Bijlage A: Voorstel tot aanwijzing als beschermd archeologisch monument

Transcriptie

1 Bijlage A: Voorstel tot aanwijzing als beschermd archeologisch monument 27 februari 2009 Croonen Adviseurs West bv

2 Bijlage A: Voorstel tot aanwijzing als beschermd archeologisch monument De Nederlandse archeologische monumentenzorg richt zich op een optimaal beheer van de bodem als unieke bron van informatie over de Nederlandse geschiedenis. Behoud ter plekke heeft daarbij de voorkeur. Achterliggende gedachte is dat voor toekomstige generaties de bodem nog feitelijke sporen en herinneringen uit het verleden moet bevatten. Voor die generaties zal bovendien gelden dat zij over andere en wellicht betere methoden van archeologisch onderzoek zullen beschikken zodat zij zelf onderzoek kunnen doen naar het verleden vanuit hun eigen vraagstelling. Het bodemarchief heeft geen regenererend vermogen; wat eens wordt opgegeven is voor altijd weg. Ook opgraven betekent vernietigen. Het is daarom van belang verantwoord en selectief met het bodemarchief om te springen. Wettelijke bescherming wordt eveneens selectief ingezet. De te beschermen waarden zijn altijd van nationaal belang, vallen binnen op rjksniveau vastgestelde prioriteiten en worden nauwkeurig omschreven. Ook de begrenzing van de terreinen wordt zorgvuldig en niet ruimer dan noodzakelijk bepaald. Algemene gegevens Omschrijving : Romeinse legerplaats (castellum) Provincie : Utrecht Gemeente : Woerden Plaats : Woerden Toponiem : Kerkplein, Hoochwoert Kaartblad/centr. coördinaten : 31 G, / CMA-code : 31G-016 Periode: Romeinse tijd, ca na Chr. Beschrijving en waardestelling Inleiding Het rivierengebied was in de Romeinse tijd een belangrijk en drukbevolkt gebied. Veel archeologische resten uit deze periode liggen dan ook in en onder de huidige steden. In het centrum van Woerden bevinden zich pal onder de middeleeuwse Petruskerk de resten van het Romeinse castellum Laurium. De naam van het fort is bekend van de Tabula Peutingeriana, een Middeleeuwse kopie van een Romeinse landkaart. Het fort maakte deel uit van een keten van forten langs de Rijn, die, verbonden door een weg, de noordelijke Romeinse rijksgrens of Limes bewaakten. Castellum Laurium lag strategisch in een binnenbocht van de Oude Rijn, waardoor het verkeer over de rivier in de gaten gehouden kon worden en het fort makkelijk bevoorraad kon worden. De dichtstbijzijnde forten lagen bij Zwammerdam en Bunnik (Fort Vechten). Op grond van kleine archeologische onderzoeken en vondsten bestond al langer het vermoeden dat Laurium in het centrum van Woerden gezocht moest worden. Maar de onomstoteljke bewijzen hiervoor, in de vorm van grachten en wallen, kwamen pas bij opgravingen in de jaren 90 van de vorige eeuw ten zuiden van de Petruskerk. Op grond van het onderzoek kon voorzichtig een eerste schets van de contouren van het fort gemaakt worden. Het eerste fort werd waarschijnlijk rond 40 na Chr. onder het bewind van keizer Caligula gebouwd. Een overstroming en verandering in de loop van de Rijn zorgde ervoor dat het eerste fort snel verlaten is en iets noordelijker een nieuw fort gebouwd werd. Na verschillende keren in hout te zijn herbouwd, werd Laurium uiteindelijk rond het einde van de 2e eeuw in steen opgetrokken. Het hiervoor benodigde bouwmateriaal werd met grote pramen via de Rijn aangevoerd. Castelium Laurium wordt omstreeks 260 na Chr. verlaten. Van het monumentale fort is helaas weinig bewaard gebleven, omdat het steen in de middeleeuwen als bouwmateriaal is hergebruikt voor onder andere de Petruskerk. Wanneer de locatie opnieuw bewoond werd is onduidelijk. De vroegste historische bronnen wijzen op het begin van de lie eeuw, 1 maar mogelijk was er al in de Karolingische periode sprake van bewoning in Woerden. Sinds de Middeleeuwen vindt er echter continu bewoond plaats. Door het eeuwenlange gebruik en ophoging van deze plek, is de kerk inmiddels het hoogste punt in het centrum van Woerden geworden. Bij de planvorming voor de herinrichting van de omgeving van de kerk en de aanleg van een parkeergarage in de negentiger jaren van de vorige eeuw, is het rijke bodemarchief als inspiratiebron gebruikt en aangegrepen om het verhaal van Romeins Woerden te vertellen. In samenspraak tussen de gemeente Woerden en de RACM is besloten de resten van het castellum wettelijk te beschermen

3 en zoveel mogelijk te ontzien door het aangepast bouwen van winkels en appartementen. Op de locatie van de parkeergarage is voorafgaande aan de ontgraving in de periode een grootschalige archeologisch onderzoek uitgevoerd, dat nieuw licht op de Romeinse geschiedenis van Woerden heeft geworpen. Het onderzoek heeft sporen van gebouwen van het bij het fort behorende kam pdorp aan het licht gebracht. In dit kampdorp woonden handelaren en de vrouwen van de soldaten. Opgravingen in de naast het fort gelegen (toenmalige) Rijnbedding leverden behalve een groot aantal bijzondere en goed geconserveerde vondsten ook een compleet bewaard schip op. Bij het uitgraven van een liftschacht binnen het castellumterrein bleek een deel van de muur van het belangrijkste gebouw van het fort, de principia, bewaard. Door de onderzoeken zijn de contouren van het castellum definitief vast te komen staan. Een interessant gegeven hierbij is dat de huidige Kerkstraat vrijwel op dezelfde plek ligt als de centrale weg door het fort, de via principalis. Het lijkt er dus op dat de aanwezigheid van het castellum al veel eerder een belangrijke rol heeft gespeeld bij de inrichting van Woerden. Geologie, bodem en landschap Het castellum Laurium is gebouwd op de zuidelijke oeverwal van de Oude Rijn iets ten oosten van de plaats waar de Linschoten in de Rijn uitmondt. De top van de oeverwal ligt tussen ca. 0,2 m + NAP en 0,8 m NAP. Het fort ligt in de binnenbocht -of kronkelwaard- van een meander van de rivier, vermoedelijk recht tegenover de monding van de Grecht, een crevassegeul. De rivierbocht verplaatste zich in het tweede deel van de 1 eeuw en in de 2de eeuw in noordwesteljke richting. Aan het einde van de 2& eeuw bevond de rivier zich ruim 50 m van het castellum. Vôôr de bouw van het castellum was het gebied begroeid met een relatief droge oevervegetatie, alleen in de kronkelwaardgeul groeide vermoedelijk een nat ooibos. Een aangetroffen brandlaag die te dateren is omstreeks het midden van de 1 eeuw wijst mogelijk op de ontginning van het terrein. De locatie moet in de Romeinse tijd erg drassig zijn geweest en is bovendien diverse malen overstroomd. In de loop van de tijd zijn delen van het terrein dan ook opgehoogd. De Linschotense stroomrug die aan de zuidkant van Woerden ligt ca. 500m ten westen van het castellumterrein, was vermoedelijk niet meer bevaarbaar in de Romeinse tijd. De restgeul was een langgerekte laagte die alleen tijdens overstromingen vanuit de Ouder Rijn onder water liep. Momenteel ligt het monument in bebouwd gebied, binnen de Middeleeuwse omwalling van de stad Woerden. De maaiveldhoogte varieert van ca. 2,50 +NAP ter plaatse van de Petruskerk tot 1,15 +NAP in de Havenstraat. De bodemopbouw is als volgt: onder een subrecente bouwvoor ligt een pakket puin dat wordt gedateerd in de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. In dit pakket bevindt zich incidenteel Romeins vondstmateriaal. Daaronder ligt een puinlaag met alleen Romeins materiaal. Deze laag wordt geïnterpreteerd als egalisatielaag ten behoeve van de herbouw van castellum Laurium in steen (fase V). De bovenkant van het puinpakket ligt globaal tussen 0,60 m en 0,80 m +NAP, maar reikt in zones waar in de post-romeinse tijd geen bebouwing heeft gestaan mogelijk tot 2,03 +NAP. Onder deze egalisatielaag bevinden zich diverse Romeinse sporenniveaus en brandlagen, de resten van eerdere fasen van het castellum. De oudste Romeinse sporenniveaus liggen op de zandige oeverafzettingen van de Rijn. De basis van het Romeinse niveau binnen het castellum ligt globaal op een hoogte tussen 0,60 m -NAP tot 0,10 m +NAP. Uitgevoerd onderzoek Dankzij meldingen van amateurarcheologen en onderzoek dat is uitgevoerd vanwege diverse bodemingrepen is er veel informatie voorhanden over de archeologische resten binnen het monument en uit de directe omgeving ervan. Met name opgravingen die tussen zijn uitgevoerd in het kader van de bouw van de Castellum-parkeergarage, de vergroting van het Kerkplein en nieuwbouw (project Hoochwoert) hebben een schat aan gegevens opgeleverd. Binnen het monument is voorafgaand aan de nieuwbouw ter plaatse van de zogenaamde bouwblokken C, El en E2 archeologisch onderzoek verricht. Er heeft een archeologisch inventariserend veldonderzoek plaatsgevonden en de sloopwerkzaamheden van de bestaande bebouwing is archeologisch begeleid. Vervolgens is de puinlaag, die bovenop het castellum ligt, in bouwblokken El en F2 tot op de voor de nieuwbouw vereiste ontgravingsdiepte archeologisch onderzocht. Verder hebben in bouwblokken C, El en E2 enkele opgravingen plaatsgevonden op de locaties voor liftschachten en travoputten. Tussen zijn nog enkele kleinschalige grondwerkzaamheden archeologisch begeleid. Ook deze onderzoeken, zoals in 2007 in de Havenstraat bleken zeer waardevolle gegevens op te leveren. Voorts is voor een nog te realiseren bouwblok (E3) in 2006 een bureauonderzoek uitgevoerd teneinde informatie te verwerven over de aard en ligging van bekende of verwachte archeologische waarden. Voor een overzicht van het uitgevoerde onderzoek wordt verwezen naar bijgaande literatuurljst. Met het oog op de wettelijke bescherming van het monument zijn in 2005 de resultaten van het tot dan toe

4 verrichtte onderzoek bestudeerd en heeft er een aanvullend booronderzoek plaatsgevonden naar de diepteligging van de Romeinse resten in bouwblokken C en E. Begrenzing De begrenzing is aangegeven op bijgevoegd kaartje, dat deel uitmaakt van het besluit. Als begrenzing van het monument wordt uitgegaan van de grens van castellum Laurium, fase 11-1V, inclusief grachten en wanen, begrenzing NW-zijde: het castellum wordt hier begrensd door de Rijn (ten noorden van het castellum). Beschoeiingen van de Rijn zijn door Haalebos (1996) aangetroffen in put 11. begrenzing NO-zijde: bij onderzoek van vuilcontainers aan de Havenstraat zijn in 2007 twee grachten behorend tot het castellum opgegraven. De Havenstraat valt derhalve binnen de begrenzing van het monument. begrenzing ZO-zijde: hierbinnen vallen de grachten die door de ROB (Van Dockum 1996) in put 21 en 22 zijn opgegraven. De locatie van de vondst van een stenen muur in 1984 (Hogewoerd 5) valt tevens binnen de begrenzing. begrenzing ZW-zijde: Bij het onderzoek van Hoochwoert (Blom, E. & W.K. Vos 2008) zijn de Castellumgrachten aangetroffen in de putten 20, 23 en Deze grachten vallen allen binnen de voorgestelde begrenzing. Deze begrenzing wordt door de gemeente Woerden vastgelegd in het nieuwe bestemmingsplan binnenstad. Fysieke kwaliteit Het uitgevoerde onderzoek heeft uitgewezen dat de gaafheid en conservering van de Romeinse resten binnen het monument redelijk tot goed is. Het Romeinse puinpakket is waarschijnlijk grotendeels intact. Van de steenbouwfase zal echter weinig meer over zijn dan dit puinpakket, uitgezonderd incidentele bouwresten zoals de aangetroffen tufstenen muur van de principia. Dit heeft wel tot voordeel dat eerdere castellumfasen door afdekking goed bewaard zijn gebleven. In het Romeinse sporenniveau onder de puinlaag kunnen resten van gebouwen en infrastructuur van het castellum Laurium aangetroffen worden. De conservering van (onverbrande) organische resten uit het castellum is over het algemeen matig, m.u.v. materiaal dat uit de grachten komt. Dit laatste was goed geconserveerd. Daarnaast zijn er restanten van bewoning uit de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd aanwezig. De fundamenten van de (sub)recente bebouwing reiken gemiddeld tussen 0,50 en 1,00 m Mv en lijkende Romeinse laag op enkele uitzonderingen na niet verstoord te hebben. Inhoudelijke kwaliteit De inhoudelijke kwaliteit van het monument is hoog in alle opzichten. Als onderdeel van de limes vormt het fort een schakel in een geheel. Vanwege de hoge gaafheid kunnen de aanwezige resten naar verwachting gedetailleerde informatie leveren ten aanzien van de inrichting, ontwikkeling en materiële cultuur van zowel de opeenvolgende Woerdense castellumfasen als de Limes in het algemeen. Daarnaast bevat het monument informatie over de manier waarop de Romeinen omgingen met de beperkingen en mogelijkheden die het lokale landschap bood en deze inrichtten en aanpasten, Hoewel het Romeinse puinpakket inmiddels uitgebreid is onderzocht, wordt de inhoudelijke waarde van dit puinpakket eveneens als hoog aangemerkt nu in dit pakket de restanten van een muur van de principia zijn aangetroffen. De ensemblewaarde is eveneens hoog, zowel op lokale als regionale/nationale schaal. Het castellum maakt deel uit van een complex met kampdorp (vicus), badhuis, grafvelden en infrastructuur (limesweg, waterloop met kade en beschoeüngen). Bovendien zijn in de directe omgeving diverse scheepsvondsten gedaan die dateren uit dezelfde periode. In breder verband vormt het castellum één geheel met andere forten, wachttorens enz. langs de Limes. Tot slot kan bij dit monument ook een herinneringswaarde worden toegekend vanwege de vermelding van de locatie op de Peutingerkaart.

5 Romeins castellum Waarden Beleving Criteria Schoonheid Scores Hoog Midden Laag N.V.T. Herinneringswaarde 2 Fysieke kwaliteit Inhoudelijke kwaliteit Gaafheid Zeldzaamheid Informatiewaarde Ensemblewaarde Representativiteit

6 Beknopte Literatuurverwijzing Beunder, P.C., 1986: Eerste keramiekscherf uit Karolingisch Woerden, Heemtijdinghen 22(2), Beunder, P.C., 1992: Woerden, Havenstraat, Archeologische Kroniek Provincie Utrecht , Blom, E., J.J. Lanzing & W.K. Vos 2004: Woerden Kerkplein, deelgebied B en C en het schip Woerden 7. ADC ArcheoProjecten, rapport nr. 254, Amersfoort. Blom, E. & W.K. Vos 2006: Woerden-Hoochwoert. Een blik in castellum Laurium. Archeologisch onderzoek op bouwblok C en E. ADC ArcheoProiecten, rapport nr. 500, Amersfoort. Blom, E. & W.K. Vos (eds.) 2008: Woerden-Hoochwoert: De opgravingen in het Romeinse castellum Laurium, de vicus en van het schip de Woerden 7, Amersfoort, (ADC Monografie, 2). Bogaers, JE., & JE. Haalebos, 1983: Op zoek naar een castellum in Woerden, Spiegel Historiael 18 (6), Bontenbal, A.G., & C. Doedeijns, 2003: Bijlage VIII. Historisch- en archiefonderzoek naar de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd, in: W.K. Vos, Woerden Kerkplein ADC ArcheoProjecten, rapport nr. 152, Amersfoort. Bulten, E.EB., T. Hazenberg en W.K. Vos 2005: Diepteligging van de Romeinse resten binnen castellum Laurium te Woerden: de bouwblokken C en E. Hazenberg Archeologie rapport nr , Leiden. Dockum, S. G. van, 1996: Woerden: Hoge Woerd, Archeologische Kroniek Provincie Utrecht , Jeneson, C.F. & L. Bruning 2006: Woerden Castellum: archeologisch toezicht Hazenberg Archeologie rapport nr , Leiden. Haalebos, J.K., 1996: Em Römisches Getreideschiff in Woerden (NL), Jahrbuch des RömischSermanischen Zentralmuseums Mainz 43, met bijdragen van C. van Driel en Mechteld Neyses, Haalebos, J.K. en W.K. Vos, 1999: Aanvullend Archeologisch Onderzoek in Woerden, hoek Molenstraat/Kazernestraat (ADC rapport 5), Bunschoten. Hazenberg, T., Hingh, A. de & H. van den Ende, 2004: Archeologische Monumentenkaart Woerden, gemeente Woerden. Lanzing, J.J. & W.K. Vos 2004: Woerden Hoochwoert, bouwblokken C en E, sloopbegeleiding en IVO april ADC ArcheoProjecten, rapport nr. 308, Amersfoort. Ostkamp, S., 2003: Middeleeuwen en Nieuwe Tijd, in: W.K. Vos, Woerden Kerkplein 2002 ADC ArcheoProjecten, rapport nr. 152, Amersfoort.