Sprookjesbos. Kijkje in het ALS IK MINISTER VAN NATUUR WAS... Hardlopen WADDENZEE. in de herfstzon. Kinderen aan t woord.

Transcriptie

1 Laat je verwonderen door het seizoen Hardlopen in de herfstzon Kinderen aan t woord ALS IK MINISTER VAN WAS... WADDENZEE moet nee verkopen Kijkje in het Sprookjesbos

2 Goedemorgen... boswachter WAT N SCHOONHEID Vrijwel dagelijks rij ik hier door de natuur in het Nationaal Park Veluwezoom. Al dat moois in het gebied wordt dan bijna iets gewoons. Totdat ik Betoverende herfst gegrepen wordt door de schoonheid van een boom vol porseleinzwammen in het licht van de ochtendzon. Dat is echt genieten. Je moet er ook voor staan om te voelen hoe mooi het is. Als nu ergens geldt dat schoonheid in het detail zit, is dat bij de porseleinzwam. Jan Potkamp boswachter Veluwezoom (Gld) Volg boswachter Jan 2 FOTOGRAFIE: WENDY KREEFTENBERG/BUITEN-BEELD Colofon Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van leden en vrienden van Natuurmonumenten. Puur Natuur Postbus 9955, 1243 ZS s-graveland puurnatuur@natuurmonumenten.nl Redactie hoofdredacteur: Marianne Nouwens eindredacteur: Frans Bosscher bladmanager: Irene Burkunk beeldredacteur: Stefan Claessens redactieleden: Tim van den Broek, Marjon Haijtink, Claudia Majoor, Lidewij Staal, Marlies Tenback, Jeanine van der Velden, Anya van de Ven, Codyn Woerde Art direction & vormgeving Media Mind Creative BV Veronica Concept Design Lithografie Grafimedia Amsterdam Druk en papier Roto Smeets Weert drukt Puur Natuur op FSC gecertificeerd papier Verzending Post NL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO 2 -uitstoot hiervan. Klantenservice T (035) Cover rode eekhoorn Foto: Bruno D Amicis/ Nature Picture Library LAYAR IN 5 STAPPEN 1. Pak je tablet of smartphone en download in de app-store of google market de gratis Layar-app 2. Open de Layar-app op de tablet of smartphone 3. Houd de tablet of smartphone bijvoorbeeld boven p. 24 van deze Puur Natuur en klik op het scherm 4. Wacht totdat de film -button op het apparaat verschijnt 5. Druk op die button en bekijk het filmpje over de groeiende vliegenzwam Bekijk ook ons Layar-instructiefilmpje op nm.nl/puurnatuur Ging de zomer al snel op aan waterplezier en vakantiedrukte, het najaar is voor ons het seizoen om weer met volle teugen van betoverende herfstnatuur te genieten. Lekker wandelen door beukenbladeren in de vochtige herfstlucht, de lage najaarszon die door de bomen piept. De herfst is ook de start van een nieuw schooljaar. In dit nummer van Puur Natuur zijn vier kinderen minister van natuur. Het is geweldig om te zien dat kinderen zulke concrete ideeën hebben over de toekomst van de natuur. Natuurmonumenten gaat het komend jaar dan ook serieus werk maken om meer kinderen hun natuur te laten beleven. De redactie heeft verder niet stilgezeten. Zo heeft Natuurmonumenten sinds half september een fonkelnieuwe website. Deze is nu ook geschikt voor mobiel en tablet, met uitgebreide routes, talloze recreatietips en een eenvoudige zoekfunctie. Beleef onze cultuur- en natuurmomenten buiten! Om onze nieuwe online inspiratie nog toegankelijker te maken, hebben we dit nummer van Puur Natuur verrijkt met Layar. Hiernaast lees je hoe dit toegang geeft tot fascinerende filmpjes en webpagina s. De pagina s die deze natuurschatten verbergen, hebben we eenvoudig voorzien van het Layar-symbooltje. We horen graag of je enthousiast wordt van deze extraatjes in Puur Natuur. Maar ook met alle andere reacties blijven we blij! Stuur ze naar puurnatuur@natuurmonumenten.nl of via Twitter (@PuurNatuur). Veel lees- en online plezier! Marianne Nouwens hoofdredacteur

3 U een kans... Zij een kans! Ga mee in dit herfstnummer 12 Herfstreus heet u welkom 24 Van schimmeldraad tot paddenstoeldenstoel 12 Gezinswandeling in het Leuvenumse Bos Met boswachter Marcel Klompmaker door het sprookjesachtige herfstbos 17 Column Maike Meijer 18 De kunst van het vliegen Hoe leggen trekvogels die duizenden kilometers af? 21 Geef kinderen hun natuur terug! 24 De vliegenzwam Het leven van de bekendste paddenstoel in één oogopslag 30 Als ik minister van natuur was Esmée, Ibtissam, Hugo en Elske vertellen wat zij anders zouden doen. 36 Restaurant Waddenzee Voor veel vogels is er geen voedsel meer in het waddengebied. Alle hens aan dek. 22 Het echte werk Secuur plaggen voor het gentiaanblauwtje 46 Tips voor een heerlijke herfst De keuze van Eric van Veluwen, topkok op Hackfort De Nationale Postcode Loterij is de grootste goededoelenloterij van Nederland. Sinds 1989 is er ruim 3,5 miljard euro geschonken aan 85 organisaties die zich inzetten voor de bescherming van mens en natuur. Dankzij alle deelnemers van de Postcode Loterij ontvangt Natuurmonumenten jaarlijks een bijdrage voor de realisatie van diverse belangrijke natuurprojecten in Nederland, waaronder de aankoop, herstel en beheer van het unieke Fochteloërveen. Voor het natuurherstel in Fochteloërveen ontving Natuurmonumenten een extra bijdrage van 4,9 miljoen euro. Hiermee heeft de organisatie 200 hectare grond kunnen aankopen. Een kans voor de natuur en een kans voor u! Want tegenover uw steun staan grote prijzen. Zoals de KanjerPrijzen die kunnen oplopen tot wél 48 miljoen euro en elke maand honderdduizenden andere prijzen. De Postcode Loterij helpt! Meedoen is eenvoudig, bel (10 cpm) of meld u aan via internet: Voor 11,00 per lot speelt u al mee. Alvast hartelijk dank Foto: Natuurmonumenten - Geurt Besselink 30 Op de stoel van de minister Maak je eigen natuurschatkist Grote sterns kunnen niet zonder de wadden 36 Trekvogels en de kunst van het vliegen EN VERDER 6 Zeekraal kleurt kust rood 8 Vragen staat vrij 11 Terug naar Help de das 26 De oogst van puur sap 29 Kees Dee over zijn schenking 38 Knutselwerkjes voor de vakantie 41 De kruisspin, wat een vakman 42 De geheimen van het hoogveen 45 Ruimte voor pimpernelblauwtje 48 Runner s high 50 Naar buiten: vogelhotspots 54 Service 5

4 VERDRONKEN LAND KOMT DAT ZIEN Zeeland is vaak getroffen door storm- FOTO: NICO VAN KAPPEL/BUITEN-BEELD, INZETJE - STEENLOPER OP EEN KRAB: SMARK SCHUURMAN/BUITEN-BEELD vloeden. Die van 1953 was bepaald niet de eerste. Bij de Sint- Felixvloed in 1530 verdwenen achttien dorpen en de stad Reimerswaal onder het slik. Af en toe valt er in dit Verdronken Land van Zuid-Beveland nog een straat of gebouw uit de middeleeuwen droog om daarna weer onder het slik te verdwijnen Spettacolo in rosso Uitgestrekte velden met zeekraal geven de vlaktes langs de Oosterschelde een overweldigende warme, dieprode kleur. Net als bij bladeren in het bos duidt de rode kleur erop dat het groeiseizoen ook voor de zeekraal aan z n einde is gekomen. Zeekraal s zomers ook heerlijk op je bord doet het goed op zandplaten waar regelmatig zout water overheen spoelt. En daar dreigt in de Oosterschelde de klad in te komen. Sinds de aanleg van de Oosterscheldekering in de jaren tachtig stroomt er minder water in en uit de zeearm. Daardoor slijten zand platen langzaam maar zeker af. Honderd tot tweehonderd voetbalvelden verdwijnen jaarlijks voorgoed onder water. Zonder ingrijpen is de Oosterschelde over vijftig jaar een immense bak water. Daarom heeft Natuurmonumenten het initiatief genomen om oude platen te herstellen met grote hoeveelheden zand. Het landschap met zijn wadplaten in de Oosterschelde blijft daardoor behouden, zodat vele honderdduizenden trekvogels er naar voedsel kunnen zoeken. En zodat wij elk najaar kunnen blijven genieten van het rode zeekraal. Velden zeekraal bij Natuurmonumenten 1 Fort Ellewoutsdijk 4 De Schorren 2 Verdronken Land van 5 Schiermonnikoog Zuid-Beveland 6 Uithuizerwad 3 Zuidkust Schouwen ontdekdeoosterschelde.nl is hét startpunt om eropuit te gaan in Nationaal Park Oosterschelde 6 7

5 Vragen staat vrij Ook een vraag over het wonderlijke gedrag van een plant of dier? Stuur m naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl De redactie beantwoordt de leukste vragen in het volgende nummer van Puur Natuur. vos Al etend transporteren vossen bessenzaadjes Hoe verspreiden dieren zaden? Planten en dieren gooien het vaak op een akkoordje. Voor een plant is het soms nodig dat de zaden ver van de moederplant terecht komen. Daar zijn meestal meer licht en voedsel. Veel plantenzaad is licht genoeg voor windverspreiding. Bij zware zaden doen dieren nogal eens het werk. Vogels zijn het belangrijkst bij het inwendig transport; ze eten de suiker- en kleurrijke bessen waarin de zaden zijn verpakt. Ze zorgen bovendien voor een goede ontkieming van de zaden; de passage door het spijsverterings- HOEZO HEKSENKRING? Het moet angstaanjagend zijn geweest, zo n kring van paddenstoelen die in één nacht ontstond zonder dat iemand het begreep. Dat moest wel het werk zijn van heksen, dachten ze in de middeleeuwen. De heksen dansten bij de kring en wie er per ongeluk in stapte, kwam er nooit meer uit. kanaal doet wonderen. Maar ook vossen, dassen, reeën en zwijnen eten vlier-, braam- en lijsterbessen. Het maarts viooltje en de muurleeuwenbek laten mieren het werk doen. Aan elk zaadje zit een mierenbroodje; een eiwit- en vetrijk brokje. De mieren slepen de zaden mee naar het nest, eten het mierenbroodje eraf en dumpen het zaad. parasol zwam vlierbes Dieren transporteren ook onbedoeld, doordat ze zaden meenemen in hun vacht of aan de poten. Wij mensen trouwens ook; vooral je veters en broekspijpen fungeren nog wel eens als kruiwagen. Tja, en dan zijn er nog de dieren die verspreiden door te verzamelen. Muizen, vogels, eekhoorns; ze slepen in het najaar met zaden en helpen zo planten bij hun voortplanting. WAAROM ZIE IK NOOIT DODE VOGELS LIGGEN? Als je ziet hoeveel vogels er zijn, is het raar dat we zo weinig dode vogels zien. Maar zieke vogels verbergen zich om roofdieren en barre weersomstandigheden te ontlopen. Onzichtbaar sterven ze dan. Insecten, wezelachtigen, kraaien en andere vleeseters ruimen de kadavertjes binnen een paar dagen op. Zo doet dood toch weer leven. (deze vraag komt van Lara Bargmann) HOE STERK IS EEN MUG? Als de dokter ons prikt moet hij, zij het heel licht, even doordrukken. Om zijn steeksnuit door onze huid te steken zet een mug zich met voorste en middelste paar poten flink af. Via een extra buisje zuigt hij bloed op. Hoeveel kracht een mug daarbij precies gebruikt, is nog nooit onderzocht. (deze vraag komt van Adri Struik) Pissebedden zijn kreeftachtigen. En ook al leven ze al lang op land, ze ademen nog altijd met kieuwen, die op hun buik zitten. Daarom kunnen ze niet overleven in een droge omgeving. Je vindt ze dan ook vaak in kelders, onder stenen en in afvalhopen. En hun naam? Die danken ze aan hun (vermeende) geneeskrachtige werking. Gemalen en gedroogd in bed gestrooid zouden ze bedplassen voorkomen, vers geconsumeerd zouden ze juist helpen met plassen. Eet smakelijk. Kunnen gaaien al hun verstopte eikels wel terugvinden? Waar heb ik mijn huissleutel nou weer gelaten? Waar is toch dat handige tangetje gebleven? Vaak genoeg raken we alledaagse dingen kwijt. Een gaai zal dat niet zo snel overkomen; hij is een meester in het onthouden. Elk jaar opnieuw verstopt hij duizenden eikels; stuk voor stuk en allemaal op een andere plek. Al die verschillende locaties onthoudt hij aan de hand van bakens in het landschap, zoals een dijk, brug, heuveltje of een opvallende boom. In het voorjaar krijgt hij hulp; dan verraden de kiemplantjes waar de eikels in de Waaraan dankt een pissebed zijn naam? grond zitten. Zo vindt hij de meeste terug. Maar toch niet allemaal. Als de groeiomstandigheden gunstig zijn, groeien die vergeten eikels uit tot boom. Een gaai is een meester in het onthouden van zijn verstopplekken 8 9

6 Vragen staat vrij Stel je voor: zo n romantische zomeravond aan de waterkant. Dan opeens hangt daar die zwerm muggen, luid zoemend en bedreigend veel. Maar Waarom zie je juist in het avondlicht van die grote zwermen dansmuggen? vreest niet; het zijn niet-stekende dansmugmannen op vrijerspad. Ze lokken dansmugvrouwen met hun gezoem. Eén mug kan niet zo veel herrie maken en dus komen ze met tienduizenden bijeen. Voor vrouwtjes is het koor onweerstaanbaar en ze vliegen de zwerm in. Met de romantiek is het dan wel gedaan. Zodra een vrouw verschijnt, racen de mannen achter haar aan en de 10 snelste paart met haar. Zij verlaat daarna de zwerm om enige tijd later in het water eitjes af te zetten. Dat we de zwermen s avonds zien, heeft volgens muggenexpert Willem Takken van de Wageningen Universiteit met hun bioritme te maken: de avond is een goed moment voor seks. (deze vraag komt van Richard Theunisse) Waarom zit een buizerd zo graag op een paaltje? Hij lijkt lekker te dommelen, die buizerd op een paaltje langs de snelweg, maar vanaf zijn uitkijkpost houdt hij de omgeving scherp in de gaten. Bermen zitten tegenwoordig vol planten en daar komen veel Behalve de paaltjesmethode is er de banjertechniek SNELLE WIJNGAARD- SLAK? In de vorige Puur Natuur schreven we dat de snelste mens acht keer zo snel loopt als een wijngaardslak. Lezers wezen ons erop dat hij dan 4,8 kilometer per uur zou halen. Dat leek hen onmogelijk. En dat is het ook. De wijngaardslak haalt maximaal 4,8 meter per uur. Excuus. muizen op af. Heeft de buizerd een muis ontdekt, dan duikt hij er razendsnel op. Behalve met de paaltjesmethode jaagt de buizerd ook vanuit de lucht. Al zwevend speurt hij naar konijnen en muizen om deze na een aanvankelijk rustige daling met een snelle duik te grazen te nemen. En dan is er nog de banjertechniek: rustig lopend door het gras zoekt de buizerd, net als een kip, insecten en regenwormen. Een argeloos konijnenjong of weidevogelkuiken gaan er in het voorjaar natuurlijk ook wel in. TEKST: MONICA WESSELING I FOTO: PAUL VAN GAALEN/KINA, JAN VD GELD/KINA, LUC HOOGENSTEIN/BUITEN-BEELD, DICK KLEES/KINA, RUUD POELSTRA, JAAP SCHELVIS/BUITEN-BEELD, BERTUS WEBBINK/BUITEN-BEELD, BENDIKS WESTERINK/ BUITEN-BEELD, FRED VAN WIJK/KINA Terug naar 1974 Onze dochter Lisette op de foto was net twee jaar geworden. We kampeerden op Terschelling en hebben dat vanaf 1974 tien jaar lang met de kinderen gedaan. Eén zijn met de natuur, was ons motto. We liepen op het wad, deden mee aan de zwemvierdaagse en wandelden door de duinen. Het was onbezorgd kamperen en zwerven op Terschelling. Een heerlijke tijd waaraan we nog vaak herinneringen ophalen. Nog altijd gaan we een paar keer per jaar naar een waddeneiland. Het waddengevoel kun je gewoon niet onder woorden brengen. Manja de Vries Blik, Heerhugowaard (NH), 69 jaar Uw jeugdfoto? Haalt u ook nog steeds uw hart op in de natuur van uw jeugd? Stuur uw jeugdfoto en verhaal naar jeugdfoto@natuurmonumenten.nl. Wie weet plaatsen we uw bijdrage in het volgende nummer. 11

7 Scan de QR-code of de pagina met Layar voor de 5,5 km sprookjeswandeling in het Leuvenumse Bos. Of kijk op nm.nl/route-marcel Marcel Klompmaker (38) is vijftien jaar boswachter. Het bos is voor hem het domein van de herten en de zwijnen. Een ontmoeting met zo n dier is het mooiste wat je kunt meemaken. Met Marcel Klompmaker door het sprookjesachtige Leuvenumse Bos In de herfst ondergaat het bos een metamorfose. Boswachter Marcel Klompmaker neemt ons mee door de wereld van paddenstoelen en uilen. Een prachtige ontdekkingstocht voor de kinderen. beuk vliegenzwam ransuil Als we vanaf de parkeerplaats het wildrooster over gaan, is het alsof we een oranje kathedraal binnenlopen. Grote beuken in herfsttooi heten ons welkom. Op de grond ligt een goudkleurig tapijt van gevallen bladeren. In het weiland naast het bos staan koeien tot hun buik in de mist. Ze lijken te zweven. Het geeft het Leuvenumse Bos een sprookjesachtige sfeer. Ook de paddenstoelen dragen bij aan die sfeer. Op een dode boomstam springt een porseleinzwam bijna letterlijk in het oog. De hoed glanst en twinkelt in het licht. Het ziet er zó breekbaar uit, dat je m niet durft aan te raken. Verderop staan zwavelkopjes met zwavelgele stengels en een oranje kop in kluitjes bij elkaar. Aan de voet van een beuk groeit een elfenbankje. Weer wat verder staat een rodekoolzwam; waarom die zo heet, is wel duidelijk. HET HOLLETJE VAN DE BOSMUIS Bij een andere beuk groeit eekhoorntjesbrood. Het ligt voor de hand, maar het is niet alleen de eekhoorn die hiervan eet. Ook de bosmuis heeft deze paddenstoel op z n menu staan. Hij woont in een holletje onder de grond, meestal met één ingang, een nestkamer en een voorraadkamer. En ineens staat daar de vliegenzwam, de wereldberoemde rode paddenstoel met witte stippen. Met wat geluk zie je in dit paddenstoelenbos ook een hert, ree of wild zwijn. Want het Leuvenumse Bos is in de eerste plaats hun bos. En daarom houdt boswachter Marcel tamme kastanjes 12 13

8 LEZERSAANBOD Lezers van Puur Natuur trekken er nu voordelig twee dagen op uit in het Leuvenumse Banen zacht zonlicht vallen over Bos. Hotel De Zwarte Boer de Leuvenumse Beek. (Leuvenum) biedt een tweepersoons overnachting aan met champagneontbijt én een verrassingscadeau voor slechts voorkomen dat hij verbrandt in de zon. Je kunt het ook heel 115 euro (geldig t/m goed gebruiken als een natuurlijke pleister. Knijp maar ns 19 december op vertoon van zo n bolletje uit. Puur Natuur). Meer info: Overal om ons heen staan vossenbessen. Ze zien eruit dezwarteboer.nl; boeken kan alsof ze geplukt willen worden. Dat moet je ook gewoon via T (0577) doen, zegt Marcel: Maar je moet ze thuis wel heel goed wassen voordat je ze eet. Vossen eten namelijk ook van de bessen,en plassen tegen de bessenstruiken. Zo kunnen ze de vossenlintworm overbrengen; daar kun je een ernstige leverziekte van krijgen. Een donkerpaarse drol vol pitjes met aan Wie zit er toch naar mij te kijken? Klompmaker er zo van. Mijn dag is compleet als ik wild heb gezien. Een wroetend, grommend zwijn of een nieuwsgierig reetje. Ik kwam aan het eind van de bronst eens een hert tegen. Hij was mager en uitgeput na al die strijd om de vrouwtjes. Maar hij bleef gewoon staan op een meter of twintig. En hij had een houding van: ik ben hier de baas. We keken elkaar wel een minuut of tien aan. Toen liep hij langzaam verder. Dat is het mooiste wat je kunt meemaken. Wild zullen we vandaag niet zien. Wel zijn er overal sporen. Ze zijn er dus wel. Daardoor kijk je toch anders om je heen. En ben je gespitst op geluiden. Een krakende tak, ritselende bladeren, een paniekerig wegvliegende merel Is het een varken of een ree dat de rust verstoort? TUSSEN AL DE REUZEN Nadat we een aftakking van de beek oversteken, komen we in het Koopmansbos. Ineens staan we tussen de hoge, rechte het uiteinde een puntje, verraadt dat een vos hier in de buurt van de bessen heeft gesnoept. MOOIE BOOM OM OP TE KLIMMEN Als we bijna weer bij de beek zijn, moeten we een kleine omweg maken. Een enorme beuk ligt over het pad. Een heerlijke boom om ns lekker op te klimmen. Tussen de boomwortels vinden ijsvogels in het voorjaar heel geschikte plekken om nesten te maken, vertelt Marcel. Aan de andere kant van de beek, lopen we langs de Stille Eenzaamheid. Dit stuk bos laat Natuurmonumenten al jaren met rust en heeft daardoor een heel eigen sfeer. Er staan hier dennen die al meer dan 230 jaar oud zijn. Door de smalle, slingerende paden over oude stuifduinen tot 1800 was dit een zandvlakte is het er heel onvoorspelbaar. Je hebt steeds het gevoel dat er iemand naar je zit te kijken. Misschien is het wel een ransuil die op een zijtak van een eik op de uitkijk zit. Of toch een wild zwijn, verborgen tussen de varens. Een hooiwagen omarmt de rodekoolzwam stammen van douglassparren. Door het dichte takkendak komt maar weinig licht. Een omgewaaide boom heeft een lek Boven: porseleinzwam Onder: achter grote, oude bomen kun je je heel goed in het dak gemaakt; een baan zacht zonlicht, waarin je het stof ziet dwarrelen, valt op de bodem. Jonge beukjes zien hun kans schoon en doen een dappere poging voet aan de SPOREN ZOEKEN Pootafdrukken, vraatplekken aan bomen, afgevallen veren. verstoppen. grond te krijgen tussen al die reuzen. Overal in het bos zijn sporen van dieren. Met dit boek De stam van een jonge douglas zit vol met harsbolletjes. ga je ze ontdekken. En weet je dat je niet alleen bent. bosmuis Ze ruiken lekker. Marcel: De boom gebruikt de hars om te Prijs: 14,95. Verkrijgbaar via nm.nl/shop 14 15

9 COLUMN Overal zijn sporen van wilde zwijnen EEN HEUSE BADKAMER Dat hier zwijnen zitten is wel duidelijk. Overal zie je plekken waar ze de grond omgewoeld hebben op zoek naar voedsel. En dan stuiten we zelfs op een heuse badkamer van de zwijnen. Midden op een pad ligt een poel waarin ze modderbaden nemen. Vervolgens schuren ze de modder af aan bomen die rondom de poel staan. En dat is goed te zien. Hier en daar zitten er ook nog haren in de modder. Ter afsluiting gaan we opnieuw door een stuk bos met grote beuken. Wie zin heeft, kan nog even lekker klimmen. Of genieten van de vele tondelzwammen. Met een speciale behandeling maak je deze zwammen heel goed brandbaar. Vroeger werden ze dan ook gebruikt om vuur te maken. Omdat bomen in steeds meer bossen weer lekker oud mogen worden, zie je ook weer vaker tondelzwammen. Word fan van het Leuvenumse Bos op facebook.com/develuwe eekhoorn en eekhoorntjesbrood WANDELEN EN FIETSEN Ontdek zelf het Leuvenumse Bos. Deze kaart bevat meer dan 20 wandel- en fietsroutes door loofbos, naaldbos, heide en stuifzand. Prijs 5,95 ( 6,95 voor niet leden). Verkrijgbaar via nm.nl/shop speciaal voor lezers TEKST: FRANS BOSSCHER I FOTO S: JANKO VAN BEEK, GEURT BESSELINK/KINA, MICHEL GEVEN/ BUITEN-BEELD, HANNIE JOZIASSE/ BUITEN-BEELD, MARTIN VAN LOKVEN, SILVAN PUIJMAN/KINA, MONIEK ROZEMEIJER, JOSE B. RUIZ/NATURE PICTURE PLANET, HUUB VELDHUIJZEN/KINA Beleef het herfstbos Lekker een paar dagen de herfst opsnuiven. Puur Natuur-lezers boeken nu extra voordelig een prachtige bosbungalow van Landal GreenParks. AAN U DE KEUZE Een heerlijke fietstocht, lopen met de bolderwagen of een nazomerpicknick in het bos. Aan u de keuze. Na een dag buiten is het fijn thuiskomen in de bungalow die van alle gemakken is voorzien. Even geen zin om zelf te koken? Dan wacht er een heerlijk diner in de brasserie of het restaurant. LEZERSAANBIEDING Boek nu een bosaccommodatie vanaf 85 p.p. bij 2 personen (3e t/m 6e persoon 14 euro p.p.) op de parken Landal Landgoed t Loo, Heihaas, De Veluwse Hoevegaerde, Rabbit Hill, Heideheuvel, Miggelenberg, Coldenhove, Stroombroek en Klein Ruwinkel. Of op de Duitse parken Landal Winterberg, Salztal Paradies, Sonnenberg, Mont Royal, Hochwald, Warsberg, Wirfttal en Dwergter Sand. Boek het snel via of T ( 0,20 p. min). Vermeld bij het boeken de lezerscode NAT38L. Alle actievoorwaarden staan op landal.nl/nat38l Ontdek wat groen kan doen FOTO: JANIEK DAM Overal hoorde je het getjirp: in de sokkenla, broodtrommel, tussen de boeken en ordners A ls je middenin de stad woont, zoals wij, is de natuur ver te zoeken. Daar zijn hele goede oplossingen voor, zoals de dvd Earth opzetten. Bijkomend voordeel is dat je er n zak chips bij kan eten en dat je niet wordt natgeregend. En omdat het niet in de aard van de familie ligt om elk weekend met een knapzak de bossen in te trekken, moet zoon T (8) gedacht hebben: als wij niet naar die natuur gaan, dan haal ik hem wel in huis. Zo kwam daar een kom goudvissen en een wandelende tak, die na een week overigens een echte tak bleek, want hij bewoog nooit. Echter... wat aanvankelijk nog een onschuldige verzameling huis-, tuin- en keukenfauna leek, is inmiddels ontaard in een Artiszonder-grenzen. Een greep: uit het nest gevallen merels en tam gemaakte duiven die helaas niet getraind zijn om zelf op de plee te schijten. Kilo s kikkervissen die nooit het volgroeide stadium bereikten, want zoon T zette er een zoetwaterkreeft bij die de hele kraamkamer leegvrat en nu ronddobbert als een moddervette kandidaat voor Help, ik wil afvallen. Maar het mooiste was een bak stampvol krekels waarmee hij kwam aanzetten. Bij de dierenwinkel gehaald als voer voor hagedissen. Maar jij hebt toch geen hagedissen?. Nee, maar het zijn gewoon leuke dieren, ze maken zo n gezellig geluid. Klopt. Binnen een week hoorde je overal het getjirp: in de sokkenla, de broodtrommel, tussen de boeken en de ordners. Ze hebben zich inmiddels doorgefokt en dus hebben wij geen vakantie meer nodig: zelfs hartje winter lijkt het nog of we midden op de amazone zitten. Maike Meijer maakster satirisch programma Toren C, samen met Margôt Ros (t/m oktober elke maandag op tv) 16

10 DE VLIEGKUNST VAN... Het is topdrukte in de lucht. Miljoenen vogels reppen zich van hun broedgebieden naar hun overwinteringsstek. Het gebeurt elk jaar, maar het is en blijft ongelooflijk; vogeltjes van net tien gram die duizenden kilometers vliegen. de trekvogel De voorste ledematen zijn bij vogels uitgegroeid tot vleugels. De kanoet is met zijn lange vleugels en relatief 5 bekende REIZIGERS De boerenzwaluw weegt slechts 22 gram, maar vliegt jaarlijks duizenden kilometers om ten zuiden van de Sahel te overwinteren. lage lichaamsgewicht echt gebouwd om te vliegen. Grote getalen Nederland is voor de koperwiek een goed Elke herfst landen er in ons land overwinteringsgebied. miljoenen vogels. Een deel komt hier De vogel eet vooral aansterken voordat ze hun lange reis bessen van duindoorn en kanoeten kanoet noorse stern naar het zuiden vervolgen. Een ander deel blijft hier de hele winter. Bij elkaar opgeteld leggen deze vogels vele, vele miljoenen kilometers af. De noordse stern legt van alle vogels de grootste afstanden af: zo n kilometer per jaar. De kanoet die soms in groepen van in de Waddenzee zit vliegt kilometer in één ruk. Meer info: nm.nl/vogeltrek Vliegbewegingen Een vogel vliegt eigenlijk met zijn borstspieren. De grote borstspier zorgt voor de neerwaartse vleugelslag. Omdat een vogel zich hiermee als het ware tegen de lucht af zet, moet de slag en daarmee de spier heel krachtig zijn. De 18 kleine borstspier trekt de vleugel weer omhoog. De staart is onmisbaar bij de landing. Door deze te spreiden en naar beneden te klappen kan de vogel afremmen. De vleugels worden bolgetrokken als extra parachute. Trekvogels komen in de Waddenzee weer op krachten. Het gewicht van de kanoet neemt toe van 130 naar 220 gram. Met die extra 90 gram lichaamsvet kan hij tot kilometer non-stop doorvliegen. Met wind mee vliegt hij 100 km/uur, 48 uur lang! Bekijk de webpagina over trekvogels via Layar staartpen slagpen donsveer 4 soorten veren Vogels hebben vier soorten veren, elk met een eigen functie. Donsveren zorgen voor de isolatie en hebben een veel lossere structuur dan de andere veren. De dekveren geven warmte en stroomlijning. Voor het vliegen zijn de grote slagpennen en de staartpennen onmisbaar. De slagpennen zorgen voor de opwaartse beweging en stabiliteit, met de staartpennen stuurt en remt de vogel. Vliegen is spelen met de luchtdruk. De bovenkant van de vogelvleugel is boller dan de onderzijde, waardoor de lucht boven sneller stroomt dan onder. Dat geeft een opwaartse kracht. Probeer het zelf maar eens: blaas boven een dun velletje papier dat je in je hand houdt en het papiertje stijgt. 19 TEKST: MONICA WESSELING I ILLUSTRATIES: INGE VAN NOORTWIJK, MEDIAMIND CREATIVE I FOTO S: PAUL VAN GAALEN/KINA, HANS GLADER/KINA, JAN VD GELD/KINA, RUUD POELSTRA, MONIEK ROZEMEIJER, ARIE OUWERKERK/BUITEN-BEELD De bosrietzanger imiteert de zang van Afrikaanse vogels uit zijn overwinteringsge-ebieden, en van Europese vogels van onderweg. Stuivertje wisselen! Onze roodborsten zitten s winters in Spanje, de Scandinavische overwinteren bij ons. lijsterbes. Jaarlijks overwinteren zo n kolganzen bij ons. Nederland is ideaal met zijn malse boerengraslanden en milde klimaat.

11 lekkere bramen pluk natte bosgrond ruik na een regenbui over boomstammen spring... een hut bouw en met takken sjouw buiten adem ben Ik voel me gelukkig als ik vies mag worden in de modder verstoppertje speel in het bos op een tapijt van zacht mos lig een lieveheersbeestje op m n hand voel kriebelen van het duin af rol De -omdat -ik-zoveel-van-je-hou-boom Op zoek naar een superorigineel geschenk? Denk dan eens aan een boom. Met Boomcadeau van Natuurmonumenten geeft u een geschenk waar iedereen blij van wordt. Er zijn drie varianten: Babyboom, Cadeauboom en Vriendenboom. Boomcadeau is het mooiste geschenk van de natuur aan de natuur. Compleet met certificaat van aanplanting, duurzaam fotolijstje, felicitatiekaart en inspirerend boekje. En dat voor maar 25 euro. Kijk en bestel snel op nm.nl/boomcadeau Bestel snel! Slechts 25,- FOTO: JANKO VAN BEEK/BUITEN-BEELD, JORRIT T HOEN, SABINE JOOSTEN/HOLLANDSE HOOGTE Buiten door de ogen van een kind Kinderen kunnen helemaal opgaan in een avontuur buiten. Ze beleven de natuur op een manier die ontroert, misschien zelfs jaloers maakt. Laten we er dus voor zorgen dat kinderen alle ruimte krijgen om de natuur te ontdekken. W at een grijze harde stoep lijkt, blijkt van dichtbij bezaaid te zijn met stukjes mos die net zo zacht zijn als een knuffelbeer. Een groene onbebouwde plek is geen onbenutte grond, maar een land waar spannende avonturen te beleven zijn. En een bos is een oneindige wereld vol sprookjesfiguren en geheime hutten, geen afgebakend terrein dat begint bij een parkeerplaats en eindigt bij een hek. Zo ervaren kinderen natuur. In al zijn eenvoud, dichtbij huis. Kinderen kunnen er helemaal in opgaan. Ontdekken dat een vette spin zijn eigen woning weeft. Of dat er onder het rode schild van een lieveheersbeestje vleugels zitten. En dat gewoon in de tuin, het park of langs het trapveldje. Natuur om de hoek die de fantasie prikkelt en kinderen uitdaagt. Ze kunnen er klauteren in bomen, spannende hutten bouwen en lekker vies worden. Spelenderwijs overwinnen ze er hun angsten en leren ze zelfstandig te handelen. Het zijn ervaringen die kinderen in beweging zetten, weghalen achter de computer of tv. Ervaringen die Natuurmonumenten voor alle kinderen van Nederland mogelijk wil maken. Voor nu en in de toekomst. Hoe? Kijk voor uitdagende natuurervaringen op nm.nl/oerrr 21

12 3 NOVEMBER: - WERKDAG Op de eerste zaterdag van november is iedereen welkom om klussen te Plaggen om ruimte te maken voor het gentiaanblauwtje doen in de natuur. Ook kinderen zijn welkom; op diverse locaties zijn Meer blauw op de hei er voor hen speciale activiteiten. De natuurgebieden die meedoen staan op natuurwerkdag.nl; daar kun je je ook Het gentiaanblauwtje heeft het niet makkelijk in Nederland. Om het vlindertje te helpen, plaggen vrijwilligers handmatig de hei af. Met succes, zegt de boswachter: Waar geplagd wordt, is de situatie nu stabiel. aanmelden. HET ECHTE WERK 22 TEKST: AMBER VAN RIJN I FOTO S: ELS BRANDERHORST/BUITEN-BEELD, RUBEN SMIT/BUITEN-BEELD, STOELWINDER/KINA De bloei van de hei is net voorbij als Margreet van der Valk haar plagschop in de grond steekt. Samen met elf andere vrijwilligers van de Blauwe Brigade plagt ze een paar keer per jaar stukjes hei in Drenthe om het leefgebied van het gentiaanblauwtje te vergroten. Best zwaar werk, vertelt ze. We werken in één ochtend wel vier stroken van twee bij tien meter af in het Dwingelderveld, Leggelderveld of het Drents-Friese Wold. Maar ik heb het er graag voor over. Het gentiaanblauwtje is een heel kwetsbaar vlindertje, waarvan het aantal terugloopt in Nederland. Doodzonde, want het is zo n mooi beestje. Gentiaanblauwtjes zijn voor de voortplanting afhankelijk van de klokjesgentiaan, een zeldzaam blauw bloemetje dat in een verdroogd heideveld snel wordt overwoekerd door pijpenstrootje, een grassoort. Om het plantje meer ruimte te geven, moeten we stukken hei heel zorgvuldig met de hand wegsteken. Op die manier worden de omliggende klokjesgentianen niet beschadigd én verstoor je de knoopmieren niet. Want ook die zijn essentieel bij de voortplanting: ze brengen de rupsjes groot. FINGERSPITZEN Vroeger werd met machines grote stukken heide geplagd om vergrassing tegen te gaan. Maar dat gebeurt nauwelijks nog, zegt boswachter Ronald Popken. Want daarmee haal je ook adders, hagedissen en belangrijke planten weg. Wat wel werkt is fingerspitzenbeheer, en daarvoor hebben we de vrijwilligers hard nodig. Die houden ook bij hoe het met de planten en dieren op de hei gaat. Zo telt Margreet op een stukje van tien bij tien meter in het Wapserveld elk jaar hoeveel eitjes het gentiaanblauwtje op de klokjesgentiaan legt. Daardoor weten we dat het beheer effect heeft, zegt Ronald. In gebieden waar geplagd wordt, is de situatie stabiel. Op het Dwingelderveld komen er zelfs gentiaanblauwtjes bij. En als het nu ook weer wat natter wordt op de heide, gloort er weer toekomst voor deze fraaie vlinders. 23 Blauwe Brigade De vrijwillgers van de Blauwe Brigade zijn in Oost-Nederland actief. Met plagschop en handzaag maken zij in meerdere natuurgebieden een goed leefmilieu voor het blauwe klokjesgentiaan en het gentiaanblauwtje.

13 DE CYCLUS In ons land komen ongeveer soorten paddenstoelen voor. Elke soort heeft zo z n eigen voorkeuren voor een standplaats. Vliegenzwammen vind je vaak in de buurt van een berk, tamme kastanje, eik, beuk of spar. Bekijk het filmpje van Schooltv bolletje witte stippen FOTO S: GEURT BESSELINK/KINA, MARK PRINS, LUC VIATOUR (LUCNIX.BE) Help de das veilig over te steken Nieuws duivelsei A ls zich de kans voordoet, koopt Natuurmonumenten grond aan om de natuur meer ruimte te geven. Er zijn nu twee gebieden waar we klaar willen staan als het zover is. Langs de Geleenbeek in Zuid-Limburg kunnen we met de aankoop van 40 hectare grond het prachtige beekdal verbinden met een stuk bos, waardoor een mooi wandelgebied ontstaat. In Brabant willen we bij het ecoduct over de N261 nog wat grond kopen, zodat bij de Loonse en Drunense Duinen een veilige verbinding ontstaat voor dieren als de das. AANKOOPFONDS Om snel in te kunnen spelen op kansen om grond aan te kopen, heeft Natuurmonumenten een speciale spaarpot: het Aankoopfonds. Doet u mee? Helpt u mee om het Geleenbeekdal en de Loonse en Drunense Duinen groter en mooier te maken? Met een bijdrage aan het Aankoopfonds maakt u het mogelijk dat we deze gronden kunnen aankopen. U kunt uw bijdrage overmaken op rekeningnummer 9933, o.v.v. Aankoopfonds. Alvast hartelijk dank. zwamvlokken Zwamvlokken Bolletje Vliegenzwam Duivelsei Witte stippen sporen laten los Sporen laten los Ambassadeur Bastiaan Ragas maakt magazine Buitenleven A ls eenmalig hoofdredacteur bepaalt Natuurmonumenten-ambassadeur Bastiaan Ragas de inhoud van het oktobernummer van magazine Buitenleven. Vanaf 30 september is de Ragas-editie te koop in de kiosk. Of laat m op je mat vallen. Voor maar 10 euro ontvangen lezers van Puur Natuur nu 4 nummers Buitenleven (inclusief het oktobernummer!). Kijk op nm.nl/puurnatuur Ook op de hoogte blijven van natuur in Nederland? Word fan op facebook.com/natuurmonumenten Natuurmonumenten 9 juli Dit leuke beestje is een kuifmees In de tuin zul je ze niet vaak tegenkomen, maar in dennenbossen is het een veel voorkomende verschijning :-) Uit de sporen van de Na de versmelting van een Als het bolletje boven- Hierna breekt het duivelsei In de loop van de herfst vliegenzwam groeien schimmeldraden, die zich hechten aan de buitenkant van boomwortels. Die draden noemen we zwamvlokken. Er zijn vrouwelijke en mannelijke schimmels. Als die samenkomen, vormt zich een nieuwe paddenstoel. vrouwelijke en mannelijke zwamvlok, ontstaat een bolletje, waar een vlies omheen zit. Zo n groeiend bolletje is het vruchtlichaam van de paddenstoel in wording. Het vlies beschermt de jonge paddenstoel tegen weer en wind. gronds komt, noemen we het een duivelsei. Vroeger was het een onverklaarbaar verschijnsel. Dus dat moest van de duivel zijn. Eigenlijk heet alleen het bolletje van de grote stinkzwam duivelsei, maar de naam wordt nu ook bij andere paddenstoelen gebruikt. 24 open en komt de vliegenzwam tevoorschijn. De restanten van het vlies vormen witte stippen op de hoed en een kraag om de steel. De hoed begint bolvormig, maar klapt na verloop van tijd open: de koning der paddenstoelen in vol ornaat. takelt de vliegenzwam af. De hoed is gewild bij naaktslakken, die bestand zijn tegen het gif van de paddenstoel. De sporen soms wel twee miljard laten los, de wind neemt ze mee en als ze landen, begint de cyclus opnieuw. TEKST: MONICA WESSELING I ILLUSTRATIE: INGE VAN NOORTWIJK Download onze app 360 o natuur (in Appstore) personen vinden dit leuk.

14 KOMT DAT ZIEN Sap van puur natuur Knip! En weer een overheerlijke appel geoogst. Met een lange plukladder, zoals het hoort in oude hoogstamboomgaarden. Eeuwenlang was dat een vertrouwd beeld in Nederland. De opkomst van lage struikvormige fruitbomen, die veel rendabeler zijn, heeft dat veranderd. Hoogstamboomgaarden zijn tegenwoordig schaars. Natuurmonumenten beheert er circa 140, bij boerderijen of op landgoederen. Het zijn unieke stukjes natuur. Zeldzame vlinders komen op de bloesem af. Steenuilen nestelen graag in de stokoude bomen. En in de herfst vormt vallend fruit een buitenkansje voor dassen, muizen en egels. De beste appels en peren zijn echter bestemd voor consumptie. Bijvoorbeeld voor de productie van Coelhorster Appelsap, gemaakt van Coelhorster appels, een bijna verdwenen ras. Ze worden in oktober geoogst in de boomgaard van het gelijknamige landgoed bij Amersfoort. Het pure sap ligt vanaf half november in de lokale schappen. De opbrengst komt ten goede aan het onderhoud van deze schitterende boomgaard. De mooiste boomgaarden bij Natuurmonumenten: 1 Slotplaats 7 Het Aalkeetbuiten 2 Eerde 9 Tiengemeten 3 Hackfort 8 Schipluiden 4 Coelhorst 10 Genhoes 5 Gooilust 11 Noordal 6 Haarzuilens 12 Terworm Meer boomgaarden op nm.nl/fruitbomen Genhoes (Li.) spreeuw FOTO S: LIANNE SCHRÖDER, MASTERFILE, LINDA VAN DER VEEKEN, CODYN WOERDE

15 KLAAR VOOR Nieuws De nieuwste eindejaarsgeschenken van Natuurmonumenten liggen nu al op voorraad. Haal ze in huis via nm.nl/shop. Of stuur de antwoordkaart (hiernaast) in. TEKST: MICHEL VERSCHOOR I FOTO: BART JANSEN Kees Dee maakt jaarlijks bedrag over Oude liefde is weer opgebloeid Elke maand weer nieuw De jaarkalender 2013 (ringband, 245x245 mm) heeft weer fascinerende natuurfoto s, én bevat vier prachtige ansichtkaarten. Ook leuk om cadeau te geven! Ledenprijs 12,95 (niet-leden betalen 14,95) Stevig en compact Gebonden zakagenda 2013 voor in je handtas (110x150 mm). Zeven dagen per twee pagina s. Ledenprijs 10,95 (nietleden betalen 12,95) Kaartje? Vijf schitterende, dubbele wenskaarten (100x150 mm). Zonder opdruk, dus bruikbaar van verjaardags- tot bedankkaart. Inclusief enveloppen. Ledenprijs 6,95 (niet-leden betalen 7,95) Kees Dee (58) is periodiek schenker. Hij laat jaarlijks automatisch een vast bedrag overmaken voor de natuur. Want de overheid trekt er veel te weinig geld voor uit. Met vrienden naar wulpen kijken op de hei. Kees Dee kan het zich nog levendig herinneren. Ooit was natuur een vaste waarde in zijn leven. Maar hij werd succesvol als gitaarverkoper en kreeg een druk gezinsleven. We woonden jarenlang boven de winkel in Amersfoort, met altijd rumoer en drukte om ons heen. Gaandeweg kreeg ik weer behoefte aan het buitenleven. Nu woont hij in een huisje aan de bosrand. Ik kijk uit over velden met wilde bloemen, zie reeën in de tuin grazen en hoor overal vogels. De natuur is een oude liefde die weer is opgebloeid. Wie geregeld buiten is, zoals ik, beseft dat de overheid veel te weinig geld voor de natuur uittrekt. Vooral de laatste jaren. Ik heb daar op bescheiden schaal iets tegenover willen stellen. Ik heb eenmalig mijn handtekening gezet en ben sindsdien periodiek schenker van Natuurmonumenten. Verder heb ik er geen omkijken naar. Eens per jaar valt er een uitnodiging op de mat. Dan mag ik mee met een exclusief natuuruitje. Daar steek ik als amateurboswachter altijd het nodige van op. Met belastingvoordeel Overweegt u ook een periodieke schenking aan de natuur? Stuur dan eenvoudig het formulier hiernaast in. Natuurmonumenten zorgt voor het passeren van de notariële akte. Uw periodieke schenking is overigens 100% fiscaal aftrekbaar. Meer info: nm.nl/schenken of T (035) Een kleine gift voor uw werk Voor het hele gezin Met de superhandige gezinsagenda 2013 (ringband, 200x200 mm) loopt het geheel op rolletjes. Boordevol onmisbare gezinsactiviteiten! Ledenprijs 14,95 (niet-leden betalen 16,95) In de vernieuwde webshop van Natuurmonumenten vind je nog veel meer groene cadeaus. Je bestelling wordt binnen 3 werkdagen bezorgd! jaar zijn meneer en mevrouw Van der Meulen uit Groningen dit jaar getrouwd. Om dat te vieren schonken zij Natuurmonumenten een gouden gift voor de natuur. Dank! 10 euro Dit bedrag arriveerde per envelop op het centraal kantoor van Natuurmonumenten. Met daarbij de krabbel: Een kleine gift voor uw werk. Geweldig, Embert R. uit Oosterhout! 28 29

16 INTERVIEW Als ik minister was: Zou ik zwerfvuil strenger aanpakken Esmée (11): Atletiek is mijn hobby; ik ben lid van AV Salland. Ver- en hoogspringen, hordes, sprinten, kogelstoten: allemaal leuk, maar langeafstandlopen kan ik het beste. Elf bekers heb ik al en veel medailles. In het bos hardlopen vind ik heel fijn. Dan zie ik konijntjes, eekhoorns en zelfs een keer een vos. Dieren moeten meer de ruimte krijgen in de natuur; mensen vinden het toch ook niet fijn om weinig ruimte te hebben? Zeker kinderen hebben recht op groen om in te sporten en te spelen. Ook bij de scholen zouden meer sportvelden moeten komen. Wat ik echt niet leuk vind, is al dat zwerfvuil in de natuur. Even verderop bij ons huis ligt de berm vaak vol troep, zoals papier, flesjes en plastic. Mensen gooien het zo uit hun auto. Maar dat is niet goed voor de natuur, soms duurt het honderd jaar voordat het weg is. In de zee drijft zelfs een groot eiland van plastic! Als ik minister was, zou ik daarom zwerfvuil strenger aanpakken. Iedereen moet zich realiseren dat zelfs één plastic flesje op de grond gooien, grote gevolgen kan hebben. Ibtissam (10): Ik woon in de grote stad, maar houd al zolang ik me kan herinneren van de natuur. Als ik buiten ben, ga ik vaak op onderzoek uit. Dan kijk ik in de bomen en struiken om te zien of er beestjes inzitten. Die zet ik dan in een potje om ze te bestuderen. Laatst was ik gastspreker bij Generatie Groen. Aan een groep mensen vertelde ik wat ik zo mooi vind aan de natuur. Tuinieren doe ik ook graag. Ik heb een tuintje in de buurt, waar ik samen met andere kinderen onder andere aardappelen en tomaten verbouw. Ik vind dat alle kinderen recht hebben op natuur in hun omgeving. Als minister van natuur zou ik zorgen dat er meer groen in de steden komt. Dat er velden vol planten zijn waar je kunt spelen en dat er meer schooltuintjes komen. Zo kunnen kinderen zelf de natuur ontdekken en er meer over leren. Maar dan moet de lucht natuurlijk wel schoon zijn. Dus zou ik ook zorgen dat er meer groene energie komt voor auto s en boten, die nu de natuur zo vervuilen. Als ik minister van natuur was... Als ik minister was: Zou ik zorgen voor meer groen in steden Wat zou je doen als je op de stoel van de minister van natuur zou zitten? Die vraag stelde Puur Natuur aan vier jongeren, de natuurbeschermers van de toekomst. Vinden ze dat kinderen recht op natuur hebben? En welke keuzes zouden zij maken als ze het voor het zeggen hadden? 30 31

17 Als ik minister was: Zou ik investeren in natuureducatie Als ik minister was: Zou ik overbevissing tegengaan Elske (16): Als lid van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie meer draagvlak voor de natuur. Natuurlijk moet er bezuinigd worden in deze Hugo (15): Op mijn vijfde gooide ik mijn eerste dobbertje uit. Ik was meteen gaan. Door bijvangst in de commerciële visserij gaan er onnodig veel vissen (NJN) ga ik vaak met een groepje tijd. Maar als het aan mij lag, zou dat verkocht! Nu maken een vriend en ik verloren, vreselijk vind ik dat. Ook zou jongeren op excursie in natuurgebieden. meer op verkeer zijn. Dat je 130 mag filmpjes van onze visavonturen en zijn we ik zorgen dat er elk jaar jonge vissen Behalve dat het heel erg gezellig is, gaan rijden klinkt leuk, maar er moeten te zien in de documentaire V.I.S.S.E.N. worden uitgezet, zodat de visstand weer behandelen we ook een speciaal onder- overal nieuwe snelheidsborden worden Binnenzitten vind ik niets. Elke dag ga ik, toeneemt. Kinderen hebben recht op werp. Dan vangen we bijvoorbeeld geplaatst, er moet een voorlichtings- als mijn huiswerk af is, naar de waterkant, natuur om hen heen om in te spelen, het libellen en bekijken die van dichtbij of campagne komen en wat te denken van het liefst in de polder bij mij om de hoek. liefst met veel water. Naast vissen ben we gaan op zoek naar paddenstoelen. al die extra ongelukken? Uiteindelijk Daar is het rustig en mooi. Als ik vis, ik gek op kitesurfen. Elk jaar doe ik dat Zelf geef ik ook natuurexcursies aan kost dat de samenleving meer dan dat denk ik aan niets anders... Ik behandel tijdens de zomervakantie op Terschel- kinderen bij mij in de buurt. Superleuk het opbrengt. de vissen die ik vang met respect en gooi ling. Heerlijk, alleen het geluid van om te doen: door spelletjes leren ze ze altijd meteen terug. Het zijn prachtige golven en de wind om me heen. Dan spelenderwijs hoe mooi en bijzonder dieren en ze zijn onmisbaar voor het voel ik mij goed! onze natuurgebieden zijn. Zo krijgen ze ecosysteem. Als minister van natuur zou er meer waardering voor en zullen ze ik daarom de overbevissing verder tegen- later het behoud ervan belangrijk gaan vinden. Daarom zou ik als minister van natuur meer investeren in natuureducatie voor kinderen. Door het probleem bij de wortel aan te pakken, creëer je 32 TEKST EN FOTO S: CAROLINE WESTDIJK 33

18 ADVERTENTIES Geniet van de voordelen van zelf energie opwekken! Wie zelf energie opwekt is goed bezig voor het milieu én kan tot wel in 25 jaar verdienen!* Daarmee word je je eigen energieleverancier. En dat scheelt op je energierekeningen... Elke maand weer. Benieuwd naar jouw voordelen? Ontdek het op: In deze weken na de verkiezingen is de informateur druk bezig om een nieuwe regering van de grond te krijgen. Een goed moment om nog eens te wijzen op de betekenis van onze natuur. Geachte informateur, Hou ons land mooi voor Esmée, Ibtissam, Elske, Hugo en alle andere kinderen *Het genoemde bedrag is indicatief en afhankelijk van jouw persoonlijke woonsituatie. Profiteer nu geheel vrijblijvend van dit speciale aanbod voor alle lezers van Puur Natuur Ontvang Trouw 3 zaterdagen GRATIS Trouw geeft net als u om de natuur. We schrijven er graag over, onder andere in het vaste katern Duurzaamheid & Natuur. Daarmee is Trouw dé krant voor iedereen die van de natuur houdt. Ga nu naar 3 ZATERDAGEN GRATIS VIER KINDEREN vertellen in dit blad over hun natuurbeleving. Hun enthousiasme motiveert ons om ervoor te zorgen dat volgende generaties van de natuur kunnen genieten. Ieder kind heeft recht op zijn eigen natuur dat mogelijk maken ziet Natuurmonumenten als haar belangrijkste missie. Wij nodigen het nieuwe kabinet uit ons daarin te steunen. Zoals Esmée, Ibtissam, Elske en Hugo genieten miljoenen Nederlanders van de natuur wekelijks, soms zelfs dagelijks. En de natuur levert ons allerlei diensten, van recreatiebestemming tot gewasbestuiving, van leverancier van zoetwater tot bescherming tegen overstromingen. We kunnen niet zonder de natuur. Daarom is het zo belangrijk dat het kabinet er duidelijk voor kiest. Wat wij verwachten, is zeer bescheiden. Een kleine bijdrage om te beginnen aan het natuurbeheer. Want een bos, veengebied of duinlandschap onderhouden gaat niet vanzelf. Takken zagen om wandelpaden open te houden. Gras plaggen om die prachtige paarse heidebloei te bewaren. Werk dat wij en onze collega natuurbeschermers graag doen en waar we goed in zijn. Werk ook waaraan onze leden graag bijdragen: op iedere euro van de overheid leggen zij twee euro bij. Ten tweede verwachten wij dat het nieuwe kabinet de realisatie van het nationaal natuurnetwerk hervat. Op losse eilandjes hebben planten en dieren geen kans om te overleven. Maar het is fascinerend hoe snel ze opbloeien als je natuurgebieden met elkaar verbindt. De aanleg van zo n natuurnetwerk is een kwestie van lange adem. Neem er de tijd voor en verlies de lange termijn niet uit het oog. We verwachten tot slot dat het kabinet de natuur goed beschermt. Al onze inspanningen zijn voor niets als anderen ongestraft orchideeënvelden leegplukken of wilde dieren vangen en doden. Zorg ook voor een goed milieu. En bescherm de rust en het weidse uitzicht, tegen de oprukkende bebouwing. Als we dat doen, houden we ons land mooi en kunnen we van de natuur blijven genieten. En dan kunnen Esmée, Ibtissam, Elske en Hugo er in de toekomst met hun kinderen ook op uit trekken. met vriendelijke groet, Natuurmonumenten 34 35

19 NAAR DE WADDEN Herstel voedselweb is zaak van lange adem Restaurant Waddenzee moet soms nee verkopen Miljoenen trekvogels strijken elk jaar neer in de Waddenzee om weer op krachten te komen. Lang niet allemaal vinden ze echter nog wat ze nodig hebben. Natuurmonumenten doet er alles aan om de menukaart weer op orde te krijgen. De één komt zich vol eten met wadpieren, de volgende heeft een voorkeur voor schelpdiertjes, weer een ander wil alleen maar vissen of garnalen, en dan heb je er ook nog die voor gras komen. De vele kostgangers van de Waddenzee hebben allemaal zo hun eigen menuvoorkeuren. Al die vogelklanten kwamen altijd goed aan hun trekken in de Waddenzee. Op hun reizen van en naar Afrika of Siberië konden ze ervan op aan dat altijd de juiste maaltijd klaar stond. Voor miljoenen trek- en broedvogels is de Waddenzee drieteenstrandloper daarom een onmisbare wegrestaurant. Alleen wordt de variatie op de menukaart van de Waddenzee steeds kleiner, aldus boswachter Otto Overdijk. En dat is al heel lang zo. Allerlei ingrepen en activiteiten maken dat er voor sommige vogelsoorten veel minder voedsel is. En dat zien we terug in de afnemende aantallen nonnetje die hier neerstrijken. Onvoldoende spiering voor jonge sterns TONNETJE ROND ETEN Neem de kanoetstrandloper, kortweg de kanoet. Het is misschien wel de meest onderzochte trekvogel. Er zijn twee soorten die de Waddenzee aandoen: de IJslandse en de Siberische. De Siberische komt eind juli met zijn jongen aan en heeft er dan een reis van vierduizend kilometer op zitten, vertelt Otto. Die vogels zijn mager, moe en hongerig. Ze hebben vervolgens anderhalf tot twee maanden om zich weer tonnetje rond te eten, want ze moeten nog door naar Afrika. Da s nog eens vierduizend kilometer. De brandstof voor het vervolg van de reis halen de kanoeten uit nonnetjes. Dat zijn kleine schelpdieren van 2,5 tot 3 centimeter die leven in slik- en zandplaten. Om de schelpen van de nonnetjes te kunnen kraken, verandert zelfs hun maag. In het broedgebied gaan ze over op een insectendieet en krimpt hun maag weer. Door de zeer intensieve kokkelvisserij de afgelopen decennia in de Waddenzee zijn er echter nauwelijks nonnetjes meer in de Waddenzee. Dus stappen kanoeten over op kleine kokkels. Maar in een jaar dat er geen jonge kokkels zijn, hebben de kanoeten een groot probleem. Het effect is een afname van het aantal kanoeten met veertig procent in de afgelopen tien jaar. OVERGESTAPT OP BOERENGRAS Ook de rotgans is zo n vogel die moest improviseren door veranderingen in de Waddenzee. Otto: De rotgans broedt net als de kanoet in Siberië en overwintert in de Waddenzee. Zeegras was altijd het belangrijkste voedsel, maar verdween tachtig jaar geleden. Mogelijk is er een verband met de aanleg van de Afsluitdijk, waardoor stromingen in de Waddenzee TEKST: FRANS BOSSCSHER I FOTO S: ECKARD BOOT /KINA, PHILIPPE CLEMENT/KINA, MARK SCHUURMAN/BUITEN-BEELD grote sterns zijn veranderd. Van lieverlee is de rotgans overgestapt op het boerengras op het vasteland. Dat is van uitstekende kwaliteit. Daar redt de rotgans zich heel goed mee. Boeren zijn er echter niet blij mee en eisen financiële compensatie. Een broedvogel als de grote stern loopt weer tegen heel andere problemen aan. Die leeft van zandspiering, een vissensoort die vooral in zeegaten voorkomt. Maar er wordt heel intensief gevist op zandspiering voor de vismeelindustrie. Daardoor is er onvoldoende voedsel voor de jonge sterns. Honderd jaar geleden hadden we tussen de en broedparen, nu zijn er nog maar GROTE BELANGEN IN HET GEDING Met de activiteiten die slecht voor de vogels uitpakken, zijn grote economische belangen gemoeid. Het herstel gaat dan ook traag. De industriële kokkelvisserij is inmiddels uit de Waddenzee. Met de mosselsector is afgesproken om de vangstmethode waarbij de bodem afgeschraapt wordt, te beëindigen; hier en daar beginnen zich weer mosselbanken te vormen. Rondom Schiermonnikoog mag er al vijf jaar helemaal niet meer op schelpdieren worden gevist, om zo de aantallen nonnetjes weer te laten groeien; dit heeft echter nog maar weinig succes. We zorgen ook dat er zoveel mogelijk rust is voor vogels door gebieden tijdelijk of, in het geval van het eilandje Griend, permanent af te sluiten voor recreanten, aldus Otto. We zijn volop in overleg met visserijsectoren over het terugdringen van hun vangsten. En we bieden ruimte aan wetenschappers om proeven te doen met het terugbrengen van zeegrasvelden. Al die inzet moet ertoe leiden dat er weer evenwicht komt in het voedselweb in de Waddenzee. Van planten zoals zeesla en zeegras tot roofdieren zoals haaien, bruinvissen, tuimelaars en zeearenden. Alles moet weer een goede plek vinden. Daar hebben we goede mosselbanken en zeegrasvelden voor nodig; die vormen de basis van een gezonde voedselketen. Daarvoor moeten economische activiteiten wijken. Dat is een zaak van lange adem. Maar we zien op een aantal plekken dat het wat beter gaat. We zijn op de goede weg. Word fan van de Waddenzee op facebook.com/waddenfans Meer info: nm.nl/dossier-wadden Zelf genieten van de trekvogels in de Waddenzee? Speciaal voor leden van Natuurmonumenten selecteerden we enkele mogelijkheden: Zeilen op een platbodem: okt en apr Weekend Schiermonnik oog: nov en nov Broedgebieden onderhouden op Texel: 2 nov, 25 jan en 22 feb Zeilen met de Groene Eenvoud: 6-7 oktober Meer informatie en boeken: nm.nl/waddenreizen aantal stern broedparen op de wadden ± 1900: ex. nu: ex

20 Binnen spelen In de herfst vind je de mooiste natuurschatten. Zoek ze in het bos of het park en maak je eigen schatkist of tas. Stempelbladeren NODIG katoenen tasje bladeren met duidelijke Muursticker egel Muursticker met afbeelding van een egel 17 x 10 cm, 9,95 (Kek Amsterdam via nm.nl/shop) Bouw je vogelhuisje op LEGO WORLD Dit jaar wordt LEGO WORLD in de herfstvakantie (wo 17 t/m di 23 okt in de IJsselhallen in Zwolle) wel heel bijzonder. Samen met Natuurmonumenten bouwt de organisatie een van de zes hallen om tot een compleet bos met wel vijfhonderd levensechte naaldbomen. Daar vind je ook de LEGO City bospolitie en de LEGO City bosbrandweer. De boswachters van Natuur- DOOR: JASMIJN STEGEMAN I FOTOGRAFIE KNUTSELIDEEËN: RENE GONKEL I FOTO:JANKO VAN BEEK nerven (textiel)verf kwasten kranten monumenten zijn ook van de partij. Bij de LEGO bouwwedstrijd kun je een Maak de bladeren schoon. Bestrijk nu de LEGO vogelhuisje bouwen. De mooiste achterkant helemaal met verf. Stop een hangen we volgend jaar in een echt bos krant in de tas, zodat de verf niet door op. Misschien wel die van jou! Kijk nu te tas heen drukt. Leg het blad nu met de geverfde kant op de tas. Leg een stuk papier op het blad en strijk met je hand over Hoogte boom meten De hoogte van een boom kun je schatten Jouw schatkastje NODIG Theedoos (met transparant klepje) 2 ophangoogjes gekleurd papier of verf lijm alvast op nm.nl/legoworld. Daar vind je ook een bon voor or een gratis LEGO pakketje! ketje! het papier zodat het blad goed het tasje door van karton een vierkant diagonaal raakt. Haal nu voorzichtig het blad van het tasje. Herhaal dit net zo vaak als je wil. doormidden te knippen. Hou de driehoek voor je ogen en kijk langs de langste zijde. Ga precies op het punt staan waar het hoogste punt van je driehoek en het topje van de boom elkaar raken. De afstand van jou tot de boom plus jouw lengte is ongeveer gelijk aan de hoogte van de boom! Laat je zelf gevonden natuurschatten aan iedereen zien door ze tentoon te stellen in een echt vitrinekastje! Hiervoor heb je een theedoos nodig die je zelf helemaal mooi kunt maken. Wij hebben velletjes gekleurd papier in de vakjes geplakt. Je kunt de doos ook verven in een mooie kleur of helemaal beplakken met glitters. Wat je zelf het mooist vindt! Vraag of iemand aan de achterkant twee ophangoogjes gj bevestigt zodat het kastje aan de muur kan hangen. Prijsvraag Hoe snel kan een kanoet vliegen? Stuur je antwoord vóór 24 oktober naar puurnatuur@natuurmonumenten. En maak kans op 1 van de 15 kidsrugzakken die outdoorspecialist Bergans ter beschikking Weather science Ontdek het weer met behulp van dit stelt! pakket. Om onder andere zelf bliksem en wolken mee te maken! 14,95 (Kidzlabs via greenenergytoys.nl) Forest Friends Met een schaar, lineaal en wat lijm zet je zo een diertje in elkaar! (vanaf 8 jaar ar of samen met een volwassene), 9,95 (Mibo via Beautifulhappythings.com) 38 39