de geschiedenis, ja! eenigermate geheel ons christelijk geloof op een' papieren, of dieper in de fundamenten perkamenten grondslag. Daarop schetste het voorgeslacht zijn beeld, beter dan eon schilder dat kon afmalen, eer het van 't groote wereldtooneel aftrad. Nog draagt het de zuchten der liefde en het heimwee naar 't vaderland, vadervloek of moederbede, het magtwoord van den vorst of de bekentenis van den schuldenaar over Ianden en zeeen henen. Hoe menig Berl, die met tranen van berouw, hoe menig ander,, die met 't tweet van zwaren Malden-arbeid die enkele letters, die 6ene naamteekening niet kan uitwisschen! En nadat z6(i ook ons geslacht zijnen rijkdom en zijne armoede zijn geluk zijne ellende zijne lennis en zijne`

18 8 dwaasheid, zijne liefde en zijnen haat aan 't papier heeft toevertrouwd, ligter en brozer, maar toch duurzamer, dan wij zelve zijn, milieu wij op onze beurt aftreden van het groote tooneel der aardsche dingen, om weer aan onze kinderen een' papieren schat, en daarin eene wereld van herinnering, achter te laten. Uitweiding genoeg over eene afgesletene portefeuille, met snippers zonder waarde! Toch hebben te eenige waarde verkregen; de lezer oordeele, Welke. Want als mij -weer een schrijvers-inval kwelde, zonder dat ik toch op dat oogenblik schrijver wezen wilde of wezen mogt ; of in plaats van de verlangde schets, waartoe een oud adres dienen zou, er geheel iets antlers op 't papier kwam ; wel nu! dan beschreef ik, zoo als 't viel, een blaadje van dien afval, en schoof het in lade of kast, tot eindelijk de andere helft mijner studenten-portefeuille bestemd wend, om deze bonte verzameling te bewaren. Een en ander maal, dat mij de vriendschappelijke aanvragen van menig' uitgever al te lastig waren, of al to ongelegen kwamen, greep ik in dien tweeerlei voorraad, het weg gesloten Dagboek of de snipper-portefeuille op mijne tafel. Eindelijk, toen men weder eens een nieuw boek van mij -verlangde, is er deze verzameling uitgekomen. Zij draagt ten minste, en dat kan men van alle boeken niet zeggen, de eenvoudige waarheid in 't front of op den voorgevel : want 't zijn alle q Snippers van de schrijftafel. Met

19 9 dit laatste bedoelde ik eigenlijk «schrijvcrs-tafel," in onderscheiding van mijn eigenlijk studiewerk zoo wel, als van 't geen voor den kansel dienen moet; maar het langere woord Wilde er niet nit, en zoo ontvangt men deze exegese toe. De schifting in vijf Afdeelingen is geschied, eenige rustpunten bid 't lezen aan te geven, en ten minste eene algemeene sortering daar te stellen, daar eene geregelde aaneenschakeling van 't zoo ongeregelde, even ondenkbaar als ondoelmatig was. Eerst gaf ik daarom, wat van vroegeren datum was, ten deele reeds voor Tang gedrukt, gedeeltelijk ook nog in 't vermelde Dagboek. begraven. De tweede Afdeeling is vroeger met een geheel ander doel begonnen, of liever uit de snippermand opgegaard, en nu nog wat vermeerderd. De «Woorden des Tijds" zijn meest de nog versche indrukken der vijf laatste jaren ( ), en werden dikwijls met warmte, sours met diepen weemoed aan 't papier toevertrouwd. Van deze zag slechts een gedeelte vroeger het licht. Aileen de vierde Afdeeling «Oude Kennissen", is geheel een herdruk van 't geen ik reeds elders gaf; zoo als de «T_Aaatste Opruiming" nog geheel in maagdelijk handschrift voorhanden, en letterlijk een hoop blaadjes en shippers was. En zie daar nu, voor hem die eenigzins met de schrijversjeukte bekend is, eene getrouwe, mchvaardige ki81oria

20 10 Naar reeds ling zag ik u met ongeduld eene vrtripop de lippen wehhouden, geachte lezeres van dit mijn boekske, die u de moeite geeft, om ook de lang gerekte Inleiding door te worstelen. Reeds zijt gij op bl. 10, en nog hebt gij niets vernomen van dat teekeningje op het titelblad, en lien geheimzinnig peinzenden man, die daar zoo rustig als op zijn kantoor zit. «Zou dat nu de sehrijver wezen, met een zijner slippers in de hand?" Maar gij ziet het wel beter. Het heeft al te weinig van eene studeerkamer, en de man schijnt wel met de regterhand een soort van draaiorgel te besturen, dat er toch weder op het draaijen na niets van heeft. Beken maar lieve lezeres! (de lezers willen 't niet zoo spoedig bekennel', als hunne vrouwen, zusters en dochters;) beken maar, dat gij er niets van maken lumt, en ik zal u op den weg helpen. Zie eens het venster uit. Herkent gij daar met iets? «Ja waarlijk! een' spoorwagen, een paar palen en een telegraaf." Juist zoo! En 't vertrek, waar ik u heb ingeleid, is een «Telegrafiseh Bureau ;" en de man, die daar zit, is de telegrafist, bezig om eene depeehe over te maken. Tien tegen dat het geen vrouwenbrief is : want de telegrafist moet alles eerst lezen. Dus een berigt, dat ieder weten mag ; eene beurstijding b. v. of een bevel van stad en lande. Hij ziet het even in, onversehillig als een vreemde koud als het Noodlot, alleen out de woorden

21 11 tellers, en daarop, of anders op de letters, wat nit to zninigen. Op die wijze wordt het telegrafisch berigt, wairvan kortheid reeds eerie eerste voorwaarde was, zoo ligt als een veer, en vliegt in een ondenkbaar oogenblik langs den metalen draad men ver; onzigtbaar, onhoorbaar, en, naar 't schijnt, Diet gebonden aan de wetten van tijd en ruimte, zoodat de telegrafist te Rotterdam dien te Amsterdam wat in de ooren fluistert, en 't antwoord reeds verneemt, als hij de lippen naauwelijks gesloten heeft. Wonderbare uitvinding! Ik kan mij zoo geheel dien armen dwaas verbeelden, die nit zijne woning zoo lang op die geheiinzinnige draden had zitten -Wren, dat hij eindelijk de letters en woorden, in verwarden haast, daar over heen en weer zag buitelen, inzonderheid op beurstijd. En toen hem nu eons zijn zwak hoofd weer zoo sui0e en bonste, de gedachten er in kookten en bruisten, tot razens toe, zette zich de ongelukkige in de kranke hersenen, dat de tooverdraad hem door 't hoofd henen liep, het eerie oor in en 't andere nit. Sedert dien tijd was de arme man en is het misschien nog in zijne verbeelding de afgemartelde correspondent van geheel de wereld ; en zijn hoofd de mange voor duizend galopperende letters en woorden, die altijd de eene poort in en de andere -weer uitrennen, nadat zij er vreeselijk hebben hues gehouden; zonder dat hij ze nn- Trier grijpen of vangell kan... Arme, arme man!

22 Lath hem fillet uit, mijn lezer. Want wat versehil is er tusschen werkelijkheid en verbeelding, op 't gebied van lijden of van vreugd? Tat onzen armen dwaas eene ongerijmdheid bleef, tot hij die door nog grooter ongerijmdheid meende to hebben opgelost, dat is ons in zoo verre duidelijk eii verklaarbaar, als het op bekende natuurwetten gegrond is, al zoeken wij van deze no g de verklaring vergeefs. Wij weten, dat er eene kracht of eene stof (?) bestaat, die wij elektriciteit noemen, en die tot een' geregelden (of galvanischen) stroom kan worden opgewekt door de verbinding en afwisseling van tweeerlei metalen, doorgaans koper en zink. Deze galvanische stroom nu (of galvanische schok) doorloopt, langs een' metalen geleidraad, de ruimte met eene snelheid, Welke die van 't licht evenaart of overtreft. In het opwekken of afbreken van dien stroom bestaat nu geheel het geheim van den elektromagnetischen telegraaf. Hierin bestaat dus ook de arbeid van den man op oils titelvignet. Hij heeft met de kruk, die den stroom vrij laat of afbreekt, het geven van signalen op den versten afstand in zijne migt. Daartoe zorgt hij slechts, dat de galvanische batterij, die gij ouder zijne tafel ziet staan, altijd in geregelde orde is : koper en zink, door verduiid zwavelzuur geseheiden. En even als hij de signalen overzendt, ontvangt hij ze met den zelfden geheimzinnigen bode, die op bevel van zijn' ambt-

23 13 genoot, uren van hem of gezeten, oogenblikkelijk op de wijzerplaat hem de berigten lezen doet, waarm4 hij wordt belast. *) «Maar nu 't verband tussehen uw titelvignet en uwe Snippers? Is dat mogelijk niet nog verder te zoeken, dan de plaats, van waar ons die telegrafische berigten toestroomen, of de verklaring van hunne vlugt?" Met uw verlof, geachte lezer! op een der oude gevels van mijne vaderstad staat geschreven : Oordeel niet, 9.14Or fijd is; thus wee of?weld. 'Feet du.s, als gij niet Fadden kunt! Nadat ik mijne portefeuille met Snippers nog Bens geed doorgeschud en daarop v6or mij nitgespreid en gesorteerd had, was 't mij en dit, hoop ik zal ten minste eenige meerdere eenheid aan dit boekske geven, dan die van de lapjes-dekens, van ouds onder den naam van Bloendezing bekend ; het was mij dan, als of daar de fragmenten van eenige levensjaren v4dr mij lagen. Niet jaren van bedrijf en lotgeval, van arbeid en lijden, door velen te onregt alleen levee genoemd; maar jaren van een redelijk, een denkend aanzijn, waarvan de morgenstond de wekker is en de avond of nacht den molen vangt of den stoom afsluit; waarvan de polsslag yedachte wordt genoemd, en de adem rede. Wonderbaar rijk en afwisselend is dat denkend aanwezen : een stroom met duizend kronkelingen en die telkens Zie verder de Aanteekening aan het einde Tan dit werhie.

24 nieuwe beekjes in zich opneemt, nu eens pijlsnel voortschietende door de rotsen of afstortend in een' waterval, dan weer door 't gemurmel zijner eigene crolven als in een' zachten sluimer riewie,c1 OOOOOO En van waar komen ons nu al die gedachten? Met deze vraag begaf ik mij op weg, gelijk ik gewoonlijk doe met een inge-wikkeld vraagstuk, dat ik ilia oplossen, of een bezwaar,, dat ik niet verteren kan. Van waar komen ons al die gedachten Ja! ik wist het wel: de zielkunde leert ons, dat de menschelijke geest, zoo ver hij zich zelf benvust is, geene denkbeelden heeft, die niet eerst in hem opgewekt zijn ; dat hij wel den schakel kan verlengen, maar niet den eersten schalm vast smeden ; afleiden en combineren, vervolgen en opklimmen, ten laatste het ideaal naderen, wearvan 't heimwee hem is ingesehapen, maar niet zelf scheppen... Bat alles wist ik. Maar van waar nu de schok, die ieder oogenblik ons denkvermogen van 't eene in 't andere spoor schijnt te -werpen ; waardoor wij duizend dingen beginnen te denken, en er geen honderd geregeld ten einde brengen ; waardoor ons zelf bestuur, hoe ook geoefend, telkens door afleiding en verstrooijing bevangen wordt, en de geest soms op eens, tientallen jaren en honderden wren ver, in 't reeds lang vergetene wordt terug gevoerd, of als bij ingeving in 't nieuwe en vreemde, waarop wij gisteren vruchteloos peinsden, verplaatst? Vrij most PAULUS zeggen : _De geerfev der projeten

25 N zgli den profeten onderworpen. (1 Kor. HIV : 32.) Pit is alleen waar in den zin, waarin hij het bedoelt : dat men zwijgen kan, waar men wil en moet, ook onder de magt eerier hoogere geestverrukking ; zoo lang die ten minste niet in onzinnige d weeperij overslaat, of zonder duidelijk zelfbewustzijn werkt : en dat was niet des apostels redebike godsdienst. (Rom. XII : 1) Maar verder gnat de waarheid dozer spreuk niet, ook wanneer wij haar, van die hoogere geestverrukking, op de gewone werkzaamheid van den geest overbrengen. Hij is niet altijd in ooze magt. Wig kunnen niet enkel door het te willen, al zijne krachten op een punt bepalen; en veel minder nog invallende gedachten afweren, die ons niet welkom zijn, en die wij niet eens uit den zamenhang der voorstellingen (coneatenatio idearum) verklaren kunnen. De proeven hiervan soms treurige, althans lastige proeven had ik in mijne portefeuille met shippers achtergelaten. Van eenige herinnerde ik mij nog den oorsprong : -van alle andere bijna was die soortgelijk. Ik zette mij seder, om een' vriendschappelijken brief te sehrijven, en een woord over 't soeialisme Wilde met geweld er uit. Ik haastte mij, tot den uitersten termijn opgebouden, om mijne preek over MOZES of ELIA of te maken, en liep groot gevaar. van er een huiselijk woordje tussehen te voegen. Zelfs bij 't naar den kansel gaan, teekende ik nog even met potlood een' inval, cello mij geheel aangrijpende gedachte over China of

26 Tfi Titiskije op ; niet omdat ze mij op dat oogenblik eenig belting inboezemde, maar omdat ik mij anders van den kwelduivel niet ontslaan kon. Ja! als ik mijn vermoeid hoofd op 't kussen had gelegd, en rust mijn eenige wensch was, moest ik soms nog naar voorvaderlijke of voonnoederlijke zeden een zich opdringend icije in een' knoop van mijn' neusdoek bewaren, om het maar te bewegen, mij met rust te laten. Van waar toch al die gedachten komen? Terwiejl ik dit vroeg en weder vroeg, en dit maal mijn geest niet afzwierf, zelfs niet om zich voor een oogenblik te verpoozen, zag ik, ver over 't welig weiland en ruslig grazend vee linen, de palen langs den spoorweg, waarop de geheimzinnige draad rust, die zoo vele duizenden letters en woorden, en daarin denkbeelden en berigten, aandoeningen en wenschen, over veld en huis en akker draagt, zonder ze onder weg aan iemand te verraden of zelfs haar aanwezen te doen gissen. Dat werd mij, hoe meer ik er op staarde, het beeld van onzen rusteloos werkzamen geest. Onzigtbaar als de telegrafist in zijn stil bureau, ontvangt ook hij de tijdingen uit de buitenwereld of zendt ze daarin nit. En alleen omdat men hem niet ziet, omdat hij in stilte vlugt, als zijn bureau wordt afgebroken, willen sommige hoogwijze mannen, die alles naar de regelen tier werktuigkunde verklaren, ons verzekeren, dat er niemand in zat ; dat de menschelijke geest of ziel eigenlijk niet antlers was dan een

27 7 kunstige knoop, tusschen al die duizenden telegrafische thaden gelegd, en door de stoomkracht, die men 't leven noemt, bestuurd... Maar wij zullen zoo vrij zijn, om onze ziel, en den geest, die er 't hooger leven van uitmaakt, nog wat to behouden. De zon schijnt niet minder helder,, al beweert een halve blinde, dat het alleen maneschijn is. Zoo was dan vooreerst het menschelijke ligchaam een elektro-magnetische telegraaf, reeds lang eer die naam bekend was. Het zelfbewustzijn zegt ons, dat alleen in de hersenen de gedachte woont ; en de ondervinding leert, dat iemands denkbeelden niet verminkt worden, al worden hem een half dozijn ledematen mits niet tot het leven onmisbaar afgehouwen. Die leden zijn slechts, in betrekking tot het denkvermogen, de steunsels en omkleedsels van de zenuwdraden, die met ondenkbare snelheid iederen schok van en naar de buitenwereld overbrengen. Gelijk bekend is, spant de natuur, bij de vorming van dit kunstig werktuig, eerst de hoofdlinie van het ruggemerg, en bouwt daaraan het hoofdkantoor der hersenen ; en van beide gaan vervolgens de andere telegrafische linie6n nit. Zoo ontvangt nu de geest ontelbare tijdingen van buiten af, sommige zoo haastig geseind, dat zij naauwelijks leesbaar zijn of half weg afgebroken. Ook van binnen worden telkens de Braden van 't gevoel aangedaan, of hunne werking verstoord. Verder beweegt de verbeelding, met fantastische eigen- 2

28 18 zinnigheid, rusteloos de hand over de toetsen van 't geheugen, die alle op de wijzerplaat van 't zelfbewustzijn uitkomen. En onder dien chaos van telegrafische depeches, door en over elkander, oud en nieuw, van verre en van nabij door een geworpen ; vooral wanneer de buitenwereld op onze zintuigen met al haren rijkdom werkt, of de verheckling koortsachtig opbruist : onder dien chaos door, vat onze vrije wil de kruk, die de naar buiten loopende draden bestuurt ; de gedachte wordt een woord, eene daad... Verbazende rijkdom van den menschelijken geest! Maar hij draagt immers ook 't beeld van Hem, wien alle zjjne werken van eeuwigheid bekend zun ; die spreekt en het is er,, gebiedl en het staat er? Be slotsom, waartoe ik, langs dezen telegrafischen weg, was gekomen, gaf mij nog wel geen voldoend antwoord op mijne vraag. Schoon ik nu meer overtuigd was, dat invallende gedachten eigenlijk niet zoo als men zegt nit de luclit vallen, maar het uitwerksel zijn eener ons onbewuste waarneming of herinnering ; toch zou ik niet, zelfs een enkel uur ling, den loop mijner gedachten kunnen ontleden. Ja! ik kan en wil niet eens de mogelijkbeid eener ons onbewuste en onverklaarbare inwerking der geestenwereld ontkennen. Maar belderder was 't mij toch geworden, wat verhevene tank onzen geest is opgelegd : met het oog op de wijzerplaat van het zelfbewnst-

29 10 zijn, onze gedaehten en aandoenine,,en, naar de wetten der eeuwige waarheid en zedelijkheid, te bewerken, orn ze dan met een vaste hand naar buiten uit te zenden En zoo als die onaanzienlijke metaaldraad langs onze spoorwegen, eens de wereld regeren zal: op eenen dag China beheerschen nit Eveland, en in Europa den handel van Amerika doen spreken ; zoo als zij, hoe dun en teer, de onverbreekbare band dier volken worden zal, die de ijzeren ketenen van elken veroveraar hebben verbrijzeld ; even zoo is de gedachte de beheerscheres der wereld, en de vrije geleider haar eenige eisch, maar ook haar onverjaarbaar regt Blinde overrnagt kan da(ir alleen heerschen, waar hare draden gebroken en hare bureau's verzegeld zijn. Maar de galvanische stroom verliest zijne kracht niet, al wordt hij met geweld afgebroken of in een' afgrond nutteloos afgeleid. Zoo is het ook in de wereld der geesten. Naauwelijks heeft de gedachte zich in haar regt hersteld of een' nieuwen weg zich gebaand, of ze doordringt weder de volken met frissche kracht. 't Is waar, ook de leugen wordt verbreid, helaas! ook de lengen op 't gebied der zedelijkheid en der godsdienst! Maar telkens worden hare stuiptrekkingen overwonnen door de sterkere schokken der waarheid... En z66 eerst, zoo wordt de schoone toekomst, die de in - dustrie zich voorspiegelt, als geheel de aarde met een net van spoorwegen zal zijn omspannen en door 66n spinneweb van telegrailsche Braden zaam gevat ; zoo eerst 2*

30 20 wordt die schoone toekomst waarlijk schoon en hartverheffend. Want zij is de heerschappij der vrijheid, der waarheid en des vredes; de hereeniging van geheel het menschdom, door God uit eenen bloede gemaakt; en aan den gezigteinder van het christelijk geloof heet ze «de voleinding van het koningrijk der hemelen op aarde." En nu vrees ik wel een dat de latijn-sprekende lezer zijn Parturiunt monies op mij zal toepassen, als hij uit een zoo breed en hoog opgetrokken oorpor taal in een eenvoudig huisje, of liever in een hofje van kleine woningen en wonderlijk door een gebouwde kamertjes, binnen treedt.. Maar ik geef, nog eenigzins onder den druk eener slepende ziekte, wat ik geven kan. En het was, in mijn eigen oog ten minste, eenigzins eene regtvaardiging van zoo kleine gift, dat ik die magt der gedachte op den voorgrond stelae. Zeker is juist dit voor ons schrijvers eene ernstige vermaning tot bedachtzaamheid : want wat ook de telegrafist in zijne magt hebbe, niet, om tijdingen terug te roepen, die reeds, over landen en zeeen heen, hem ontvloden zijn. Maar daarom is 't nog niet noodig, dat wij de gedachte zoo Lang doordenken, tot die, als eene schoolles, voor het publiek op 't bord kan worden geschreven en van buiten geleerd. Wij denken niet gaarne voor anderen; liever spreken wij, om hen tot denken op te wekken. Daartoe mogen dan deze wei-

31 21 liige blades dienen. Zij hebben hunne eenheid alleen in de hand, die ze schreef, en den geest, die ze dacht. 1k hoop, dat die hand nergens afbrak, wat zij elders had opgebouwd, en die geest geene barer reeds nitgesprokene gedachten door eene tweede uitspraak weer vernietigde. Maar al meen ik, aan tegenspraak met mij zelven niet schuldig te staan, van herhaling wil ik mij niet vrij spreken. 1k kan mij zoo goed begrijpen, wat JEAN PAUL zegt, «dat er geen, schrijver was, dien hij minder las, dan JEAN PAUL ; en hij dus wel Bens, bij vergissing, reeds gedoopte kinderen nog eens voor 't doopvont bragt." Maar die herhaalde gedachte zal dan toch, hoop ik, ten minste niet alle nieuwheid van vorm cii uitdrukking, of van zamenhang en toepassing missen. En zoo, lieve lezer eenigzins misschien door vroegere toegevendheid bedorven, geef ik u ook deze Snippers ten beste. Van de aanmerkingen der kritiek kon ik bier weinig gebruik maken. Een enkel stukje slechts (111-elodie en Ilarmonie) viel nog onder haar bereik. De een reikte het den krans, als «een der beste stukjes in 't Jaarboekje, de ander keurde het «al zeer onbeduidend ;" een derde beoordeelaar was er, die alleen de kortheid bejammerde, en een vierde, die mij raadde, liever Novellen te maken dan Parabels. Voor mij had het eenige waarde, als het laatste van mijne, hand, waarop de zachte moederlijke kritiek, nit cle volheid van een vroom gemoed, dew dag

32 2 v66r haar ontslapen, «Ja en Amen!" had gezegd. En zoo gunde ik het nog eens een vijftal bladzijden. Voor het afgebrokene en sours stoute, onbewezene van deze fragmenten, vraag ik geene verschooning. Tk wilde niet, dat alles terstond iederen lezer fielder zou zijn. Zelfs zou 't mij zeer to leur stellen, als men deze bladen alleen met een goedkeurend knikje las. Neen! ik heb veel eer (maar in een' goeden zin) telkens een yolk willen werpen, die een' grooten hoop louts aansteekl gelijk reeds JA.KOBUS : 5) de tong of het wooed, met een geestig zinnebeeld, noemde. Tk heb strijd willen uitlokken, strijd, dat is twijfel en tegenspraak, maar ook onderzoek en oordeel : want het denken is niet antlers, dan een strijd van den geese, waarmede hij zich tot de oorspronkelijke eenheid en den eeuwigen vrede zijner bestemming doorworstelt. En nu pinetztin. Den lezer mijn heilwensch, en. den Vader der geesten mijne bede om zijnen zegen. 25 September, C. E. v. K.

33 I. UIT OUDE PANEREN Bli LEN GEZOCIII.

34

35 EERSTE AFDEELIN(;. VAT OUDE PAPIEREN BIJ EEN GEZOCHT. I. 1k kan mij nog zeer goed herinneren het gevoel nog meer van jaloezij dan van minderheid, waarmede ik tegen wijzen en geleerden opzag, toen het nog in niemand opkwam, mij daaronder merle te tellen. Het was minder de eer, die ik hun benijdde, dan wel de kennis. Alles te weten, welk een heerlijk denkbeeld! Tot de eerste beginselen en grondslagen der menschelijke kennis op te klimmen ; niet meer van anderen do waarheid te koopen of te leenen, maar die zelf iu eigendom te hebben: welk een geluk 1k beklaag mij de jaren van studie en nadenken niet, maar aan mijne jeugdige verwachting hebben zij toch niet voldaan. 1k weet to dat is nog zoo. Onze behoefte aan kennis en zekerheid van kennis groeit met ons denken en weten, ja meer dan dit. Wij worden als de rijke koopman, die, indien hij op het

36 26 oogenblik afrekenen moest en alle zijne erediteuren voldoen, armor zijn zou dan zijn knecht. Wij leeren den rijkdom, dien der bovenzinnelijke -wereld inzonderheid, meer kennen dan bezitten, en nog meer verinoeden dan kennen. Wanneer een man in een' vruchtboom klimt, zijn zijne armen veel eer te kort en zijne voeten te onvast om de vruchten te plukken, dan die van zijne kinderen rondom den boom, om ze op te rapers. Wanneer eene moeder voor haar kind de noten kraken wil, heeft zij sterke kiezen noodig om de bast te breken, terwijl het kind met zijne zwakke tanden de kern gemakkelijk vermalen kan. 2. 1k bezoek vele menschen, in alle standen. Sommigen wonen in een groot huis, en komen altijd een' stoel te kort, om u aan te bieden ; anderen hebben maar e'en vertrek, en er is altijd plaats. Wat geeft de ruimte, of wat beneemt ze? Orde of wanorde. Deze opmerking, hoe oud en dood eeiivoudig, was inij nut, - en daarom deel ik ze mede, - in mijne studie. De voorraadkamer van naijnen geest, - het geheugen bedoel ik, - is vrij bekrompen. Het is er wel eens zoo benaauwd in geweest, dat ik zelf er niet bij kon, of dat een oude trekpot brak, als ik een nieuw servies er neder zette, dat een foliaiit het ream uit viol, terwijl

37 2 7 ik met een quartijn het vertrek inkwam. Poch sedert ik de orde der kleinbehuisde, mear nette rnoedertjes zoek na to volgen, gnat het beter. Alle kleine zaken staan nu meer in vaste kasten, de groote meubelen in een geregeld verband; het onbruikbare wordt bij tijds in de schuur geworpen ; en er staat een wachter voor de deur, de Oplettendheid, en een ander voor het roam, het Nadenken. 3. 1k kwam ems door zeker dorp. Het was een donkere avond, en er brandde, althans op Bien hock, geen licht. 1k ging in gedachten verzonken voort, en stootte mij. Knorrig zag ik op, en onderscheidde met moeite een' zwaren hartsteenen paal, waarop vroeger een lantaarn pronkte. Sedert vijftig jeer of meer brandde de lantaarn niet, en toch had men den steepen paal laten staan, die nu buiten de rei der huizen uitstak, en door het licht van nieuwe l antaarnen, in het later meer bevolkte deel des dorps, niet beschenen werd. 1k knorde. De paal kon het niet helpen. Misschien het bestuur. Misschien de publieke opinie, omdat het een oude peal was. Maar onder het vender gaan troostte ik mij over den kleinen buil, met de gedachte, dat er nog zoo vele, veel lastiger en gevaarlijker palen zijn blijven staan, waarop in den tijd onzer vaderen Halt brandde, en waaraiu

38 S men zieh nu, daar het lieht gewij7,igt1 en verplaatst is, deerlijk stooten kan. 4. IIUFFEL (Pratt. Rea) haalt een gezegde van NA_- POLEON aan : «Er is maar e6ne schrede van het verhevene tot het belagehelijke ;" en hij voegt er bij : «Neen! maar van het valsch verhevene." wij nemen de vrijheid, HaFFEL'S correctie weder uit te wisschen, en no.- eons te zeggen «Neen! maar van het ware no verhevene." Want het valsch verhevene is reeds belagchelijk. De eene schrede is hier onnoodig. Eigenlijk kan het valsch verhevene alleen bestaan in mensehelijke nabootsing, die haar doel niet hereikt. 1k heb niet alleen gedichten en redevoeringen, maar ook tuinen en huizen gekend, in zulk een' mislukt verheven' stiji gebouwd; maar de natuur, als het werk des Oneindigen, en 's menschen geese, als zijn beeld; maar de idealen der menschheid en hare godsvereering : dit alles is altijd waarlijk verheven. En toch, tot het belagchelijke is bier vaak maar ecne schrede. Niet, dat het verhevene op zich zelf ooit belagehelijk wordt ; maar een onverwacht en zonderling contrast verwekt bij ons «die behagelijke stuip, die wij lagchen noemen." (VAN EFFEN.) Zoo is de rens volstrekt niet belagchelijk; maar wel het dwergje, dat op hooge beenen en met ecnig gevoel van eigen waarde naast hem gaat stain,

39 Daarom geeft, de godsdienst vaak zoo veel gelachs; juist niet altijd, omdat men met een opzettelijk slecht doel ze daardoor verachteliik wil maken, maar omdat zij er zich zoo gemakkelijk toe leent. De strijd tusschen bet bemelsche en aardsche openbaart zich bij Naar gedurig, en geeft tot menig treffend-weemoedig, maar ook -tot menig verrassend en bespottelijk contrast aaneiding. Eon enhel voorbeeld. Een jeugdig paar laat liefst buiten, in de landelijke stilte, zijn huwelijk inzegenen. blijde, maar to y ens heilige stemming betreden zij, met de bruilofsgasten, de dorpskerk. De predikant is er nog niet; maar de sehoolmeester met een' bakker-ouderling hebben juist de zaken in orde gebragt. De jonggehawden semen alles op. Het knielbankje, komt hun wat vreemd voor. Zij ligten het groene kleed even op; en ziet : het is een omgekeerde baktrog! Anne predikant, die nu den dartelen troop stichten moet! En toch zal de buitenman hierom en om menigen dito dito niet lagchen. Pus omnia Zijn ze dan waarlijk zoo veel vromer, die eenvoudige landlieden? Ja en neon. Wat moor eerbied, of vrees zoo ge wilt, hebben zij zeker; meer ware godsvrucht en deugd daarom nog zoo zeker niet. Maar buitendien, zulke tegenoverstellingen zijn hun zeer natuurlijk. Zij begrijpen uwen lack naauwelijks. Gij moot met zwaarder toots op hunne waste zenuwen slaan. Evenwel is de yang bij inij opgeko)nen, of

40 30 ouders het niet nog veel, veel meer hunnen kinderen en zich zelven moesten inscherpen, dat het heilige heilig blijven moot. Komt de godsdienstoefening, van wie ook, u bespottelijk voor ; kunt gij, zoo men zegt, er uwen lach naauwelijks 'louden; dan doet gij zonde met er bij te gaan, en nog meer met er, als zij ook reeds zoo denken, uwe kinderen aan te wagon. Even zoo is het met het heirleger van aneldoten, rakende pastoors, predikanten, kosters, kerken, en vooral bijbelplaatsen. Het is moeijelijk zaaijen op een veld, door de loopgraven der spotternij ondermijnd! Maar daarom kan ik nog niet aannemen, dat cage lagchen zonde is. 1k wil gaarne gelooven, dat de engelen niet schateren, en zelfs zoo ge wilt dat de Heer JEZUS nooit gelagchen heeft. 1k neem zelfs aan, dat, hoe meer onze hoogere geestvermogens zich ontwikkelen en de ziel zich aan geregeld nadenken gewent, naar die mate ook het zelfbestuur toeneemt, en onze geest niet zoo ligt uit zijn middelpunt wordt weg geslingerd. -Van daar de onderdrukte lach, de grimlach der denkers. Doch het lagchen zelf kunnen wij, zielkundig noch medisch, niet missen. Die nooit lacht, wordt een dof en knorrig bypocondrist, een trotsche menschenhater en de vogelverschrikker der kinderen, of een overspannen dweeper. Die niet lagchen kan, 6f door zijn gestel, 6f door den hoogen ernst zijner omstandigheden, voor hem heb ik een recept. Hij lokke kinderen tot zieh: ze zullen voor hem lagchen! Zen de -Reiland der

41 31 wereld zich ook in die onsehuldige, onvermengde vreugde niet verkwikt hebben, die hij als mensch bier op aarde missen moest? 5. «Helaas! mijn vriend is de zelfde niet weer. Hoorde ik hem maar weer vloeken!" Zonderling staarde ik den man aan, die dit zeide, en die zelf nooit gevloekt heeft, van kindsbeen af. Hij las in mijn oog de vrang «Kunt gij dat mown?" en beantwoordde mijn blik van stomme verbazing met deze woorden: «Schijnt mijn wensch u vreemd? Wel nu, ik zal u dien verklaren. Zoo lang mijn vriend nog vloekte, was hij open, gul, mild, gevoelig voor al wat edel is, hartelijk en trouw in de vriendsehap. Eenige oefening en ernst zouden gaande weg die ruwe vormen wel verzacht hebben. 1k zelf aeht ze altijd en onbepaald een zedelijk kwaad, en heb hem dit dikwijls gezegd. Hij began het van mij aan te nemen ; toen ik hem voor eenigen tijd verlaten moest. Maar nu, in plaats van die ruwe vormen door ontwikkeling der kostbare kern te veredelen, nu heeft men ze vermorzeld en met het pain zijn hart toegesloten; men heeft zijne mannelijke kracht geknot, mood en zelfvertrouwen in hem gebroken, en den trotsehen nek ander het juk van een streng methodisme gebogen: wee hem, die het beeld Gods dt!"

42 3 2 «En acht gij het kwaad onherstelbaar?" vroeg ik, om den braven man afleiding te,even. «En wat zoudt hij doen," zoo antwoordde hij met eene vraag : «als men in uw afwezen eene uwer beste schilderijen toevallig met slijk bespat, aan de schoonmaakster had gegeven, en ze had er vlek en vernis en gloed te zamen afgeboend?" De ziekte is een bezoek van den flood; maar hij blijft in de voorkamer staan, en ziet zijne groote bezoeklijst na, en gaat dikwijls weer heen, omdat ge nog niet reisvaardig zijt, en hij ook eerst nog elders wezen moet. Maar bij 't heengaan roept hij nog : «Ik kom zeker terug!" Ach! waarom heeft dan meestal de kranke zijne ooren zoo vast tusschen de kussens gestopt ; en schromen dienstboden, geneesheer en betrekkingen, de boodschap over te brengen? 70 De mensch komt ter wereld, of liever ontworstelt de onbewuste kindschheid, gelijk de kapel uitbreekt nit de pop. De vleugelen zijner verbeelding schitteren, nog ongeschonden, van de heerlijkste kleuren. Maar ondervinding strooit er het stof der garde op, en de

43 33 tranen der teleurstelling zijn de regendroppels, die het stof vaster kleven doen. De zon schuilt, de storm steekt op, de kapel zoekt vergeefs den druk en de smet zijner vleugelen af to schudclen. Vaak knakken zij onder hare geweldige inspanning. En eindelijk, nadat de harde werkelijkheid aan de verbeelding hare vlugt ontnomen, en de magtelooze strijd met het leven hare vleugelen gelled verbroken heeft, ontfermt zich de goede moeder van al wat leeft, de Aarde, over den armen mensch, en geeft hem weder rust in Ka ren schoot. Verstand en hart zijn tweelingbroeders, even als JAKOB en EZAU, die dikwijls twistten over het regt van eerstgeboorte. Eigenlijk zou dit aan den laatsten, den woesten EZAU van ons gevoel toekomen, daar deze het eerst leefde in oils. Maar hij veraeht nog yank dit goddelijk regt, om. een' schotel moes; en dan is het ook maar beter, dat de listige en volhardende JAKOB des koelen verstands *) het overneme. Gelukkig als ook deze na veel af- en omzwerving en vijandschap, zich opregt verzoenen! '4 ) Ik bedoel bier het gewoon, zoo men zegt : gezond versiand; niet de oneindig verhevener rede, die geene eerstgeboorte maar een eigen regt van hoogeren oorsprong in ons heeft. 3

44 9. Ms gene duif zich verheft boven hare lii en Celle geburinne boven de hare, clan vliegen zij zusterlijk over geheel de stad, en twisters om geen korrel meer. Als twee arenden van hunne bergtoppen zich verheffen, zweven zij over 't geheele land, en, vrij kiezende onder geheele kudden, betwisten zij elkander geen lam. Zoo wordt de gezigts- en gedachtenkring van den mensch verruimd, en zijn hart met de liefelijkheden des vredes en der vrijheid vervuld, naar mate hij zich waarlijk hooger verheft. 10. De visch kan hooger of lager zwemmen, door zijne luchtblaas uit te zetten of in te krimpen ; maar bet hindert hem Loch, te lang aan een of te dikwijls die spieren te spanners; van zelf keert hij dan tot zijne gewone hoogte in het water terug, en blijft daar. Waarom zijn de menschen zoo wijs niet, om te blijven in den kring, waarin zij zich het gemakkelijkst bewegen? Waarom zwemmen thans zoo vele grondelingen boven? 11. Tk hoorde het onlangs door een' welsprekenden mond den jengdigen knnstenaar toeroepen : «Bestudeer de

45 35 waarheid, iii de natuur en in uwen geest!" Even zeer zou ik het wel iederen jeugdigen gesehied - of romanschrijver willen toeroepen, ja ieder, die menschenkennis verlangt «Bestudeer de waarheid, in den mensch en in u zelven!" Het dagelijksche leven is wel zeer dagelijkseh, omdat er Gode zij dank! niet iederen dag Bergen instorten en volken omwentelen. Ook hebben de romanschrijvers met al hunne groteske, vreemde en vreeselijke beelden onze zinnen vat verstompt. Maar gelijk voor den natuuronderzoeker een enkele boom, ja een koolstronk met rupsen rijker is, dan voor den onnadenkenden wandelaar geheel de landstreek; en hij koolsblad en rups nog peinzend onder 't mikroskoop zet, terwijl de ander het geheele veld reeds vergeten is; zoo is voor den opmerker overal de menschheid rijk, tot in hare kleinste handelingen. Maar dan alleen zal hij den meusch joist beoordeelen, als hij zich zelven goed beoordeelt. Anders kan hij wel zekeren takt verkrijgen, waarin ons soms de Wilde en onbeschaafde ver vooruit is, maar geen ware menschenkennis. Deze verzoent ons met den naaste, omdat ze niemand tot engel of duivel maakt, maar allen tot menschen, gelijk ook wij zelve zijn, 12, De drukpers is als de aarde. Zij is om der zonde wile vervloekt, chit ze den menseh doornen en distelen voorf- 3-y.-

46 30 hrenge. Maar zij wordt ook van God 110g mildelijk gezegend, dat zij het voedzaam gram doe uitspruiten, en rijk worde in lommer en in bloemen. En wie zou nu, oin de doornen en distelen, de aarde in eene zandwoeslijn herschapen willen zien 13. De vrouw wordt meermalen met eene bloem vergeleken, de man met een' boom; en dit is niet onnatuurlijk: de eerste is in het plantenrijk het zinnebeeld der schoonheid, en de laatste der kracht; inzonderheid zijn de roos en de eikenboom hiertoe van ouds het eigendom des dichters, en de vrouw mag hoogstens als klimop zich verheffen. Die beelden zijn nu lief en goed; jammer maar, dat de bladeren der roos uitvallen en hare doornen niet, en dat de klimop den stain somtijds in hare omhelzingen verstikt. 1k wilde liever een vruchtdragend gewas tot beeld hebben; dan bleef er,, belialve de bladeren, na de bloemen nog jets over ; maar de dichters hadden daar minder belang bij : want zij wisten wel, dat zij veel meer voor jonge meisjes, dan voor getrouwde vrouwen zongen. 14. Rene moeder, die bet meest bidt om haar eerste kind, zucht somtijds het nicest over het laatste: want overspanner' begeerte is het cerst verznaigil.

47 37 Een mensch zonder godsdienst, is als een reiziger zonder staf. In het eerste uur vergeet hij hem ligt, of beklaagt zich over den nutteloozen last ; hmar in het laatste, of vroeger bij moeijelijk klimmen, steunt hij or op, of treurt om het geniis of verlies daarvan. 16. Er is veel begaafdheid en kunst noodig voor een' redcinaar of schrijver, om anderen te doen weenen of lagchen ; maar nog meer, om hun karakter eene krachtige wending te geven, hen tot het goede te bewegen. Het weenen en het lagchen zijn beide slechts magtig genoeg om to verstore'', om of te breken. Tranen zijn als een stortvloed op bekoorlijke, maar gevaarlijke dreven; en de lach is als eene aardbeving, waardoor het bespottelijke tot in zijne grondvesten geschokt wordt. 1Viaar er is een koel beraden geest en een vast besluit noodig, om op te bouwen in de plaats van het afgebrokene, opdat geene andere dwaasheid de ledige ruimte bezette, Been onkrui d den verlaten' akker inneme. En tot opbouwen is het oog, dat weent of lacht, niet helder genoeg; daartoe wordt een vaste blik vereischt. 17. De roman is niet schadelijk, onidat hij eel ' vetclielti

48 38 verhaal, maar omdat zijn prikkel de zinnelijkheid, al is 't clan ook eerie verfijnde zinnelijkheid, is. Alle verdichte verhalen zijn geene romans. De echte roman kan alleen onschadelijk zijn, door het voorzigtig en matig gebruik; en 't is niet genoeg, er een tegengift in te mengen van half geschiedkundige waarheid, veel minder nog van een verdicht godsbestuur, waardoor ligt, vooral bij den jeugdigen lezer,, het godsbestuur zelf verdichting wordt. Eerst dan verliest het verdicht verhaal het altijd eenigzins bedenkelijk karakter van roman, wanneer knoop en ontknooping van 't gebied der zinnelijkheid op dat van geest en gemoed worden overgebragt. Dan ook heeft men eerst het regt, om zieh te beroepen op het groote voorbeeld van heilzame verdiehting, ons door den Heer in zijne gelijkenissen gegeven. 18. De satire is een scherp tegengift, ontstaan met het kwaad en dat sterft met de zoncle. De eerste satire verdrijft ADAM uit het paradijs : «Zie, zij zijn yelvorden als Onzer een!" En de stoutste satire is, in den mond van ELlA en JEZAJA, het doodvonnis der afgoderij. Maar ook het toedienen van tegengift is alleen den kundigen en mensehlievendon geneesheer toevertrouwd. Zoo moet ook de satire een wapen zijn, door heiligen ernst bestuurd, niet mu den mensah te dooden, moor alleen zijne kwaol.

49 De nevelen dozer aarde moeten tot donkere wolken aangroeijen, om het beeld der goddelijle trouw, den heerlijken regenboog, to vertoonen, sehitterender naar mate do achtergrand donkerder is. 20. Tic heb sehoien en akademie doorloopen, en met belangstelling de ontwikkeling ell wijziging, zoo wel als den teruggang van veler karakter en aanleggade geslagen. Daarbij deed de ondervinding mij al meer en meer vreezen voor hen, die, door den roep van hun genie vooraf gegaan can de akademie kwamen. Zij stonden er bloot voor tweeêrlei gevaar, en ontkwamen die beide zelden Of het vuur en de kracht van hunnen geest deed hen tot uitspattingen ervallen, die de beperkte levenskring in het ouderlijke huis minder duldt; of de aanhoudende en geregelde inspanning verlamde hunno geestkraeht : zij werden bruikbare menschen en niet meer. De zelfde studio, die voor het gewoon verstand een prikkelend, opwekkend voedsel was, word voor hen een doodend vergif. Zoo kost het veel moeite, het wilde paard to temmen, dat in de eerste jaren goon' teugel beeft gevoeld. Of het kromt den reek en laat de maven hangen, en wordt een lusteloos trekdier; Of het breekt juk en gareel en ver- -woest al }vat het outmoet, en eindelijk oak 'Lich zelven,