Fotografische grenzen verleggen met full-time flits.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Fotografische grenzen verleggen met full-time flits."

Transcriptie

1 Fotografische grenzen verleggen met full-time flits.

2 Full-time flitsfotografie - harmonie tussen lichtbronnen opent de weg naar nieuwe fotomogelijkheden. Oude huizen, klinkerstraatjes, tientallen kerken met beierende klokken - het pittoreske Cremona in de Noord-Italiaanse provincie Lombardije is een schatkamer vol antiek. U kunt er in één dag op uw gemak rondlopen, zo klein is het, maar het is ook de wereldberoemde geboorteplaats van Stradivarius en andere meester-vioolbouwers. Ook nu nog zijn er zo'n honderd ateliers waar violen en andere strijkinstrumenten worden gebouwd. "Geen twee instrumenten zijn hetzelfde, ook al zijn ze door dezelfde bouwer gemaakt", vertelt een trotse inwoner me. Met mijn Speedlite en mijn EOS DIGITAL-camera maak ik een foto van hem en zijn altviool, met Cremona op de achtergrond - alles in één schitterende opname. Licht is niet altijd helder genoeg en komt niet altijd uit de gewenste hoek. De foto kan bemoeilijkt worden doordat het onderwerp zich in de schaduw bevindt. De ideale oplossing zou een beheersbare lichtbron zijn die een natuurlijk licht geeft zonder zijn aanwezigheid te verraden. Cremona Italië Speedlite 580EX EF 24 mm f/1.4l USM, 1/1000, f/4 Canon Speedlite-flitsers maken van dit ideaal een realiteit. U monteert de flitser op een EOS-camera, en daarna kunt u simpelweg op de sluiterknop drukken voor foto's met een ideale balans tussen onderwerp en achtergrond. Ook overdag kunt u hiermee sprekende foto's maken in een groot aantal zeer verschillende omgevingen. Dankzij Canon Speedlites is een flitser niet langer iets waarmee u foto's maakt in het donker. Deze ultramoderne apparatuur opent een nieuwe wereld aan full-time flitsfotografie! 01 02

3 Professionele belichting is niet langer voorbehouden aan professionals. Technologie Automatische functies in plaats van ingewikkelde (handmatige) belichtingstechnieken. Met een externe flitser als hoofd- of hulplichtbron krijgt u ongekende mogelijkheden tot uw beschikking. Zo kunt u met de ideale belichting foto's maken van onderwerpen tegen een spiegelende achtergrond. Of kunt u er bepaalde details uitlichten zonder de belichting te hoeven bijstellen om de achtergrond te compenseren. De volautomatische functies van de Speedlite-flitsers in de EX-serie bieden alle voordelen van professionele belichtingstechnieken en beheersing van omgevingslicht. Een Speedlite die op een EOScamera is gemonteerd, krijgt informatie door over brandpuntsafstand, belichting en diafragma. Aan de hand van die gegevens worden correcties aangebracht, waarbij de Speedlite als extern onderdeel naadloos met de camera samenwerkt voor een optimaal natuurlijke belichting. De Speedlite biedt met slechts één druk op de sluiterknop alle voordelen van geavanceerde flitstechnieken. E-TTL II vindt een natuurlijk evenwicht tussen het onderwerp van de foto en de achtergrond. E-TTL II is het nieuwste automatische belichtingssysteem van Canon. Dankzij meerdere meetzones worden omgevinglicht en voorflits gemeten. Die twee resultaten worden met elkaar vergeleken, waarbij rekening wordt gehouden met de meetafstanden. Vervolgens past dit geavanceerde systeem het flitsniveau zodanig aan, dat er een natuurlijk resultaat wordt gecreëerd met ideale belichting van zowel achtergrond als onderwerp. Onder diverse omstandigheden, ook bij een sterk spiegelende achtergrond, kan E-TTL II afstandsgegevens van het objectief gebruiken om onderbelichting te voorkomen en optimale automatische flitsbelichting te bereiken. Werking van het automatisch E-TTL II-flitssysteem 1. Sluiterknop half ingedrukt. Automatische scherpstelling en lichtmeting (met de multi-zone sensor gekoppeld aan het scherpstelpunt) vinden gelijktijdig plaats. Het omgevingslicht wordt op die manier gemeten. 2. Sluiterknop geheel ingedrukt. Er wordt een voorflits afgevuurd en het weerkaatste licht wordt gemeten door de multi-zone sensor. 3. De waarden voor omgevingslicht en voorflits worden vergeleken en de ideale flitssterkte wordt berekend en in het geheugen opgeslagen. 4. De spiegel klapt omhoog, het eerste diafragmagordijn gaat open, de flits wordt afgevuurd, de beeldsensor wordt belicht, het tweede diafragmagordijn gaat dicht en de spiegel klapt weer omlaag. 5. Er gaat een lampje branden ter bevestiging dat de flitser gewerkt heeft. Speedlite 580EX Een talisman in het atelier van een vioolbouwer Deze engel heb ik gefotografeerd in een atelier op de Piazza S. Antonio M. Zaccaria in Cremona. Het craquelé van de verf en de schitterende afwerking vielen me meteen op - dit leek me een heel oude engel. De eigenaar van het atelier keek blij verbaasd op en legde de cello waaraan hij aan het werken was even weg om te vertellen: "Dit is onze talisman. Iemand uit mijn familie heeft hem gevonden op een kerst-antiekmarkt". Buiten scheen de ondergaande herfstzon op de stenen van een kerk en piazza. Met behulp van mijn Speedlite zag ik kans een gevoelig evenwicht te creëren tussen die fonkelende oppervlakken en de minutieuze details van de engel. Piazza S. Antonio M. Zaccaria, 16:00 Meervlaksmeting (geen flits) EF 35 mm f/1.4l USM, 1/200, f/5.6 Bij mijn eerste poging om de engel te fotograferen heb ik spotmeting gebruikt om de juiste belichting te bepalen. Ik kreeg een hel verlichte foto, maar zonder de sprekende details die ik wilde vastleggen. Bovendien had ik de sfeer van de oude stad op de achtergrond niet goed meegekregen - die was overbelicht. Bij mijn volgende poging gebruikte ik de automatische flitsbelichting van E-TTL II. Door deze intelligente functie werd de enorme kloof tussen de belichting van voor- en achtergrond verminderd en kwamen engel en piazza op de foto met de helderheid die ik me voorgesteld had. Spotmeting (geen flits) Natuurgetrouwe kleuren dankzij compensatie van kleurtemperatuur.* Wanneer een Speedlite uit de EX-serie op een EOS DIGITAL-camera is gemonteerd, krijgt de camera automatisch gegevens door over de kleurtemperatuur van de belichting. Zo kan de camera de witbalans heel precies berekenen. * Witbalans moet ingesteld zijn op "automatic" (automatisch) of "flash use" (flitsgebruik). Raadpleeg pagina voor een lijst met modellen die deze functie ondersteunen. Lichtverdeling en zoom worden geoptimaliseerd afhankelijk van de grootte van de beeldsensor van de camera.* De beeldhoek van een EOS DIGITAL-camera is afhankelijk van de grootte van de beeldsensor (APS-C, APS-H of 35-mm formaat), ongeacht de brandpuntsafstand van het gebruikte objectief. De EX Speedlites houden hier rekening mee en passen het flitszoommechanisme automatisch aan op de grootte van de beeldsensor van uw camera. Zo krijgt u een optimale flitshoek voor de betreffende beeldhoek. Aangezien alleen benodigde delen van een beeld worden belicht, zijn Speedlites bijzonder energiezuinig.* * Raadpleeg pagina voor een lijst met modellen die deze functie ondersteunen

4 Bij sommige gezichtsuitdrukkingen is een grote diafragmaopening nodig, ook als u bij tegenlicht fotografeert. High-speed flitssynchronisatie Met high-speed flitssynchronisatie krijgt u een schitterende onscherpte, zelfs bij tegenlicht. Wanneer u foto's maakt met tegenlicht kunnen gelaatstrekken en andere details gemaskeerd worden door zware schaduwen. Zulke schaduwen kunt u vermijden door de belichting te corrigeren, maar bij dat soort compensatie wordt de achtergrond vaak overbelicht. Een andere mogelijkheid is overdag te flitsen. Dit werkt vaak heel goed bij portretten in de openlucht, want de donkere zones van het onderwerp worden verlicht en er ontstaat een mooi evenwicht tussen de belichting van onderwerp en achtergrond. Dit kunt u echter niet altijd en overal doen, want de sluitertijd kan niet korter worden ingesteld dan de X-sync-tijd van de flitser; bovendien moet het diafragma worden verkleind als compensatie voor de grotere helderheid. EX-series Speedlites bieden de ideale oplossing. Wanneer u deze gebruikt in combinatie met de snelle sync-flitsmodus, kunt u met de EX Speedlites synchronisatie bereiken voor een sluitertijd die korter is dan de X-sync-tijd van de flitser. Dankzij de beschikbaarheid van deze kortere sluitertijd hebt u meer vrijheid bij het kiezen van het diafragma. Gebruikt u daarbij dan ook nog eens een EF-objectief met een grote diameter, dan kan het diafragma helemaal open en krijgt u een schitterend soft-focuseffect. De grote foto is genomen in de modus voor high-speed flitssynchronisatie met het grootste diafragma, terwijl de kleine foto is genomen met normale invulflits voor overdag, waarbij een langere sluitertijd en een kleiner diafragma nodig waren. In beide foto's was het mijn bedoeling om de gelaatsuitdrukking van het meisje te benadrukken door het huis en de complete achtergrond zoveel mogelijk te vervagen. Zoals u ziet, is die vervaging in de grote foto veel beter gelukt. Dankzij flitssynchronisatie bij alle sluitertijden zijn grotere diafragma-instellingen mogelijk. Wanneer u een kortere sluitertijd kiest, gaat het tweede gordijn al dicht voordat het eerste volledig geopend is. Daardoor wordt bij de normale flitsinstelling slechts een deel van de film belicht. Maar bij high-speed flitssynchronisatie wordt er tijdens de belichting een aantal malen achter elkaar geflitst met tussenpozen van circa 50 khz, zodat toch bij alle sluitertijden flitssynchronisatie wordt bereikt. Wanneer u een langere sluitertijd kiest dan de X-flitssynchronisatietijd, keert de camera automatisch terug naar normaal flitsen. High-speed flitssynchronisatie Sluitergordijn Lange sluitertijd Langer dan X-sync Gesloten Eerste gordijn wordt gesloten Volledig geopend Tweede gordijn wordt gesloten Gesloten Flitsgolfvorm AAN Voorflits UIT AAN Normale flits UIT High-speed flitssynchronisatie EF 135 mm f/2l USM, 1/750, f/2 Een wonderkind... De familie Caporali heeft deze grond generaties lang bewerkt, en hun enorme tuin is de ideale plek voor een vioolspelende dochter. Haar prachtige ogen vangen het licht van de felle zon in een schitterende uitdrukking van onschuld, vermengd met zelfvertrouwen. Met het diafragma volledig open bij high-speed flitssynchronisatie leg ik dit korte moment vast voor het nageslacht. Sluitergordijn Hoge snelheid Flitsgolfvorm Sneller dan X-sync Gesloten Eerste gordijn wordt gesloten High-speed flitssynchronisatie Eerste en tweede gordijn worden gesloten Tweede gordijn wordt gesloten AAN UIT AAN AAN AAN Voorflits Gesloten UIT Castelvetro Piacentino, 13:00 Daglichtsynchronisatie Een tip voor high-speed flitssynchronisatie - Gebruik AE (Automatic Exposure, automatische belichting) Wanneer u in volautomatische of AE-modus (P) werkt met een Speedlite op de camera bevestigd, worden bij een EOS-camera de sluitertijd en het diafragma automatisch ingesteld voor normale daglichtfotografie met flits. Wanneer u overschakelt naar de stand AE-diafragmaprioriteit (Av), kunt u foto's maken met volledig geopend diafragma

5 Draadloos meervoudigeflitssysteem Met meerdere flitsers kunt u alle details belichten. Draadloze meervoudigeflitssystemen belichten onderwerp en achtergrond. Wanneer er binnenshuis onvoldoende omgevingslicht is, kan het gebruik van één flitser die rechtstreeks op het onderwerp gericht is, resulteren in een hel verlicht onderwerp tegen een uitzonderlijk donkere achtergrond. Voor een goede belichting van zowel het onderwerp als de achtergrond met voldoende licht uit de gewenste richting kan de fotograaf kiezen voor het gebruik van meerdere flitsers. Het gebruik van meerdere flitsers kan de belichtingsinstelling bemoeilijken. Maar met de EX Speedlites hoeft u niets meer te doen dan de sluiterknop indrukken, net als bij één flitser. De flitsers stellen namelijk zelf hun eigen belichting in. Voor extra gemak kunt u zogenaamde 'slave-flitsers' gebruiken, bijvoorbeeld de Speedlite 580EX en 430EX, en deze draadloos bedienen vanuit een Speedlite 580EX of Speedlite Transmitter ST-E2 die op een EOS-camera is gemonteerd. Bij fotografie met meerdere flitsers wordt meestal eerst de hoofdflitser ingesteld, daarna pas de slaveflitsers. De juiste balans in belichtingsinstellingen is meestal een combinatie van ervaring en intuïtie. Maar EOS- en EOS DIGITAL-camera's in combinatie met EX Speedlites maken dit een heel stuk makkelijker en plezieriger. Bovendien kunt u de resultaten meteen controleren op het LCD-scherm van de EOS DIGITAL-camera, zodat u ter plekke correcties kunt aanbrengen. Opmerking: Macro Ring Lite MR-14EX en Macro Twin Lite MT-24EX kunnen ook dienst doen als hoofdflitser. U kunt maximaal drie groepen flitsers gebruiken om uw creatieve visie uit te leven. U kunt maximaal drie groepen Speedlites (A, B en C) aansturen. U kiest simpelweg een belichtingsverhouding tussen de groepen A en B, met ratio's die kunnen variëren van 8:1 tot 1:8; daarna laat u de flitsers automatisch hun eigen belichtingsniveau aanpassen aan de belichtingsverhouding. Tijdrovende handmatige belichtingscorrectie is niet nodig. De helderheid van groep C wordt los van de andere twee groepen aangestuurd, zodat u een effectieve belichting van de achtergrond kunt bereiken, of bepaalde belangrijke zones kunt uitlichten. De algehele verlichting is gemakkelijk bij te stellen terwijl u de resultaten bekijkt op het LCD-scherm van uw camera. Met behulp van de hoofdflitser corrigeert u de belichtingsverhouding tussen groepen A en B, en het lichtniveau van groep C. Zo bereikt u de gewenste lichtsituatie. Opmerking: De belichtingsverhouding tussen groepen A en B kan ook worden bijgesteld via Speedlite Transmitter ST-E2. De verlichting wordt geleverd door drie flitsers. Het licht van de hoofdflitser (A), een Speedlite 580EX gemonteerd op de camera, weerkaatst van de muur en bereikt in verzachte vorm de twee vioolbouwers. Een slave-580ex (B) was op redelijke afstand op een bureau gezet en recht op het standbeeld gericht, en een tweede 580EX (B) is gebruikt voor algehele verlichting van het kantoor. Op basis van de resultaten op het LCD-scherm van de camera is de helderheid van de hoofdflitser gehalveerd voor een natuurlijk resultaat. Plaatsing van de flitsers Hoofdflitser (A) A:B=1:2 (B) (B) Meerdere flitsers (3 stuks) EF 35 mm f/1.4l USM, 1/60, f/2.8 De volgende generatie Francesco Bisolotti wordt wel de hedendaagse Stradivarius genoemd. Zijn oudste zoon en leerling, Marco, wordt alom beschouwd als erfgenaam en voorzetter van de vioolbouwerstraditie van Cremona. Ik had het genoegen vader en zoon te ontmoeten op het kantoor van de familie Bisolotti, waar een standbeeld van Stradivarius een strategische plaats inneemt. Het tweetal wilde met het beeld op de foto - een passende pose voor twee vioolmakers die bijna even virtuoze violen bouwen als de legendarische meester. Met behulp van drie flitsers heb ik vader en zoon en het prachtig ingerichte kantoor op één gedenkwaardige foto vastgelegd. Piazza san Paolo, 14:00 Rechtstreekse belichting (één flitser) Tip voor draadloze aansturing van meerdere flitsers Zorg dat er geen obstakels tussen de camera en de afhankelijke apparatuur in staan. Of u nu een hoofdflitser gebruikt of een Speedlite Transmitter, uw opdrachten aan de afhankelijke flitsers worden doorgeseind via lichtpulsen of infraroodsignalen die gemakkelijk kunnen worden geblokkeerd door dikke muren, grote meubelstukken en andere zware voorwerpen. Het is raadzaam hier rekening mee te houden bij de plaatsing van camera en flitsers

6 Langzame flitssynchronisatie Licht en onderwerp versmelten tot een onvergetelijk beeld. Flitsbelichtingsvergrendeling (FE Lock) Vrijheid om opnieuw te zoomen met behoud van de ideale belichting. Langzame synchronisatie EF mm f/4l IS USM, 1.5 sec., f/4 Naar de opera Opera is populair in het stadje Cremona, de geboorteplaats van de beroemde componist Claudio Monteverdi. Francesco en Federica hebben zich op deze avond verheugd: dit is de eerste avond van het nieuwe operaseizoen. Ze haasten zich naar de seizoenspremière; onderweg baden ze in de warme gloed van de romaanse kerk die de hoogste klokkentoren van heel Italië bezit. Langzame flitssynchronisatie helpt me om hun blije gezichten schitterend helder vast te leggen. Piazza del Comune, 19:00 Normale flits zonder langzame flitssynchronisatie Flitsbelichtingsvergrendeling EF mm f/4l USM, 6 sec., f/8 De bladmuziek die vader naliet De muziekminnende violist is al een halve eeuw geleden overleden, maar zijn bladmuziek leeft voort. "Ik was te klein, ik herinner me niet dat mijn vader viool speelde", vertelt zijn dochter, die indertijd 5 jaar oud was. Maar ze stelt zich wel graag voor hoe zijn spel geklonken moet hebben. Buiten is de zon aan het ondergaan. Met de gouden muren op de achtergrond en de zoete vioolmuziek in mijn hoofd maak ik een foto van dit aandenken dat een brug slaat tussen de generaties. Via Solterino, 18:30 Langzame flitssynchronisatie is ideaal voor portretten bij avond. Wanneer u mensen fotografeert bij verlichte gebouwen of de ondergaande zon, of tegen een schemerige achtergrond, ontstaat er een enorme kloof tussen de helderheid van het onderwerp en de achtergrond. In dergelijke situaties komt het vaak voor dat het onderwerp overbelicht wordt, of de achtergrond onderbelicht. Maar de EX Speedlites kunnen de situatie perfect inschatten en overbruggen die lichtkloof, zodat er een natuurlijke belichting ontstaat. Tips voor flitsen met langzame synchronisatie Gebruik voornamelijk AE (Automatic Exposure, automatische belichting) In de standen volautomatisch en AE-programma (P) zorgt de EOS-camera voor een kortere sluitertijd (niet langer dan 1/30 sec.) om beweging te voorkomen. Wanneer u AE-diafragmaprioriteit (Av) kiest, wordt automatisch langzame flitssynchronisatie geactiveerd, waardoor rekening wordt gehouden met de achtergrond om een correcte automatische flitsbelichting te creëren. Let op dat de camera niet beweegt: dan wordt het onderwerp onscherp Wanneer u fotografeert met langzame flitssynchronisatie, hebt u vanwege de lange sluitertijd een statief nodig, anders zal de camera bewegen. De compositie aanpassen zonder zorgen over de flits. Wanneer u de beeldcompositie verandert nadat u hebt scherpgesteld, kan de benodigde belichting aanzienlijk veranderen. Dit probleem is gemakkelijk te verhelpen door flitsbelichtingsvergrendeling (FE Lock) te kiezen om het originele flitsniveau te behouden. Flitsbelichtingsvergrendeling vertoont grote gelijkenis met de functie automatische-belichtingsvergrendeling (AE Lock), en gebruikt spotmeting (of gedeeltelijke lichtmeting) om het perfecte flitsniveau te bepalen en de flits dienovereenkomstig af te vuren wanneer de sluiterknop wordt ingedrukt. Zo krijgt u de juiste belichting van het onderwerp, ook nadat u in- of uitgezoomd hebt. Het hoofdonderwerp van deze foto is een vel bladmuziek. Met een donkere achtergrond krijgt u vaak overbelichting wanneer u de beeldcompositie verandert. Maar dankzij de combinatie van flitsbelichtingsvergrendeling en een EX Speedlite kon deze bladmuziek met de juiste belichting worden gefotografeerd, ook nadat de compositie was veranderd. Flitsbelichtingsvergrendeling Zonder flitsbelichtingsvergrendeling (overbelicht) 09 10

7 Macro Ring Lite / Macro Twin Lite Subtiele controle van de belichting bij macrofotografie. Macro Ring Lite MR-14EX EF 100 mm f/2.8 Macro USM, 1/60, f/16 Macro Twin Lite MT-24EX EF 50 mm f/2.5 Compact Macro, 1/60, f/4 Een kleurrijke verzameling snoepjes. Sperlari (opgericht in 1836) is een van de favoriete snoepfabrikanten van Cremona. Het bedrijf is in binnen- en buitenland bekend om zijn heerlijke Torrone-noga, een traditionele kersttraktatie die in Italië niet weg te denken is. Toen ik in een winkel gefascineerd naar de onbekende wikkeltjes stond te kijken, kreeg ik van de kleine, energieke eigenaresse een fikse handvol snoep. Mijn close-up van die kleurige handvol is een poging om de kenmerkende warmte en charme van Cremona vast te leggen. Via Solferino, 13:00 Speedlite 580EX Proeve van vakmanschap Volgens een oud gezegde kun je het vakmanschap van een vioolbouwer aflezen aan de kwaliteit van zijn krullen. De bewerkelijke vorm van de krul geeft een uitstekende weerspiegeling van de techniek en de gevoeligheid van de bouwer. Het mag geen verbazing wekken dat de krullen van de populaire Edgar Russ ware kunstwerken zijn. De fijnbewerkte contouren van een krul zijn hier schitterend vastgelegd met de subtiele assistentie van de Macro Twin Lite. Via M. Marci, 13:00 De flexibiliteit om tegemoet te komen aan creatieve vereisten. De Macro Twin Lite MT-24EX is speciaal ontwikkeld voor macrofotografie. Voorzien van twee onafhankelijke flitskoppen met instelbare hoek hebt u hiermee flexibeler belichtingsmogelijkheden dan met de MR-14EX. Elk van de twee flitskoppen kan indien gewenst afzonderlijk worden afgevuurd voor heldere verlichting met een maximaal richtgetal van 26 (ISO 100 in m). De MT-24EX ondersteunt functies voor de draadloze aansturing van meerdere flitsers, high-speed flitssynchronisatie en flitsbelichtingsvergrendeling. Bij een close-up is schaduw te vermijden. De eenvoudigste manier om een onderwerp gelijkmatig te belichten is een flitser op de camera rechtstreeks op het onderwerp te richten. Maar met een close-up wordt het onderwerp met een normale flitser onder een scherpe hoek belicht, zodat er onder aan het onderwerp een schaduw verschijnt. Macro Ring Lite MR-14EX is een ideale oplossing om die hinderlijke schaduw weg te halen. De ronde flitstubes op de objectiefrand belichten de hele foto van alle kanten, waardoor zonder enig probleem schitterende, schaduwvrije close-ups mogelijk worden van bloemen, insecten, juwelen, snoepjes en nog veel meer. Gedeeltelijke flitsen voegen diepte toe aan close-ups. U kunt bewust schaduw en een illusie van diepte in uw close-ups creëren door slechts één van de twee flitstubes op de Macro Ring Lite af te vuren. Ook kunt u vantevoren een proefflits afvuren om te bekijken hoe de schaduwen eruit zullen zien. Net als alle andere EX Speedlites ondersteunt ook de MR-14EX high-speed flitssynchronisatie en flitsbelichtingsvergrendeling. De MR-14EX kan ook dienstdoen als hoofdflitser, waarmee u meerdere afhankelijke flitsers draadloos kunt besturen. MR-14EX 1:0 (Linker flitstube) MR-14EX 1:1 (Beide flitstubes) MR-14EX 0:1 (Rechter flitstube) MR-14EX (twee flitstubes) MR-14EX (een flitstube) Regeling van de belichtingsratio voor subtiele schaduwcorrectie. De belichtingsratio tussen de twee flitstubes/koppen op iedere macroflitser (MR-14EX of MT-24EX) kan worden ingesteld van 8:1 tot 1:8 in 13 halve stappen. Deze functie is handig bij het maken van natuurlijker schaduwen en een groter gevoel van diepte. De twee flitstubes/koppen kunnen ook onafhankelijk van elkaar rond de objectiefrand roteren om de locatie van lichtpunten en schaduwen te corrigeren, zodat de apparatuur optimaal wordt aangepast aan de situatie en aan de creatieve intenties van de fotograaf

8 Diverse Speedlite-functies Met Speedlites kunt u uw creatieve visie verwezenlijken. Geen compensatie voor flitsbelichting Automatische flitsreductie in een helder verlichte omgeving. Soms wilt u foto's maken in een zeer lichte omgeving, of wilt u dagflitssynchronisatie gebruiken voor uitzonderlijk lichte onderwerpen. Dan kunt u met automatische flitsvermindering voorkomen dat u een overbelichte "blowout" krijgt. Deze functie, beschikbaar wanneer u EXserie Speedlites gebruikt op een EOScamera, bepaalt in feite of de flits moet worden gebruikt als primaire of secundaire lichtbron. Compensatie voor flitsbelichting (-1), compensatie voor camerabelichting (-1) Even rust voor de voorstelling. De voormalige villa van een aristocratische familie doet nu dienst als dienstencentrum en is te huur. Vandaag is de locatie gereserveerd voor de groep rond een strijkersensemble. Ik trof twee van de musici in de wachtkamer aan het relaxen voor hun concert, en ze waren zo vriendelijk om voor deze foto te poseren. Palazzo Cattaneo Ala Ponzone, 10:00 EF 24 mm f/1.4l USM, 1/4, f/5.6 Automatische flitsreductie Een plek om te lezen en uit te rusten. De straten en piazza's van het schilderachtige Cremona tellen tientallen café's en hoekjes waar mensen even rustig kunnen zitten. Ik fotografeerde Eleonera die op haar favoriete stekje bladmuziek zat te lezen. Haar helderwitte bloes vormde een mooi contrast met het stenen plaveisel dat lag te glanzen in de zon. Piazza d. Pace, 14:00 EF 50 mm f/1.4 USM, 1/4000, f/1.4 Subtiele flitsniveaucorrectie dankzij compensatie voor flitsbelichting. Wanneer de verschillende delen van een scène sterk verschillend belicht zijn, kunt u met handmatige flitsniveaucorrectie een instelling kiezen waarbij extreme waarden op natuurlijke wijze naar elkaar toe trekken. U kunt het flitsniveau instellen van -3 tot +3 in 1/3 of 1/2 stops, afhankelijk van de camera. In deze moeilijk te fotograferen scène zit een musicus in een schemerige kamer te praten met iemand die buiten in de volle zon staat. Aangezien de automatische flitsinstelling ideaal was voor de kamer, maar overbelicht voor buiten, heb ik het flitsniveau en de belichting 1 stap verlaagd om de tuin duidelijker op de foto te krijgen. De overgang tussen binnen en buiten wordt hier veel natuurlijker door. Geen flits FEB (standaard) EF 50 mm f/1.4 USM, 1/60, f/4 Compensatie: -1 Compensatie: + 1 Een rijdend reclamebord "Ik zag een keer een scooter met een muziekinstrument erop geschilderd," legt deze veeltijdige vioolbouwer uit. "En toen heb ik besloten een van mijn eigen instrumenten op mijn scooter te schilderen. Dat is prima reclame!" Deze foto van de scooter is genomen bij zonsondergang, met de rivier de Po op de achtergrond. Via Lungo del Po Europe, 18:00 Flash exposure bracketing (FEB, 3 flitsen achter elkaar) met ideale belichting. Met één druk op de sluiterknop neemt u met de functie FEB (Flash Exposure Bracketing, reeksopnamen met flitsbelichting) op de EOS DIGITAL-camera's automatisch drie foto's met verschillende flitsniveaus - normaal, minder dan normaal en meer dan normaal. Afhankelijk van de camera zijn de niveaus instelbaar van -3 tot +3, in 1/3 of 1/2 stops. De instelling voor belichting blijft onveranderd, ongeacht het flitsniveau. Zo zorgt u voor consequent uitstekende resultaten. Handmatige flits (1/128) EF 85 mm f/1.2l USM, 1/60, f/2.5 Betaald leren. Maria's part-time baan doet dienst als een soort stage voor de baan na haar afstuderen. "Ik heb van binnenuit bekeken hoe het zit met planning en management", verklaart ze met een glimlach. "Dit is een geweldig leerzame ervaring geweest" Ik fotografeerde haar aan het werk, met een blad vol glazen en stralend van jeugdig optimisme. Palazzo Cattaneo Ala Ponzone, 11:00 Details afstemmen met handmatige flits. Speedlites hebben een handmatige flitsstand waarmee u correcties kunt aanbrengen in het belichtingsniveau. Een precieze handmatige afstelling is handig als u details van een onderwerp in de schaduw wilt uitlichten of een schittering in de ogen wilt aanbrengen. * Niet ondersteund door Speedlite 220EX. In de eerste foto zijn het onderwerp en de boom duidelijk te zien, zonder flits. Met behulp van een Speedlite en verminderd flitsniveau kon ik haar gezichtsuitdrukking verlevendigen met een sprankeling in haar ogen. Verder worden de boomblaadjes belicht, waardoor de foto ook beter wordt

9 Speciale Speedlite-functies Beweging vastleggen met behulp van een flitser. Flitssynchronisatie op het eerste gordijn Flitssynchronisatie op het tweede gordijn EF mm f/4l IS USM, 2 sec., f/4 Gouden oude. Deze liefdevol verzorgde scooter klinkt niet als een overblijfsel uit de jaren zestig. "Ik heb hem zelf gerestaureerd, en hij loopt als een zonnetje", aldus de trotse eigenaar. Ik fotografeer hem met zijn scooter bij lange sluitertijd in een streep van licht, 's avonds in het donker. Parco del Po, 19:00 Natuurlijke lichtstrepen dankzij flitssynchronisatie op het tweede gordijn. Normaal gesproken wordt een flitser afgevuurd wanneer het eerste sluitergordijn helemaal open is. Gezien de korte periode tussen het indrukken van de sluiterknop en het afvuren van de flitser is deze methode ideaal voor het vastleggen van siuaties met een kort sluitermoment. Het nadeel is echter dat alle bewegingen van de lichtbron na het afvuren van de flits en voor het eind van de belichting ook in het beeld worden opgenomen. Bij lange sluitertijden kan dit een probleem zijn. Met EX Speedlites hebt u als fotograaf de mogelijkheid om de flits af te vuren vlak voordat het tweede sluitergordijn in beweging komt. Met deze flitssynchronisatie op het tweede gordijn pakt u bewegende lichtbronnen voor het hoofdonderwerp, met als resultaat een foto met een natuurlijker indruk van beweging. EX Speedlites Belichtingstechnieken Basisvoorbeelden Speciale stroboscoop-effecten. Met de stroboscopische flitsfunctie wordt de flitser tijdens de belichting een aantal malen afgevuurd, zodat er binnen één foto meerdere momenten worden vastgelegd. U kunt het flits-interval (de afvuurfrequentie) naar wens instellen, zodat er meer of minder beweging van het onderwerp wordt vastgelegd. Hoeveel belichte beelden er komen, hangt af van het flitsinterval en de sluitertijd. 15 Stroboscopische flits EF mm f/4l IS USM, 4 sec., f/4 Dansen in het donker. De 20-jarige Ottavia heeft een hartveroverende glimlach. "Heerlijk om te spelen en te dansen", roept ze blij uit. Haar snelle bewegingen en lichte stappen vormen samen één prachtige foto. Via Lungo del Po Europe, 19:30

10 Direct en indirect licht Weerkaatste flits voor zachte belichting die warm en natuurlijk aandoet. Direct licht Direct licht Plaatsing van de flitsers Weerkaatste verlichting (indirecte belichting) EF 50 mm f/1.4 USM, 1/15, f/4 Gefeliciteerd met je verjaardag! Vandaag is een bijzondere dag voor vioolbouwer Borchardt en zijn gezin. Om de verjaardag van zijn tweede zoon te vieren, eten ze bij Osteria Del Melgrano, een favoriet restaurant onder de inwoners van Cremona. "Muziek, familie en fantastisch eten. Wat wil een mens nog meer?" vraagt Borchardt met stralende ogen. De eigenaar arriveert met een enorme verjaarstaart, waarop 12 kaarsjes branden. "Gefeliciteerd!" roept iedereen in koor, en ik fotografeer het gelukkige gezin met de warme belichting van een indirecte flits. Via Aporti, 18:00 Indirecte flits voor natuurlijke belichting met zachte lichtweerkaatsing. Directe flitsen gericht op de onderwerpen in een vertrek werpen vaak onnatuurlijke schaduwen op de muren. Zulke schaduwen zijn te vermijden door een diffuser te gebruiken of de flits van een plafond of een muur te laten kaatsen. Deze flexibele kaatsflitstechniek werkt goed onder diverse omstandigheden, vooral wanneer zacht licht nodig is om de gelaatsuitdrukking op natuurlijke wijze te fotograferen. De kleur van de muur of het plafond en de afstand tot de flitser zijn van invloed op de intensiteit van de verlichting die het onderwerp bereikt. Maar het gewenste lichtniveau is gemakkelijk te bereiken met een EX-serie Speedlite en automatische flitsbelichting waarmee u eerst een voorflits afvuurt om daarna het lichtniveau te corrigeren. De grote foto is genomen door de flits diagonaal te richten op een wit plafond boven de hoofden van het gezin. Hierdoor is de verlichting over het hele beeld verspreid, zodat er een prachtig evenwicht ontstaat met de vriendelijke verlichting in het restaurant zelf. De andere foto is gemaakt met een rechtstreeks gerichte flits, zodat er schaduwen op de wand en een onregelmatige verlichting ontstaan. Gebieden die direct door het flitslicht zijn beschenen, worden wit, terwijl andere zones een warme kleur hebben door een combinatie van een zwakkere flitsverlichting en het warme omgevingslicht. Tips voor de weerkaatsing van flitslicht - Kies een wit of licht oppervlak. Wanneer u de flits laat weerkaatsen vanaf een wit of lichtgekleurd oppervlak, verliest u zo weinig mogelijk licht en voorkomt u dat een eventuele kleur het oppervlak wordt overgedragen naar uw onderwerp. - Probeer verschillende kaatsrichtingen. Wanneer u de flits laat weerkaatsen van het plafond, kunnen er door weerspiegeld licht recht boven uw onderwerp ongewenste schaduwen ontstaan in het gezicht. Dit voorkomt u door de flits diagonaal op het plafond te richten, zodat het licht diagonaal op uw onderwerp valt. Wanneer u de flits op een muur links of rechts van het onderwerp richt, creëeert u een betere indruk van diepte doordat het onderwerp natuurlijke schaduwen krijgt. - Pas de afstand tussen flitser en weerkaatsingsoppervlak aan. Hoe verder de flitser van het oppervlak verwijderd is, des te zachter wordt de verlichting van het onderwerp (zolang het flitsniveau niet aangepast wordt). Let op: bij zeer grote afstanden wordt de flits te zwak om het onderwerp te belichten

11 Verlichting met draadloos meervoudigeflitssysteem De mogelijkheden zijn vrijwel onbeperkt. Verlichting met draadloos meervoudigeflitssysteem opent nieuwe werelden. Met het gebruik van meerdere flitsers gaan er nieuwe werelden aan fotografische expressie voor u open. Door simpelweg de positie en de lichtniveaus van de flitsers aan te passen kan een fotograaf heel verschillende foto's maken. Ongewenste schaduwen worden vermeden en de sfeer wordt levensecht weergegeven. Verlichting met meerdere flitsers is een welkome uitbreiding op de mogelijkheden die een fotograaf heeft - hiermee krijgt u een enorm aantal extra creatieve opties waarmee u uw eigen visie gestalte kunt geven. Wanneer u EX-serie Speedlites gebruikt in combinatie met een EOS of EOS DIGITAL-camera, hebt u de beschikking over volautomatische draadloze bediening. Hiermee stuurt u de groepering van de flitsers en de instelling van de lichtverhoudingen tussen de groepen. Verder hebben EOS DIGITAL-camera's het voordeel dat u de resultaten van uw multiflash verlichting meteen, ter plekke, kunt controleren. Professionele resultaten zijn het gemakkelijkst te bereiken als u de hoofdflitser opstelt voordat u de afhankelijke flitsers installeert. Stap 1 De hoofdflitser opstellen Om de zware schaduwen van een rechtstreekse flits te voorkomen wordt de hoofdflitser gericht op een muur niet ver van de camera. Hierdoor wordt de verlichting zachter. Stap 2 Een secundaire flitser toevoegen De resterende schaduwen worden verzwakt door een tweede flits op een andere muur te richten, zodat de onderwerpen worden belicht vanuit een andere richting. Stap 3 Een tweede secundaire flitser toevoegen Om verloop en contrast te verbeteren wordt een derde flitser achter de onderwerpen opgesteld. Het licht hiervan weerkaatst op de achtermuur en accentueert belangrijke details van de foto. Plaatsing van de flitsers (B) (A) (A) Meerdere flitsers (3 stuks) EF 50 mm f/1.4 USM, 1/60, f/2.8 Creatieve verlichting In Borchardts atelier vond ik een viool die nog niet in de vernis stond. Het onafgewerkte instrument was schitterend om te zien: vlekkeloos wit hout, met prachtige contouren. Ik zette hem naast een viool die al helemaal klaar was, en plaatste er nog een onaf instrument naast om verschillende stadia van het bouwproces te illustreren. De verlichting door de drie flitsers accentueerde de schoonheid van de instrumenten van alle kanten en omzeilde schaduwen die het oog afgeleid zouden hebben van de perfecte schoonheid van de drie violen. Hoofdflitser (A) Hoofdflitser (A) Hoofdflitser (A) Piazza S. Antonio M. Zaccaria, 14:00 De onderste foto op pagina 19 is genomen met één rechtstreekse flits. Een 'vlak' plaatje met schaduwen die de schoonheid van de instrumenten maskeren. Verder wordt de foto bedorven door onnatuurlijke weerspiegelingen op de middelste viool. De grote foto is daarentegen genomen met weerkaatst licht van drie flitsers - een hoofdflitser (A), een eerste secundaire flitser (A) voor het verwijderen van schaduwen en een tweede (B) om de achtergrond te accentueren. De verlichting met meerdere flitsers geeft diepte, en licht de schitterende curves van de violen prachtig uit. Rechtstreekse belichting (één flitser) 19 20

12 Macrofotografie met draadloos meervoudigeflitssysteem Ook bij macrofotografie is Multi flash heel effectief. Alleen Macro Ring Lite Plaatsing van de flitsers (B) Hoofdflitser (A) Meervoudige flits (Macro Ring Lite en Speedlite) EF 100 mm f/2.8 Macro USM, 1/60, f/2.8 Tussen God en mens. De engel past perfect bij de sfeer in het atelier. Kijk eens goed naar dat gezichtje - wat een schitterend vakmanschap. "Als engelen bemiddelen tussen God en de mens", merkt de eigenaar glimlachend op, "dan lijk ik zelf wel een engel, want ik bemiddel tussen de goddelijke muziek en het bescheiden hout". Om de gelaatstrekken van de engel goed scherp te krijgen en af te zetten tegen een mooi vervaagde achtergrond heb ik Macro Flash gebruikt, met een tweede flits op de achtermuur gericht. Piazza S. Antonio M. Zaccaria, 16:00 Extra verlichting kan een enorm verschil uitmaken voor de kwaliteit van een foto. Met Macro Ring Lite MR-14EX en Macro Twin Lite MT-24EX kunt u subtiele, volautomatische verlichting organiseren voor onderwerpen die u van heel dichtbij fotografeert. Maar tegen een donkere achtergrond kan het beeld sterk onderbelicht raken. Voor een evenwichtiger compositie kunt u een tweede flitser gebruiken om de achtergrond te belichten. In bovenstaande voorbeeldfoto's is een Macro Ring Lite MR-14EX (A) gebruikt. Door gebrek aan omgevingslicht was de achtergrond donker en saai, totdat er een Speedlite (B) werd gebruikt om licht op de achtermuur te richten. Door dit aanvullende licht krijgt het beeld meer impact en krijgen we een beter gevoel van diepte

13 Direct en indirect licht Regel 1 - gebruik zoveel mogelijk bestaand omgevingslicht. Direct licht (flitser als primaire lichtbron) Weerkaatst licht (flitser als aanvullende lichtbron) EF 35 mm f/1.4l USM, 1/6, f/4 De totstandkoming van een meesterwerk "Bij het bouwen van een muziekinstrument is accuratesse belangrijker dan stijl, want wij appelleren aan hart en oor, niet aan het oog", aldus Edgar Russ. Russ, een ware vakman, die op zijn achttiende als leerling in Cremona is begonnen, bouwt violen die zo gezocht zijn dat er een wachttijd van twee jaar is voor zijn instrumenten. De essentie van de vioolbouw is in de loop der jaren amper veranderd. Met eindeloos geduld snijden vioolbouwers schitterende curven uit langzaam gedroogd hout. In bovenstaande foto is flitslicht gebruikt als aanvulling op het warme lamplicht, zodat ik de intensiteit kon vastleggen waarmee de meester aan het werk is. Via M. Marci, 11:00 Sfeer toevoegen met een secundaire flitser Een fotograaf heeft altijd de keuze om een flitser als hoofd- of hulplichtbron te gebruiken. Wanneer er een constante lichtbron beschikbaar is, kan de beste keuze zijn om de flitser te gebruiken als hulplichtbron, zodat er een natuurlijke, warme sfeer behouden blijft. De hulpflitser kan op een muur of plafond gericht worden, of u kunt een diffuser nemen om het licht te verzachten en als aanvulling op de lamp te gebruiken. Vroeger was het moeilijk om in dergelijke situaties te bepalen wat de beste flitsbelichting was. Maar een EX-series Speedlite en een EOS-camera kunnen automatisch het ideale flitsbelichtingsniveau bepalen door omgevingslicht en voorflits te meten. Hierdoor kunnen fotografen zich concentreren op de artistieke kanten van hun werk, want de technische aspecten worden automatisch opgelost Op de kleinere foto hierboven doet een rechtstreeks gerichte flitser dienst als primaire lichtbron. De huidskleur van het onderwerp is goed weergegeven, maar de brandende lamp is overbelicht en werpt een schaduw op de achtergrond. Verder is de achtergrond onderbelicht, omdat er in het enorme atelier niet voldoende omgevingslicht was. De grote foto is gemaakt door de flits als secundaire lichtbron op het plafond te richten. Met de brandende lamp als primaire lichtbron wordt de intense gelaatsuitdrukking van de vioolbouwer veel natuurlijker weergegeven. Dit lijkt meer op hoe dit beeld met het blote oog wordt waargenomen

14 Basisterminologie bij het flitsen. Afhankelijke unit Flitsbelichtingsvergrendeling Modelflits Synchronisatie Dit is een flitser die wordt afgevuurd in reactie op het afvuren van de hoofdunit. U kunt bijvoorbeeld een Speedlite 550EX/430EX gebruiken als afhankelijke unit die wordt afgevuurd wanneer er snelle pulsen worden ontvangen van een Speedlite Transmitter ST-E2 of een Speedlite 550EX, MR-14EX of MT-24EX als die is opgesteld als primaire eenheid. Automatische flitsmeting De lichtsensor van de camera meet het licht dat door het onderwerp wordt weerspiegeld nadat de flitser is gaan vuren. De flitssterkte wordt meteen geregeld, zodat de juiste belichting wordt verkregen. Zie pagina 4. Belichtingscompensatie Een functie voor het corrigeren van omgevingslicht via diafragma en sluitertijd. Aangezien de flits automatisch wordt gestuurd door het diafragma, wordt er geen flitsbelichtingscompensatie toegepast. Om flitsbelichting te compenseren gebruikt de functie voor compensatie van flitsbelichting. Zie pagina 13. Compensatie omgevingslicht Een functie voor de correctie van omgevingslicht door middel van diafragma en sluitertijd, zonder de flitsoutput aan te passen. Deze functie is van invloed op de helderheid van voor- en achtergrond en is handig bij het verlichten van de achtergrond wanneer u fotografeert met invulflits. Diffusie Het spreiden en verzachten van flitsverlichting met behulp van doorschijnend materiaal dat tussen de flitser en het onderwerp wordt geplaatst, of doordat de flits op een plafond of muur wordt gericht. Zacht, diffuus licht zorgt op een natuurlijke manier voor lichtere schaduwen en maakt flitsfotografie met milder contrast mogelijk. FEB (reeksopnamen met flitser) Met deze functie krijgt u automatisch drie foto's met verschillende flitssterkte (correcte belichting, onderbelichting en overbelichting). De achtergrondbelichting blijft ongewijzigd, aangezien diafragma en sluitertijd niet gecorrigeerd worden. Flits Een flits is een kortdurende, zeer felle lichtstoot. Flitsbelichtingscompensatie Met deze functie wordt alleen het verlichtingsniveau van de flits bijgesteld. Dit is met name effectief voor de fijnafstelling van het evenwicht tussen voor- en achtergrondgelichting bij invulflits, maar u kunt hiermee ook compensatie creëren voor sterk spiegelende en niet-spiegelende onderwerpen. Zie pagina 13. Wanneer de fotograaf het brandpunt vastzet, wordt hiermee ook het flitsniveau vastgezet (bepaald door spot- of deelmeting) door een voorflits af te vuren en het betreffende flitsniveau op te slaan, zodat de ideale belichting voor het hoofdonderwerp wordt behouden, ook als u een andere beeldcompositie kiest. Bij flitsen is dit handig om de juiste belichting te krijgen: u meet op een bepaald punt of een bepaald onderwerp in de compositie. Fonkeling Licht dat in de ogen van het onderwerp spiegelt en het portret levendiger maakt. Dit effect bereikt u met een flitser of met een reflectorscherm. Zie pagina 14. Groothoekadapter Een doorschijnend scherm dat het licht van de flits verspreidt wanneer u het op de flitser bevestigt. Speedlite 580EX en 430EX worden geleverd met een ingebouwd, uitschuifbaar scherm. High-speed flitssynchronisatie Bij normale flitsfotografie wordt de flits zo gesynchroniseerd dat hij vuurt op het moment waarop het eerste gordijn helemaal open is en voordat het tweede gordijn in beweging komt. Bij high-speed flitssynchronisatie duurt de flits langer, waardoor flitssynchronisatie mogelijk wordt wanneer u kortere sluitertijden gebruikt waardoor een spleet ontstaat tussen het eerste en het tweede gordijn in beweging. De speciaal voor EOS ontwikkelde Speedlites in de EX-serie beschikken over deze functie en maken automatische high-speed sync -besturing mogelijk met E-TTL II. Hoofdflits De primaire flits, die na de voorflits wordt afgevuurd wanneer de foto wordt gemaakt Intervalflits Simuleren van een langer durende flits door de flitser(s) herhaalde malen en met hoge snelheid af te vuren. Deze technologie wordt vaak gebruikt voor high-speed sync en bij voorflitsen. Meervoudige flits (al dan niet draadloos) Dit is een opstelling met een of meer Speedlites, afgezien van de flitser op de camera zelf. In een bekabeld systeem worden meerdere Speedlites onderling verbonden met een multi-speedlite-connector en verlengsnoeren. In een draadloos systeem met afhankelijke flitsers kunnen meerdere Speedlites worden afgevuurd zonder dat ze via kabels aan de hoofdunit verbonden zijn. Speedlite 580EX is voorzien van zenderfuncties en functionaliteit voor afhankelijk flitsen. Met een Speedlite Transmitter ST-E2 of Speedlite 580EX, MR-14EX of MT-24EX als hoofdunit kunt u meerdere exemplaren van de Speedlite 580EX of 430EX (als afhankelijke units) draadloos besturen voor het automatisch E-TTL II-flitssysteem. Zie de pagina's 7, 19 en 21. Een controleflits die kan worden afgevuurd voordat de foto wordt genomen; aan de hand hiervan kunt u bepalen of de belichting goed geplaatst is voor de gewenste lichtbalans, schaduwen enzovoort. Normale flits Een normale flits is een kortdurende flits van 1/200 sec. of minder, die het onderwerp belicht maar de achtergrond onderbelicht laat. Zie ter vergelijking "Omgevingslicht". Omgevingslicht Al het licht in de gefotografeerde omgeving, afkomstig van natuurlijke en kunstmatige bronnen (zoals gloeilampen, tl-verlichting en kaarslicht), afgezien van het licht dat de fotograaf zelf levert met behulp van flitsers. Opklikflitser Een flitser die kan worden vastgemaakt op de accessoireschoen van een camera. Oplaadtijd Speedlites maken gebruik van een condensator voor de opslag van elektrische energie voor het hoge voltage dat nodig is voor de flits. Wanneer er een flits wordt afgevuurd, wordt de condensator ontladen en vervolgens opgeladen voor de volgende flits. De oplaadtijd is de tijd die de condensator nodig heeft om zichzelf na het flitsen opnieuw op te laden. Zie pagina 27. Richtgetal (R) Dit getal geeft aan hoeveel licht de flits afgeeft. De verhouding tot het diafragma en de afstand tussen de flitskop en het onderwerp is als volgt: R /Diafragma (f) = Afstand voor optimale belichting R /Afstand = Diafragma (f) voor optimale belichting Zie pagina 12 en 27. Rode ogen Deze term slaat op de rode stippen in de ogen van het onderwerp bij flitsfoto's. Rode ogen treden op wanneer iemands pupil wijd open staat (bij geringe verlichting), wanneer de flits zich dicht bij het cameraobjectief bevindt en wanneer de flits wordt weerspiegeld in de rode haarvaatjes van het netvlies. Met rode-ogencorrectie (Red Eye Reduction) wordt er een lamp ontstoken of een voorflits afgevuurd om de diameter van de pupil te verkleinen, zodat er minder kans is op rode ogen. Stroboscopische flits Dit is een reeks flitsen die in één spurt worden afgevuurd terwijl de sluiter open is. Stroboscopische flits is uitstekend geschikt om de beweging (voor latere analyse) vast te leggen van een bewegend onderwerp tegen een donkere achtergrond. Zie pagina 15. Het afvuren van de flits op het moment dat het eerste en het tweede sluitergordijn volledig openstaan. Zie pagina 5. Voorflits Dit is de zwakke flits die voor de hoofdflits wordt afgevuurd in synchronisatie met de sluiter. Hiermee wordt de afstand tot het onderwerp gemeten en evaluatieve meting uitgevoerd. Zie pagina 4. Weerkaatste flits Licht dat wordt weerkaatst van een plafond, muur of ander oppervlak zodat het wordt verzacht voordat het het onderwerp treft. Een wit of lichtgekleurd oppervlak is het meest geschikt, want de kleur van het reflecterende oppervlak is van invloed op de lichtkleur. Weerkaatst licht is minder fel dan een rechtstreekse flits, waardoor correcties nodig zijn aan diafragma en ISO-instellingen. Zie pagina 17. Witbalans Een functie in digitale camera's waarmee u kleuren kunt corrigeren op basis van de kleurtemperatuur van de lichtbron. Zo krijgt u natuurgetrouwen kleurweergave. Er zijn opties voor automatische witbalans, een keuze aan witbalansstanden voor verschillende lichtbronnen en handmatige witbalansinstellingen. De vooraf ingestelde daglichtstand biedt warme kleuren bij lamplicht en een blauwige tint bij tl-licht of schaduw. De kleurtemperatuur van een flits is bijna identiek aan die van zonlicht. X-sync Dit is een elektrisch contactpunt waardoor de flits kan worden afgevuurd wanneer de sluiter volledig geopend is. Bij SLR-camera's met een focalplane ontspanner is de x-sync-tijd de kortste sluitertijd waarbij het eerste en het tweede gordijn volledig open zijn

15 Overzicht van flitsers en aanverwante accessoires van Canon Speedlite Flitsapparatuur voor macro-fotografie Speedlite 580EX (met draagtas) Deze superieure Speedlite met volledige functionaliteit kan een zeer breed gebied helder verlichten. De 580EX ondersteunt objectieven met hoeken van mm, en super-groothoeklenzen van 14 mm (met gebruik van het ingebouwde scherm). Doordat de 580EX volledig naar links en rechts kan draaien, kunt u een weerkaatsingshoek van 180º graden bereiken. Er zijn diverse belichtingstechnieken mogelijk, waaronder high-speed sync, FE-vergrendeling en Multiple en Draadloze Autoflash. Gegevens over kleurtemperatuur worden naar de camera verzonden en de flitszoomzone wordt (op compatibele camera's) automatisch geoptimaliseerd. Max. richtgetal: 58 (ISO100 in m) Persoonlijke voorkeuze: 14 4 AA-batterijen (alkaline, lithium of Ni-MH) Terminal voor externe stroomtoevoer Afmetingen (mm): 76 x 134 x 114 Gewicht (g:) 375 (zonder batterijen) Recycle-tijd en aantal flitsen per lading Batterij AA-batterij, alkaline (4) Oplaadtijd Ongeveer 0,1-6 sec. Flitsen per lading Ongeveer Speedlite 430EX (met draagtas) De compacte clip-on Speedlite 430EX biedt bijna dezelfde basisfuncties als de 580EX, inclusief uitgebreide verlichting en brede kaatshoeken, maar ook geavanceerde digitale functies. Dit model is ideaal als afhankelijke unit voor gebruik bij fotografie met meerdere flitsers. Max. richtgetal: 43 (ISO100 in m) Persoonlijke voorkeuze: 6 4 AA-batterijen (alkaline, lithium of Ni-MH) Afmetingen (mm): 72 x 122 x 101 Gewicht (g:) 330 (zonder batterijen) Recycle-tijd en aantal flitsen per lading Batterij Oplaadtijd Flitsen per lading AA-batterij, alkaline (4) Ongeveer 0,1-3,7 sec. Ongeveer Speedlite 220EX (met draagtas) Dit model ondersteunt hoeken tot 28 mm en beschikt over een energiebesparende stand (Save Energy, SE) waardoor de stroom automatisch wordt uitgeschakeld als het apparaat 90 seconden lang niet gebruikt is. Max. richtgetal: 22 (ISO100 in m) 4 AA-batterijen (alkaline, lithium of Ni-MH) Afmetingen (mm): 65 x 92 x 61.3 Gewicht (g): 160 (zonder batterijen) Recycle-tijd en aantal flitsen per lading Batterij Oplaadtijd Flitsen per lading AA-batterij, alkaline (4) Ongeveer 0,1-4,5 sec. Ongeveer Speedlite externe stroomtoevoer Compact batterijmagazijn CP-E3 De verpakking bevat acht AA-batterijen en een verwisselbaar magazijn voor snelle batterijverwisseling. 8 AA-batterijen (alkaline, lithium of Ni-MH) Gewicht (g): 220 (zonder batterijen) Macro Ring Lite MR-14EX* Een ringvormige flitser met twee buizen, met belichtingsverhouding (1:8-8:1, in 13 halve stops) en de mogelijkheid om slechts een van de buizen af te vuren. De Macro Ring Lite MR-14EX ondersteunt diverse functies, waaronder high-speed sync, FE-vergrendeling en voorflits. Dit model kan ook fungeren als hoofdunit voor draadloos bestuurde afhankelijke units. Max. richtgetal: 14 (ISO100 in m) Persoonlijke voorkeuze: 7 Minimumafstand voor automatische flitsmeting: circa 20 mm 4 AA-batterijen (alkaline, lithium of Ni-MH) Terminal voor externe stroomtoevoer Afmetingen bedieningsunit (mm): 74 x 125,9 x 97,4 Afmetingen flitsring (mm): 112,8 x 126 x 25,6 Gewicht (g): 430 (zonder batterijen) Recycle-tijd en aantal flitsen per lading Batterij Oplaadtijd Flitsen per lading AA-batterij, alkaline (4) Ongeveer 0,1-7 sec. Ongeveer * 72C Macro Lite Adapter nodig wanneer MR-14EX wordt gebruikt in combinatie met EF 180 mm f/3.5 L Macro USM-objectief. Macro Twin Lite MT-24EX* Op deze flexibele dubbelkoppige flitsunit kunt u de belichtingshoeken afzonderlijk instellen (kantelhoek: 45 boven - 45 onder, 60 inwaarts - 30 uitwaarts; armhoek: 50 boven - 30 onder), verlichtingsverhouding (1:8-8:1, in 13 1/2 stops), en mogelijkheid om slechts één kop te verlichten. Verder ondersteunt het model diverse functies, waaronder high-speed sync, FE-vergrendeling en voorflits, en kan het dienst doen als hoofdunit voor draadloos bestuurde afhankelijke units. Max. richtgetal: 24 (ISO100 in m) Persoonlijke voorkeuze: 9 4 AA-batterijen (alkaline, lithium of Ni-MH) Terminal voor externe stroomtoevoer Afmetingen bedieningsunit (mm): 74 x 125,9 x 97,4 Afmetingen verlichtingscomponent (mm): 235 x 90,4 x 49 Gewicht (g): 585 (zonder batterijen) Recycle-tijd en aantal flitsen per lading Batterij AA-batterij, alkaline (4) Batterijhouder CPM-E3 Dit doet dienst als optionele wisselhouder of back-up voor de CP-E3. 8 AA-batterijen (alkaline, lithium of Ni-MH) Oplaadtijd Ongeveer 0,1-7 sec. Zender Flitsen per lading Ongeveer * Wanneer u fotografeert rond de minimumafstand voor automatische flitsmeting, moet het diafragma op 3 stops na volledig open worden gezet. * 72C Macro Lite Adapter nodig wanneer MT-24EX wordt gebruikt in combinatie met EF 180 mm f/3.5 L Macro USM-objectief. * Gebruik van een optionele kap wordt aanbevolen bij macrofotografie met MP-E 65 mm f/ x Macro Photo objectief. Speedlite Transmitter ST-E2* Wanneer u deze aan de accessoireschoen van de camera bevestigt, is draadloze besturing mogelijk van Speedlite 580EX- en/of 430EX-units. Licht en belichtingsverhouding van meerdere units is te besturen via E- TTL II automatische flitsmeting, en er wordt een AF-invulflitsfunctie geleverd voor automatische scherpstelling. Vermogen: 1 lithiumbatterij (2CR5) Gewicht (g): 100 * Besturing van meerdere flitsers en belichtingsverhouding worden ondersteund door EOS-1v, EOS-3, EOS 30V/33V/30, EOS 300X, EOS 300V, EOS 3000V, EOS-1Ds-serie, EOS-1D-serie, EOS 5D, EOS 30D, EOS 20D/20Da, EOS 10D, EOS D60, EOS D30 en EOS 350D DIGITAL en EOS 300D DIGITAL. * De belichtingsverhouding tussen de afhankelijke units kan handmatig worden bestuurd met andere Speedlite Bracket SB-E1 Deze beugel is compatibel met Speedlite 580EX en 430EX en heeft drie niveaus van hoogteaanpassing, waardoor u onnatuurlijke schaduwen kunt voorkomen aan de zijkant van voorwerpen die u vanuit verticale stand fotografeert. Handig bij portretfotografie. Geleverd met 2 off-camera draagkoorden Gewicht (g): 295 De SB-E1 is niet overal verkrijgbaar. Accessoires voor draadloos meervoudigeflitssysteem Off-Camera Shoe Cord 2 TTL-verdeler* Dit 60 cm lange snoer is handig wanneer u een Speedlite op enige afstand van de camera wilt gebruiken. Ondersteunt alle Speedlite-functies. TTL-cameraschoenadapter 3* Aansluitkabel 60* Deze adapter bevat een aansluitpunt voor meerdere flitsers en is aan te sluiten op de schoen van de camera of op de schoenadapter OA-2 en een TTL-verdeler. Schoenadapter OA-2* Aansluitkabel 300* TTL-verdeler doet dienst als hub voor het Lengte: circa 60 cm koppelen van TTL-cameraschoenadapter 3 en een aantal Speedlites. Verder kunt u hiermee maximaal drie OA-2 Offcameraschoenadapter aansluiten. * TTL-automatische flitsmeting wordt ondersteund in combinatie met een E-TTL-compatibele Speedlite. Geen ondersteuning voor automatische zoom. Niet compatibel met EOS 300X, EOS-1Ds-serie, EOS-1D-serie, EOS 5D, EOS 30D, EOS 20D/20Da, EOS 10D, EOS D60, EOS D30, EOS 350D DIGITAL en EOS 300D DIGITAL Deze adapter is handig wanneer u een Speedlite gebruikt op enige afstand van de camera en wanneer deze is voorzien van een statiefaansluiting. U kunt de adapter aansluiten op de camera met een kabel en TTL-cameraschoenadapter 3. Lengte: circa 300 cm 27 28

16 Speedlite 580EX/430EX ondersteuning voor EOS camerafuncties EOS Model Kortste sluitertijd met flits-synchronisatie (sec.) Lichtmeetmethode High-speed Flits- Ondersteuning voor draadloos Flitsbelichtingscompensatie 1/90 1/125 1/200 1/250 1/500 E-TTL E-TTL TTL flitssyn- belichtings- E-TTL M/Multi Flits Camera (met instelling C.Fn-03-1) chronisatie vergrendeling Modelflits Synchronisatie op het tweede gordijn EOS-1v EOS-3 EOS 30V / 33V EOS 30 / 33 EOS 50E Bediening één groep EOS 300X EOS 300V EOS 3000V EOS 300 Bediening één groep EOS 500N Bediening één groep EOS DIGITAL Model Kortste sluitertijd met flits-synchronisatie (sec.) Lichtmeetmethode 1/90 1/125 1/200 1/250 1/500 E-TTL E-TTL TTL High-speed flitssynchronisatie Flitsbelichtingsvergrendeling Ondersteuning voor draadloos Flash Exposure compensation E-TTL M/Multi Flits Camera Modelflits Synchronisatie op het tweede gordijn Zoombesturing op displaygrootte Gegevensoverdracht kleurtemperatuur EOS-1Ds Mark EOS-1Ds EOS-1D Mark N EOS-1D Mark Firmware versie of later benodigd EOS-1D EOS 5D EOS 30D EOS 20D/20Da EOS 10D EOS D60 EOS D30 EOS 300D DIGITAL EOS 350D DIGITAL 29 30

17

FOTO TOT ALBUM Maken en beheer van digitale foto s

FOTO TOT ALBUM Maken en beheer van digitale foto s FOTO TOT ALBUM Maken en beheer van digitale foto s Korte inleiding over de basisbegrippen van de digitale fotografie Eenvoudig beheren en bewerken van digitale foto s Carl Maegerman www.lesgever.be INHOUDSOPGAVE

Nadere informatie

De 10 tips voor. Succesvol Communiceren

De 10 tips voor. Succesvol Communiceren De 10 tips voor Succesvol Communiceren Wat je geeft, ontvang je terug ICM Uitgave De 10 tips voor Succesvol Communiceren Extra tip: Print dit 10 tips e-book voor optimaal resultaat 1 De 10 tips voor Succesvol

Nadere informatie

"Wat gaat er goed in jullie gezin?" Transformatie van het maatschappelijk domein in praktijk werkwijze Jeugdteam Weerpad in Zaanstad

Wat gaat er goed in jullie gezin? Transformatie van het maatschappelijk domein in praktijk werkwijze Jeugdteam Weerpad in Zaanstad "Wat gaat er goed in jullie gezin?" Transformatie van het maatschappelijk domein in praktijk werkwijze Jeugdteam Weerpad in Zaanstad Februari 2014 Colofon februari 2014 "Wat gaat er goed in jullie gezin?"

Nadere informatie

Koppen bij elkaar! Handleiding voor intercollegiaal overleg in de verzorging

Koppen bij elkaar! Handleiding voor intercollegiaal overleg in de verzorging Koppen bij elkaar! Handleiding voor intercollegiaal overleg in de verzorging Sting, maart 2008 Koppen bij elkaar! Handleiding voor intercollegiaal overleg in de verzorging. Tekst: Ineke Bakx, Rineke Sturm,

Nadere informatie

TNO-rapport Aan de slag met diversiteit. Praktische tips voor HR-beleid. Sjiera de Vries. Cristel van de Ven. Thijs Winthagen

TNO-rapport Aan de slag met diversiteit. Praktische tips voor HR-beleid. Sjiera de Vries. Cristel van de Ven. Thijs Winthagen TNO-rapport Aan de slag met diversiteit Praktische tips voor HR-beleid Sjiera de Vries Cristel van de Ven Thijs Winthagen TNO-rapport Aan de slag met diversiteit: Praktische tips voor HR-beleid Nederlandse

Nadere informatie

Steun voor ouder(s) en kind(eren) na zelfdoding van een gezinslid

Steun voor ouder(s) en kind(eren) na zelfdoding van een gezinslid Steun voor ouder(s) en kind(eren) na zelfdoding van een gezinslid Handleiding voor organisatie en begeleiding survivalkid.nl Monique van t Erve, Rouw na zelfdoding Petra Windmeijer, Indigo Drenthe Beilerstraat

Nadere informatie

Wat als mijn kind een eetstoornis heeft?

Wat als mijn kind een eetstoornis heeft? Wat als mijn kind een eetstoornis heeft? Handleiding door ouders voor ouders 2 / Handleiding eetstoornissen voor ouders / Buro PUUR Sponsoren Deze handleiding is gesponsord door : TDS Schiedam www.tds.nu

Nadere informatie

Leef je Passie! Voor iedereen die zijn Passies wil ontdekken en leven. Dit handboek gidst je in het leven vanuit Hart en Ziel. Martijn Raaijmakers

Leef je Passie! Voor iedereen die zijn Passies wil ontdekken en leven. Dit handboek gidst je in het leven vanuit Hart en Ziel. Martijn Raaijmakers Leef je Passie! Voor iedereen die zijn Passies wil ontdekken en leven. Dit handboek gidst je in het leven vanuit Hart en Ziel. Martijn Raaijmakers Ieder mens kan op ieder moment in z n leven volop Passie

Nadere informatie

Iedereen zei dat het onmogelijk was, totdat er iemand langs kwam die dat niet wist

Iedereen zei dat het onmogelijk was, totdat er iemand langs kwam die dat niet wist ERVARINGSPROFESSIONALS IN EETSTOORNISSEN Iedereen zei dat het onmogelijk was, totdat er iemand langs kwam die dat niet wist Kennismaken met Human Concern 1 Als je een muur opricht, denk dan aan wat er

Nadere informatie

E-BOOK VERANDEREN GAAT SNELLER DAN JE DENKT! EXPRESS YOUR INNER POWER

E-BOOK VERANDEREN GAAT SNELLER DAN JE DENKT! EXPRESS YOUR INNER POWER E-BOOK VERANDEREN GAAT SNELLER DAN JE DENKT! EXPRESS YOUR INNER POWER INLEIDING Iedereen ervaart problemen in zijn dagelijkse bezigheden. Vaak gaat er veel tijd en energie zitten in het proberen op te

Nadere informatie

Studenten over succesfactoren en verbeterpunten in hun rekenonderwijs

Studenten over succesfactoren en verbeterpunten in hun rekenonderwijs Studenten over succesfactoren en verbeterpunten in hun rekenonderwijs Amsterdam, 28 april 2015 Voorwoord Ook wel eens gehad dat je docent een cruciale rekenfout maakte, waardoor de klas dacht dat ze het

Nadere informatie

Werkboek. Creëer meer plezier in je werk

Werkboek. Creëer meer plezier in je werk Werkboek Creëer meer plezier in je werk Schouten en Nelissen ontwikkelde, samen met de universiteit van Utrecht, een training die medewerkers bewust maakt van de ruimte die zij zelf hebben om het werk

Nadere informatie

Handleiding focusgroep onderzoek

Handleiding focusgroep onderzoek Handleiding focusgroep onderzoek In deze handleiding komt aan de orde: 1. wat een focusgroep is; 2. wanneer een focusgroep onderzoek bruikbaar is; 3. plaats van het focusgroep onderzoek in de verbeter

Nadere informatie

Vragen over vroeger. Jelle Hagen. Handleiding voor het maken van historische interviews. Handleidingenreeks I

Vragen over vroeger. Jelle Hagen. Handleiding voor het maken van historische interviews. Handleidingenreeks I Handleidingenreeks I Vragen over vroeger Jelle Hagen Handleiding voor het maken van historische interviews Nederlands Centrum voor Volkscultuur, F.C. Dondersstraat 1, 3572 JA Utrecht Vragen over vroeger

Nadere informatie

HOE ONTWIKKEL JE ACCEPTATIE?

HOE ONTWIKKEL JE ACCEPTATIE? HOE ONTWIKKEL JE ACCEPTATIE? Handout in de cursus Mindfulness Based Cognitive Therapy, januari 2010 Ger Schurink www.mbcttrainingen.nl www.mindfulnessblog.nl gerschurink@mbcttrainingen.nl Inhoudsopgave

Nadere informatie

Microsoft Office Word 2007

Microsoft Office Word 2007 Microsoft Office Word 2007 Inhoudsopgave 1 WORD 2007... 3 1.1 Easy Learning... 3 1.2 Vind je Easy Learning leuk?... 3 1.3 Sneller werken met Word... 3 Links direct doorklikken... 3 Documenten direct in

Nadere informatie

Stijloefeningen: 99 manieren om een verhaal te vertellen

Stijloefeningen: 99 manieren om een verhaal te vertellen Educatief pakket voor individueel gebruik Stijloefeningen: 99 manieren om een verhaal te vertellen van Matt Madden kunst in zicht in samenwerking met Strip Turnhout Inhoudstafel Welkom 3 Luik 1: Algemene

Nadere informatie

Controle houden over de uitgaven: administratie en verleidingen. Onderdeel van de reeks: Het financiële gedrag van consumenten

Controle houden over de uitgaven: administratie en verleidingen. Onderdeel van de reeks: Het financiële gedrag van consumenten Controle houden over de uitgaven: administratie en verleidingen Onderdeel van de reeks: Het financiële gedrag van consumenten Controle houden over de uitgaven: administratie en verleidingen Onderdeel van

Nadere informatie

De kracht van goed bestuur

De kracht van goed bestuur Bestuur, management en onderwijskwaliteit Daniëlle Verschuren en Berber Vreugdenhil De kracht van goed bestuur Eindrapportage De kracht van goed bestuur Eindrapportage Daniëlle Verschuren Berber Vreugdenhil

Nadere informatie

Hoe kun je als leerkracht pesten in je klas voorkomen en bestrijden?

Hoe kun je als leerkracht pesten in je klas voorkomen en bestrijden? Waarom ik werd gepest? Ik was anders dan de rest. Had niks met roze en speelde nooit met poppen. Op de middelbare school werd het pesten zo erg dat ik in de pauzes niet meer de kantine in durfde. Als de

Nadere informatie

Kanker... in gesprek met je arts

Kanker... in gesprek met je arts Kanker... in gesprek met je arts Inhoud Voor wie is deze brochure? 3 Het eerste contact met uw arts 4 Artsen zijn ook mensen 8 Begrijpen en onthouden 10 Vragen vóór de diagnose 13 Vragen over diagnose

Nadere informatie

Profielwerkstuk Terraforming hoogmoed of mogelijk?

Profielwerkstuk Terraforming hoogmoed of mogelijk? Een werkstuk van: Rob Stalpers Joni van der Ceelen Max Robben, www.havovwo.nl INHOUDSOPGAVE Titelpagina... 1 Inhoudsopgave... 2 Voorwoord... 3 Inleiding... 3 De geschiedenis van Mars...4-6 De mens als

Nadere informatie

Handleiding Dit moet je weten! - 1 Lereniseenmakkie Werkboek

Handleiding Dit moet je weten! - 1 Lereniseenmakkie Werkboek Handleiding Dit moet je weten! - 1 Inhoud Rekenen en Leren Leren... 2 Rekenportfolio... 3 Leren Leren pijlers... 3 Zelfbeeld... 3 Motivatie... 5 Memoriseren in plaats van leren... 6 Strategieën... 7 Globale

Nadere informatie

Een goed gesprek voorkomt erger

Een goed gesprek voorkomt erger Een goed gesprek voorkomt erger een handreiking voor ouders bij een klacht over school Voorwoord Wat doet u als u of uw kind een probleem heeft met de school? Sinds 1998 is er een wettelijke klachtenregeling

Nadere informatie

Hoe eenvoudig het kan zijn

Hoe eenvoudig het kan zijn Hoe eenvoudig het kan zijn De Traveler Serie door Ken Page Clear Light Arts, ADL USA Oorspronkelijke Titel: Nederlandse Vertaling: The Way It Works Yvonne Marée gecertificeerd HSH Practitioner www.yvonnemaree.nl

Nadere informatie

ARTIKEL. Dr. Kees Buijs, SLO Leerplanontwikkelaar rekenen-wiskunde

ARTIKEL. Dr. Kees Buijs, SLO Leerplanontwikkelaar rekenen-wiskunde DIDACTISCHE AANDACHTSPUNTEN bij verbetertrajecten ARTIKEL Rekenbeleid Dr. Kees Buijs, SLO Leerplanontwikkelaar rekenen-wiskunde Inleiding Streven naar hogere leeropbrengsten Schoolteams zijn niet altijd

Nadere informatie

DIGITALE CAMERA. Gebruikshandleiding

DIGITALE CAMERA. Gebruikshandleiding DIGITALE CAMERA Gebruikshandleiding Nl Waar kunt u het vinden Vind wat u zoekt in: i De vraag- en antwoordindex p. iv ix Weet u wat u wilt, maar weet u de naam van de functie niet? Zoek het op in de vraag-

Nadere informatie

Wat heb je nou aan informatie zonder motivatie?

Wat heb je nou aan informatie zonder motivatie? Wat heb je nou aan informatie zonder motivatie? Een onderzoek onder leerlingen over de overgang en aansluiting van het vmbo-tl naar de havo en het mbo en de rol van loopbaanoriëntatiebegeleiding in dit

Nadere informatie

Cliënten in beeld. Portretten van burgers met een hulpvraag

Cliënten in beeld. Portretten van burgers met een hulpvraag Cliënten in beeld Portretten van burgers met een hulpvraag COLOFON Cliënten in beeld Portretten van burgers met een hulpvraag Cliënten in beeld 2 Uitgave Gemeente Leiden Afdeling Sociaal en Economisch

Nadere informatie

PROJECTEVALUATIE FOCUS OP WERK

PROJECTEVALUATIE FOCUS OP WERK PROJECTEVALUATIE FOCUS OP WERK GGz Eindhoven Caroline Place en Harry Michon Trimbos-instituut, Utrecht 2013 Colofon Financiering Dit onderzoek is onderdeel van en financieel mogelijk gemaakt door het Programma

Nadere informatie