Tips & Tricks voor duurzaam renoveren

Transcriptie

1 Tips & Tricks voor duurzaam renoveren

2 folding line Controlelijst De volgende controlelijst kan nuttig zijn bij de aanpak van uw renovatie-project. Voor u begint, zorg dat u uw huis kent! U kunt pas de juiste renovatiekeuzes maken wanneer u over relevante informatie beschikt. Daarom moet u de juiste vragen stellen en de tijd nemen om goede antwoorden te krijgen! Over duurzame concepten: Beperk de vraag Gebruik hernieuwbare energiebronnen Gebruik niet-hernieuwbare bronnen op een verantwoorde manier (gebruik technieken/ materialen met de kleinste voetafdruk) Voorkom afval Hergebruik afvalproducten Verwerk (resterend) afval op een verantwoorde manier Ken uw huis Kent u uw huis? Elk huis is uniek en heeft zo zijn geheimen. Er was eens: Wat is het verhaal van uw huis? Wanneer is het gebouwd? Voor wie? Binnen welke context? Is het na de bouw al eens veranderd? Zo ja, wat is er veranderd? Weet u waarom deze veranderingen zijn uitgevoerd? Karakteristieke kenmerken: Wat zijn de karakteristieke kenmerken? Welk soort constructie is gebruikt? Welke materialen zijn gebruikt? Welk soort verwarmingssysteem is aanwezig? Hoe zijn de voorzieningen geïnstalleerd (water, gas, elektriciteit, afvoeren)? Hoe toegankelijk zijn de voorzieningen die onderhoud vergen? Zwakke punten: Wat zijn de zwakke punten en gebreken? Zijn er bijvoorbeeld scheuren of is er schimmel? Komt er voldoende licht binnen? Is het gebouw te warm in de zomer? Is het koud in de winter? Welke gevels zijn het meest aan slechte weersomstandigheden blootgesteld en welke krijgen het het hardst te verduren? Wat zijn de minst aantrekkelijke ruimten en waarom? Wilt u deze ruimten negeren of ze renoveren? Sterke punten: Welke mogelijkheden heeft uw huis? Welke ruimten hebt u ter beschikking? Wat zijn de meest aantrekkelijke ruimten en waarom? Laat uw verbeelding de vrije loop: is het mogelijk om een verdieping of aanbouw toe te voegen? Krijgt u zo een mooi uitzicht of meer zonlicht binnen? Of zou dit de biodiversiteit in, van en rond het gebouw ten goede komen? Omgeving: Aarzel niet om in elke fase advies te vragen aan deskundigen zoals een architect, ambtenaar (die over bouwvoorschriften gaat), bouwkundig ingenieur, installatie-adviseur, financieel deskundige en anderen.

3 folding line Ken uzelf Kent u uzelf? Iedereen is anders en elk gezin is anders. Gezin: Wat is uw verhaal? Wat is het verhaal van uw gezin? Wat zijn uw behoeften en die van uw gezin? Hoe zullen die zich ontwikkelen? Organisatie: Hoe leeft u? Hoe organiseert u zichzelf: van dag tot dag, van s morgens tot s avonds, in de week, tijdens het weekeinde en tijdens vakanties? Hoe gebruikt en deelt u de ruimten van uw huis? Dromen: Waar houdt u van? Wat zijn uw voorkeuren, dromen en ambities? Realistisch blijven: Wat is uw budget? Wat zijn uw prioriteiten? De omgeving van uw woning en de context kennen Kent u de context van uw woning? Dingen zien er anders uit als we ze vanuit een andere hoek bezien Toegankelijkheid: Is het huis gemakkelijk bereikbaar met de trein, de bus, op de fiets of te voet? Is het gemakkelijk toegankelijk voor personen die niet zo mobiel zijn (moeders met een kinderwagen, oma met een rollator, etc.)? Hoe ziet de toegangsweg eruit? Zijn er kindvriendelijke en rechtstreekse toegangsroutes? Klimaat: Kent u het lokale klimaat? Uit welke richting waait de wind meestal en wat is de gebruikelijke neerslag? Hoe ziet het omringende landschap eruit? Welke soort bodem is er? Hoe valt de schaduw en het zonlicht in de zomer en de winter? Voorschriften: Bent u op de hoogte van overheidsregels en (steden)bouwkundige voorschriften? Hoe ziet architectuur in de omgeving eruit en wat zijn de karakteristieken van uw omgeving? Technieken en materialen: Hebt u een idee over de beschikbaarheid van technieken voor duurzaam renoveren? Zijn er renovatiebedrijven waarop u een beroep kunt doen? Zijn er ecologisch verantwoorde en herbruikbare materialen verkrijgbaar in uw regio? Uw project Vraag inlichtingen, reflecteer en zoek duurzame oplossingen voor uw renovatieproject. De volgende thema s helpen u uw renovatieproject te plannen zodat u achteraf geen wijzigingen hoeft aan te brengen. Denk meteen vanaf het begin aan alles! Materialen: Kies zoveel mogelijk materialen die worden hergebruikt, die gerecycled zijn, die plaatselijk worden geproduceerd, die duurzaam zijn of die de kleinste ecologische voetafdruk hebben. Comfort: Verbeter uw comfort door de juiste ventilatie, het goed regelen van verwarming, koeling en vochtigheid, en vermijd zo schadelijke gevolgen voor uw gezondheid. Kies voor een ruimtelijk ontwerp en kamerindeling die een gezond binnenklimaat ondersteunen en zorg voor goede inval van daglicht. Energie: Isoleer. Denk na over welk soort verwarmingssysteem u wilt installeren. Produceer uw eigen energie (door gebruik te maken van zon, wind, water of afvalmateriaal). Plaats zonnepanelen, afgestemd op de oriëntatie van uw gevels en dak (vast, mobiel of in relatie tot beplanting). Let op: hoe meer u isoleert, hoe meer u moet ventileren om de kwaliteit van de binnenlucht gezond te houden! Water: Bespaar op uw waterrekening door regenwater te gebruiken. Plaats een regenwaterput of regenton en sluit die aan op de woning en de tuin. Zorg voor infiltratie van het teveel aan regenwater in een groen dak, de tuin of een opvangvoorziening. Biodiver Creëer ges van inheem een bloem Erfgoed: Met elke in van een ge buiten). De toekomstig Zijn er kara moeite wa zou het res verwijderd keren naar Integrati Integreer h routes in d Geef de bu renovatie e beplanting Mobilitei Kies duurza maak een g fietsenstall de buggy v Lokaal: Kies plaats beeld door dicht bij de Toekoms Ga voor du kwaliteit va materialen. singen die gemakkelij Anticipeer ten in de to dag, toega kosten. De het einde v gebouw.

4 folding line ag ecrzame r uw t. en u uw nen zodat gen hoeft teen vanaf alen die recycled zijn, duceerd, kleinste ben. e juiste van vergheid, en lgen voor en ruimteng die een rsteunen en aglicht. oort installeren. (door wind, water nnepanelen, van uw of in relatie hoe meer u liteit van de en! ng door laats een en sluit die in. Zorg voor regenwan of een Biodiversiteit: Creëer geschikte plaatsen voor de groei van inheemse fauna en flora: denk aan een bloemenweide, een groen dak etc. Erfgoed: Met elke ingreep verandert de aanblik van een gebouw (zowel binnen als buiten). Denk aan het erfgoed dat voor toekomstige generaties bewaard blijft. Zijn er karakteristieke kenmerken die de moeite waard zijn om te bewaren? Wat zou het resultaat zijn als deze worden verwijderd? Is het mogelijk om terug te keren naar een oude situatie? Integratie: Integreer het gebouw en de toegangsroutes in de onmiddellijke omgeving. Geef de buurt meerwaarde door uw renovatie en door toevoeging van beplanting. Mobiliteit: Kies duurzame transportmiddelen: maak een gemakkelijk toegankelijke fietsenstalling; plan alvast een plek voor de buggy van de toekomstige baby, enz. Lokaal: Kies plaatselijke oplossingen, bijvoorbeeld door bedrijven in te schakelen die dicht bij de bouwplaats gevestigd zijn. Toekomst: Ga voor duurzaamheid; dring aan op kwaliteit van de renovatiewerken en de materialen. Geef de voorkeur aan oplossingen die lange tijd meegaan of die gemakkelijk kunnen worden aangepast. Anticipeer op uw veranderende behoeften in de toekomst. Denk aan uw oude dag, toegankelijkheid en onderhoudskosten. Denk aan het afvalbeheer aan het einde van de levensduur van het gebouw. Het ontwerp van uw project. Droom zo veel u wilt, maar blijf realistisch! Keuze: Nadat u over alle bovenstaande aspecten hebt nagedacht, gaat u uw project meer in detail plannen: kies de materialen, maak een opsomming van alle uit te voeren werken en bepaal de prioriteiten en de te nemen stappen. Begeleiding of niet? Gaat u met een architect samenwerken of niet? Gaat u de werken zelf uitvoeren? Zo ja, aarzel niet om advies te vragen aan deskundigen. Houdt een ruime blik: Stel u het perfecte project voor (hoe wilt u dat alles verloopt) en focus op de prioriteiten. Bedenk hoe het gebouw er na de renovatie zal uitzien, zelfs als u niet meteen het budget hebt om alles uit te voeren. Ga in fasen te werk, zelfs als u er slechts één uitvoert. Voordelen: een goed doordachte renovatie hoeft u of de volgende eigenaar niet opnieuw te doen! U kunt beter voor een kleiner project kiezen en dit goed uitvoeren dan alles tegelijk doen maar minder goed. Bijvoorbeeld: u kunt beter enkele muren zeer goed isoleren dan alle muren een beetje. De voornaamste stappen van uw renovatieproject. En dan eindelijk... actie! Vergunning: Vraag een vergunning aan bij de gemeente. Specificaties: Stel de werkspecificaties op en neem de maten op (zelf of met een architect). Planning en vertragingen: Leg de planning vast en voeg deze toe aan het contract. Professionals: Vraag offertes aan bij professionele aannemers. Vergelijk de ontvangen voorstellen. Probeer meerdere offertes te krijgen voor elk soort werk. Sluit een contract af. Probeer de voorkeur te geven aan plaatselijke oplossingen. Zoek aannemers die dicht bij de bouwplaats gevestigd zijn. Werken: Denk goed na over een goed georganiseerde ontmanteling/verwijdering van bestaande materialen zodat u deze kunt hergebruiken. Beheer het afval op een verantwoorde manier en let hierbij vooral op gevaarlijk afval (bv. asbest). Rond de werken succesvol af en vergeet niet dat hoe dringender een bepaald probleem moet verholpen worden, hoe belangrijker het is om er de nodige tijd voor te nemen! Voltooiing: Evalueer de uitgevoerde werken en ga akkoord met de oplevering ervan.

5 Ontdek duurzame renovatietechnieken, getoetst in vijf gebouwen in Europa De controlelijst aan de binnenkant van de omslag kan een nuttig hulpmiddel zijn om uw renovatie voor te bereiden Zorg dat u uw huis kent voor u begint! U kunt alleen de juiste beslissingen voor de renovatie nemen als u alle relevante informatie verzameld heeft. Stel de juiste vragen en neem de tijd om antwoorden te verzamelen! 1

6 Copyright 2013 Interreg IVb project Livinggreen. Deze publicatie is het eindresultaat van het Interreg IVb project Livinggreen. Afbeeldingen in deze publicatie zijn het bezit van de partners van het Livinggreen-project tenzij anders vermeld. Zij die menen aanspraak op copyright te kunnen maken, kunnen zich tot de uitgever wenden. Dit document mag alleen zonder veranderingen en in zijn geheel worden gekopieerd. Bij gebruik van enig deel van dit document moet de volledige bron vermeld worden. Kopieën van dit rapport kunnen worden gedownload van de Livinggreen website: Dit project werd deels gefinancierd door het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Interreg IVb programma. 2

7 Redactieraad Redactieraad Huibert Haccoû, CURnet (Nederland) Wouter Kersten, Technische Universiteit Delft (Nederland) Martijn Kramer, Urban.nl (Nederland) Caroline Pankhurst, National Trust (Groot-Brittannië) Bianca Peeters, Urban.nl (Nederland) Simon Turner (Nederland) Redactieteam Zoë Colbeck, National Trust (Groot-Brittannië) Nora Danko, EcoHuis Antwerpen (België) Tjeerd Deelstra, Stichting De Witte Roos (Nederland) Vera Franken, Technische Universiteit Delft (Nederland) Daphne Geelen, Technische Universiteit Delft (Nederland) Huibert Haccoû, CURnet (Nederland) Francis Lambert, Stad Lille (Frankrijk) Marie Loix, Espace Environnement (België) Jean-Alexandre Pouleur, Espace Environnement (België) Dirk van Regenmortel, EcoHuis Antwerpen (België) Nicolas Rochet, Espace Environnement (België) Murielle Skelton, Espace Environnement (België) Sietze Meijer, Technische Universiteit Delft (Nederland) Steffen Weeber, Stad Ludwigsburg (Duitsland) Creatief team Andrea Kempen, ontwerp en print management, Multitekst Services (Nederland) Tekening op pagina 10, Sietze Meijer Tekening op pagina 11, Vera Franken Tekening op pagina 13, Marie Loix Tekeningen op pagina 14-15, Murielle Skelton Foto op pagina 25, KWSA Foto s National Trust, Louis Sinclair Titel: LIVINGGREEN - Tips & Tricks voor duurzaam renoveren Ondertitel: Ontdek duurzame renovatietechnieken, getoetst in vijf gebouwen in Europa Uitgever: Stichting CURnet Postadres: Postbus 1819, 3000 BV Rotterdam, Nederland Tel: +31 (0) Website: info@curnet.nl CURnet publicatienummer 249 ISBN

8 Inhoud Inleiding Doelstellingen van deze publicatie 6 Het belang van cultureel erfgoed 6 Duurzaam renoveren van oude huizen 6 Informatiebronnen 6 Inspirerende case studies 7 Navigatiegids 7 Voordat u aan de slag gaat Uw gebouw - verschillende verhaallijnen 10 Conserveren versus veranderen 11 Vijf waardecategorieën voor uw gebouw 12 Belangrijke factoren voor uw renovatiekeuzes 13 Voordelen van duurzaam renoveren 14 Prioriteiten - besparen op energie, water en materialen 16 Inspiratie uit de praktijk - vijf renovaties van erfgoedgebouwen Case studies 18 Isolatie en beglazing 18 Verwarming 26 Actieve zonne-energie 30 Passieve zonne-energie 34 Intelligente gebouwbeheersystemen 37 Water 41 Regenwaterbeheer 44 Materialen 48 Lokale duurzame materialen 55 Bijzondere ideeën 58 Meer informatie over het renovatieproces Aanbesteden 62 Financieringsmogelijkheden 63 Energie besparen - suggesties voor gedragsverandering 64 Verdere informatie over het Livinggreen-project 67 Tot slot 68 4

9 Inleiding 1 5

10 Doelstellingen van deze publicatie In deze publicatie vindt u verschillende mogelijkheden voor het duurzaam renoveren van oudere gebouwen. Het laat zien dat woningen door duurzaam te renoveren zeer energie-efficiënt kunnen worden gemaakt, waarbij tegelijkertijd de cultuurhistorische en architectonische waarde van een gebouw bewaard blijft. Op de volgende bladzijden geven we u praktische informatie over hoe u uw woning op een duurzame manier kunt renoveren. Zeker als u eigenaar bent van een erfgoedgebouw. We geven u advies over hoe u meer te weten kunt komen over de cultuurhistorische en architectonische waarde van uw woning en waarop u moet letten om duurzaam te kunnen renoveren. Ter inspiratie hebben we de Livinggreenervaringen in case studies beschreven en in tien thema s opgedeeld. Deze thema s moeten niet als een stap voor stap -handleiding gelezen worden, maar als lessen die u inzicht kunnen geven in wat er in de praktijk mogelijk is. Hou in gedachten dat, hoewel dit boekje voor de individuele huiseigenaar is geschreven, er veel meer bereikt kan worden als u in uw buurt collectief renoveert. Al was het alleen maar omdat het inschakelen van experts dan betaalbaarder wordt. Het belang van cultureel erfgoed Cultureel erfgoed geeft ons allerlei belangrijke informatie over het verleden. Het is een bron van kennis over de architectuurgeschiedenis en verschaft ons belangrijke details over de manier waarop onze voorouders leefden en werkten. In de eerste plaats kan cultureel erfgoed als een soort collectief geheugen dienen. Gebouwen vertegenwoordigen een gemeenschappelijke geschiedenis en creëren hierdoor een identiteit die bijdraagt tot een gemeenschapsgevoel. Duurzaam renoveren van oude huizen Nieuwe gebouwen duurzaam ontwerpen wordt steeds gebruikelijker, maar een groot aantal bestaande gebouwen blijven onveranderd. De uitdaging is om te laten zien dat de kennis van duurzaam bouwen ook kan worden gebruikt om deze oudere gebouwen die tot nu toe werden vergeten, op een duurzame manier te renoveren. Het bieden van een duurzame toekomst aan oudere gebouwen voorkomt dat ons architectonische erfgoed verloren gaat omdat het dan niet wordt vervangen door nieuwbouw. Bewoners van oude huizen gebruiken vaak veel energie. Duurzaam renoveren bespaart energie, het maakt gebruik van natuurlijke (hernieuwbare) energiebronnen mogelijk, het zorgt voor minder verbruik van drinkwater en er worden duurzame bouwmaterialen toegepast. Dit zorgt voor CO 2 neutraliteit en helpt de klimaatverandering tegen te gaan. In het Livinggreen-project is ervoor gekozen om bijzondere historische gebouwen duurzaam te renoveren, zodat overtuigend kan worden aangetoond dat alle oudere gebouwen - dus ook heel gewone woonhuizen - duurzaam kunnen worden gerenoveerd. Informatiebronnen De informatie die u in deze gids vindt, is gebaseerd op een project over duurzaam renoveren dat is uitgevoerd in vijf landen in Noordwest-Europa tussen 2008 en Aan dit project namen acht organisaties deel uit Nederland, Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en België. Samen vormen ze het Livinggreen-projectteam. Meer informatie over het project kunt u terugvinden in hoofstuk 4, Verdere informatie over het Livinggreen-project. Toen het Livinggreen-project in 2008 startte, was de mogelijkheid om oude gebouwen op een duurzame manier te renoveren vrijwel onbekend, en dat is het in zekere mate nog altijd. De technieken bestaan en duurzame bouwmaterialen zijn beschikbaar, maar de kloof tussen kennis en praktijk is nog altijd vrij groot. Het doel van dit boekje is om u meer vertrouwd te maken met de verschillende mogelijkheden en om u te inspireren als u gaat renoveren om dat op een duurzame manier te doen. 6

11 Inspirerende case studies Vijf partners hebben culturele erfgoedgebouwen gerenoveerd en vier van hen hebben in deze gebouwen promotionele en educatieve Livinggreeninformatiecentra ingericht waar bezoekers meer te weten kunnen komen over duurzaam wonen (Ludwigsburg bracht zijn Livinggreen-centrum Energetikom elders onder): De National Trust heeft de stallen van het Morden Hall Park in Londen (Groot-Brittannië) getransformeerd. Stichting De Witte Roos demonstreert de duurzame restauratie van een rijksmonument uit de 16e eeuw langs de oudste gracht van Delft (Nederland). De Franse stad Lille renoveerde een 19e eeuwse fabriekshal die meer dan tien jaar had leeggestaan. De stad Ludwigsburg (Duitsland) renoveerde een voormalige sporthal uit de jaren 30. Het EcoHuis in Antwerpen (België) werd vergroot en gerenoveerd. Het Livinggreen-partnerschap hecht veel waarde aan het bijzonder rijke culturele erfgoed in Noordwest-Europa. De bestaande gebouwen in deze regio geven een eigen identiteit aan steden en die worden mede daarom als vestigingsplaats gekozen voor de creatieve industrie en voor innovatieve, toekomstgerichte economische activiteiten. Er is echter een risico dat ons architectonische erfgoed wordt verwaarloosd en verloren gaat. De gebouwen die in het kader van dit project zijn gerenoveerd, waren geen woningen. Ze fungeren als demonstratiecentra en de lessen en ideeën die daarbij zijn opgedaan, staan in dit boekje en zijn ook relevant voor huizenbezitters. Navigatiegids Om u uw weg in dit boekje te laten vinden, lichten we kort toe waar u de informatie kunt vinden. Hoofdstuk 2 geeft u informatie over de context van een duurzaam renovatieproject: het verhaal van uw gebouw, de voordelen van duurzaam renoveren, de prioriteiten en strategieën bij een renovatie en een lijst met belangrijke vragen die u zichzelf zou moeten stellen als u overweegt om uw woning op een duurzame manier te renoveren. Hoofdstuk 3 geeft een korte omschrijving van de vijf gebouwen die in het kader van het Livinggreenproject zijn gerenoveerd. Het omvat ook tien secties waarin thema s als verwarming, beglazing en gebruikte materialen worden toegelicht aan de hand van case studies. Voor elk thema sommen we ook de voordelen en aandachtspunten op en geven we advies over de vragen die u moet stellen aan degenen die uw renovatie gaan uitvoeren. Hoofdstuk 4 bevat algemene overwegingen over bijkomende onderwerpen zoals aanbestedingen en financieringsmogelijkheden, extra tips voor gedragsverandering en meer informatie over het Livinggreenproject in zijn geheel. Om het u gemakkelijk te maken, hebben we in de flap van dit boekje een checklist opgenomen die u kunt uitvouwen en tijdens het lezen kunt raadplegen. We hopen dat u veel plezier beleeft bij het lezen van onze ervaringen en dat u ook kunt genieten van uw eigen Livinggreen -woning. 7

12 De National Trust heeft de 19e eeuwse paardenstallen in Morden Hall Park in Londen, Groot-Brittanië gerenoveerd Stichting de Witte Roos demonstreert de duurzame restauratie van een rijksmonument uit de 16e eeuw aan de oudste gracht van Delft De Franse stad Lille renoveerde een 19e eeuwse fabriekshal die meer dan tien jaar had leeggestaan tot een Livinggreen Center De stad Ludwigsburg in Duitsland heeft een voormalige sporthal uit de jaren 1930 gerenoveerd Locatie van de projecten 8

13 Voordat u aan de slag gaat 2 Dit hoofdstuk geeft u inzicht in de context waarbinnen erfgoedgebouwen op een duurzame manier kunnen worden gerenoveerd. Het dient als kader waarbinnen u uw plannen kunt vormgeven. U vindt informatie over de mogelijke verhaallijnen van uw gebouw, de belangrijkste voordelen van duurzaam renoveren, prioriteiten, renovatiestrategieën en belangrijke vragen die u zichzelf dient te stellen. 9

14 Uw gebouw - verschillende verhaallijnen Elk gebouw vertelt een verhaal. Ook dat van u! Als u van plan bent om te renoveren, ga dan op zoek naar dat verhaal en maak er gebruik van. Hieronder vindt u de stappen om aanwijzingen te vinden voor uw verhaal. Verhaallijn Eerste verhaallijn (groen): geschiedenis Uw gebouw was vroeger misschien een winkel, een fabriek of een boerderij. Misschien woonden of werkten er interessante mensen zoals de plaatselijke onderwijzer, de burgemeester of de postbeambte. Welke herinneringen roept uw gebouw op? Tweede verhaallijn (blauw):potentieel voor duurzaamheid Misschien werd uw gebouw opgetrokken in een tijd dat alleen kleine ramen mogelijk waren, waardoor er maar weinig zonneschijn of zelfs nauwelijks licht naar binnen kon komen. Of misschien heeft het kleine openingen aan de noordkant vanwege de kou in de wintermaanden. In het gebouw kunt u aanwijzingen vinden over hoe het werd aangepast om aan de behoeften van opeenvolgende generaties tegemoet te komen. Zo kan een ander soort draagbalk boven een raam bijvoorbeeld een aanwijzing zijn dat dit raam later werd toegevoegd om meer licht binnen te laten. Wat is het duurzaamheidspotentieel van uw gebouw? Waar schuilen de verborgen schatten? En, de andere kant van de medaille, wat zijn de verborgen gebreken waarvan u zich bewust moet zijn? Derde verhaallijn (rood): u U kunt het gebouw aan uw eigen behoeften aanpassen zodat u er voor lange tijd op een comfortabele manier kunt wonen of werken. Maar vergeet niet dat het verhaal van uw gebouw ook na uw vertrek doorloopt, net zoals u zelf een verhaallijn vanuit het verleden heeft zien ontstaan. U kunt inspiratie halen uit de boeiende onderdelen van dat verhaal. Wilt u renoveren waarbij de oorspronkelijke stijl van het gebouw bewaard blijft of wilt u er meer uw eigen stempel op drukken, met een moderne aanpassing? Vierde verhaallijn (geel): beperkingen Wat mag u volgens de overheidsregels bouwen of wijzigen? Woont u in een gebouw met architectonische waarde of misschien in een beschermd stads- of dorpsgezicht? Bevindt het gebouw zich in de buurt van een historisch monument? 10

15 Moet u specifieke bouwvoorschriften volgen of bepaalde vergunningen aanvragen? In welke staat verkeert uw gebouw? Zijn er stabiliteitsproblemen (bv. verzakkingen) of zijn er materialen aanwezig die een gevaar kunnen opleveren voor de gezondheid? Wat is uw budget? Hoe aanwijzingen vinden (grijs): Er bestaan verschillende manieren om informatie te vinden die u kan helpen een goed gedocumenteerd, duurzaam renovatieplan te ontwikkelen dat bij uw verhaal past. Kijk rond in uw woning. Ziet u verschillende bouwstijlen die op vorige renovaties wijzen? Worden er andere materialen gebruikt in verschillende ruimten? Kunt u overblijfselen of aanwijzingen van oude constructies terugvinden? Is er bewijs van lokale ambachten of tradities? Wat kunnen anderen u vertellen? Kunt u met de vorige eigenaar praten? Of hebben de buren informatie over de woning? Praat met architecten of historici die u kent of waarmee u contact kunt opnemen. Wat kunt u in archieven vinden? Zijn er documenten die wat over de omgeving zeggen of zijn er tekeningen? Kunt u iets op het internet of in de bibliotheek vinden? Zodra u heeft vastgesteld wat de waardevolle karakteristieken van uw huis zijn, kunt u met de planning van het werk beginnen. U zult merken dat u veel verschillende termen tegenkomt om uw renovatie te omschrijven: bijvoorbeeld conserveren, restaureren en renoveren. Dit kan verwarrend zijn want vaak is niet duidelijk wat er precies bedoeld wordt. Het is nuttig om u ervan bewust te zijn binnen welke twee extremen u een beslissing moet nemen. Aan de ene kant kunt u ervoor kiezen uw gebouw in stand te houden zoals het is. Dat betekent dat kapotte delen niet worden gerepareerd, maar dat verdere schade, erosie en veroudering worden voorkomen. Of u kunt uw gebouw slopen en een compleet nieuw gebouw maken, misschien zelfs een exacte kopie van het oude huis. Maak aan de hand van deze informatie een goed gedocumenteerd plan voor uw duurzame renovatie. Conserveren versus veranderen Het is essentieel dat u bepaalt welke kwaliteiten van uw huis voor u waardevol zijn. Voor monumenten is het ook nodig dat u weet welke elementen van het gebouw beschermd zijn. U kunt uw renovatiebeslissingen op die informatie baseren. Voor het beantwoorden van die vragen maakt het niet uit of u de renovatie zelf voorbereidt of dat u met een architect werkt. In beide gevallen moet u de juiste informatie hebben om de beslissingen te kunnen nemen die passen bij uw wensen en bij uw woning. Dan kunt u het verschil bepalen tussen wat u wilt en wat er mogelijk is. Tussen deze twee extremen is er een glijdende schaal die loopt van hoofdzakelijk conserveren tot voornamelijk veranderen (zie de illustratie). Uiterst links van de schaal staat restaureren, want dat houdt voornamelijk conserveren met een beetje veranderen in. Restaureren geeft ook aan dat beschadigde elementen gerepareerd worden. Renoveren staat meer naar rechts want dan komen er veranderingen en toevoegingen aan het oorspronkelijke gebouw. Bedenk dat er geen vaststaande goede of foute keuze is. Dat zal voor elk gebouw apart moeten worden bekeken. 11

16 Het belangrijkste is dat u ervoor zorgt voldoende te weten te komen over het verhaal van uw gebouw, de geschiedenis, de duurzaamheidsmogelijkheden, de beperkingen, en natuurlijk wat uw eigen wensen zijn. Dan kunt u goed geïnformeerd uw keuzen maken. Vijf waardecategorieën voor uw gebouw Om u te helpen de belangrijkste waarden van uw woning te bepalen, kunt u gebruik maken van vijf waardecategorieën. Die laten zien waar u moet zoeken. Elke categorie vereist een andere benadering bij renovatie en laat veel of weinig veranderingen toe. Deze categorieën vatten de authenticiteit van het gebouw samen, dat wil zeggen, het individuele karakter van het gebouw. De authenticiteit van een gebouw wordt bepaald door de materialen, de conceptuele, de functionele, en de niethistorische en historische kenmerken. De waarde van uw gebouw wordt waarschijnlijk bepaald door een combinatie van deze aspecten. Materialen Misschien wordt het individuele karakter van uw huis wel bepaald door de materialen die bij de constructie zijn gebruikt. In dat geval is er voor uw renovatie een beperking omdat u de materialen moet behouden. U heeft wel de vrijheid om nieuwe onderdelen toe te voegen, zolang het originele materiaal maar gehandhaafd blijft. Functie Het individuele karakter van uw huis kan ook sterk bepaald worden door de huidige of vroegere functie. Het gebruik van een gebouw is vaak van groot cultuurhistorisch belang vanwege de directe invloed op de gemeenschap. Dit laat veel ruimte bij de renovatie omdat de enige vereiste het handhaven van het gebruik van het gebouw en/of de fysieke sporen daarvan is. Daarbuiten bent u vrij om veranderingen aan te brengen. Historie Het zou kunnen dat de geschiedenis van uw huis heel belangrijk is: hoe het door de jaren heen veranderd is. Alle sporen van die veranderingen zijn waardevol. Dit betekent dat ook uw eigen veranderingen aan het gebouw verantwoord zijn: die voegen een nieuwe fase aan de ontwikkeling van het gebouw toe. Niet-historische eigenschappen Het tegenovergestelde is niet-historische authenticiteit, wanneer het ware karakter van het huis ligt in de onveranderde staat. Als dat het geval is dan zijn veranderingen vrijwel uitgesloten. Ontwerp-concept Of misschien is het ontwerp van uw huis het belangrijkste aspect. Dat is vaak het geval bij moderne erfgoedgebouwen die door beroemde architecten zijn ontworpen. In Nederland is Sanatorium Zonnestraal vlak bij Hilversum een goed voorbeeld van een gebouw waarvan het concept de authenticiteit bepaalt. Hier was de materiaalkeuze ondergeschikt aan het originele ontwerp van architect Jan Duiker. Bij de restauratie van dit gebouw werd veel van het oorspronkelijke materiaal vervangen, maar het ontwerp bleef bewaard. 12

17 Belangrijke factoren voor uw renovatiekeuzes Om u te helpen om tijdens uw renovatieproces de juiste keuzes te maken, leggen we u enkele belangrijke vragen voor die u zichzelf moet stellen. Beslis wat u wilt renoveren Bepaal welke plannen prioriteit hebben en maak een stappenplan. U moet beslissen welke ingrepen voorrang krijgen, waarbij u rekening houdt met uw budget (kijk ook naar subsidies, belastingsvoordelen, e.d.). Stel een realistische planning op. Voordat u kunt beginnen, moet u misschien een vergunning bij uw gemeente aanvragen. Beslis hoe u wilt renoveren en met wie Hoe pakt u de renovatie aan? Schakelt u een bedrijf in? Gaat u het zelf doen? Hebt u een architect nodig? Een technisch adviseur? Als u met een bedrijf gaat werken, moet u of uw architect gedetailleerde specificaties van de uit te voeren werkzaamheden opstellen en een beschrijving maken van de hoeveelheden materialen, afmetingen en zo meer (het bestek). Sluit u een contract af? Hierin staan de verplichtingen van elke partij en de voorwaarden waaronder het werk moet worden uitgevoerd (over bijvoorbeeld verzekeringen, vertragingen, bijkomende kosten, naleving en garanties). Belangrijke factoren bij renovatie Weet zeker dat u wilt renoveren Maak een overzicht van de zaken die u wilt aanpakken door uw woning te evalueren. Wat zijn de zwakke en sterke punten? Hoeveel bedraagt het energieverbruik? Is er sprake van vocht of instabiliteit? Is er natuurlijk licht? Is er isolatie en verwarming? Gaat het om een erfgoedgebouw? Werden er mogelijk schadelijke materialen gebruikt? Vraag advies aan professionals zoals een architect, energieadviseur of de gemeente. Bepaal wanneer de renovatie plaatsvindt en hoe/ wanneer u de werkzaamheden zult beoordelen Indien u een beroep doet op een bouw- en/of installatiebedrijf, dan kunt u het beste meerdere offertes aanvragen. Kies het beste bedrijf op basis van de prijs, onvoorziene kosten, ervaring, betrouwbaarheid (aan de hand van referenties) en de planning. Sluit een contract af met het bedrijf van uw keuze en laat de werken uitvoeren. Denk ook alvast na over hoe u achteraf zult beoordelen of de werkzaamheden zijn uitgevoerd zoals overeengekomen. Maak duidelijk waarom u wilt renoveren Denk na over uw motivatie. Waarom wilt u renoveren? Wat zijn uw behoeften op korte en lange termijn? Renoveert u om bijvoorbeeld uw energieverbruik te verminderen of om het historische erfgoed intact te houden? Wilt u uw woning gezonder en comfortabeler maken of het milieu beschermen? Uw belangrijkste reden(en) om te renoveren heeft invloed op uw beslissingen. 13

18 Voordelen van duurzaam renoveren Een duurzame renovatie levert u vijf belangrijke voordelen op. Comfort dankzij een juiste temperatuur, minder tocht, natuurlijke lichtinval, efficiënt ruimtegebruik, en zo meer. Milieuvriendelijkheid door gebruik te maken van materialen en ontwerpen die afval beperken, de uitstoot van broeikasgassen terugdringen en energie, water en grondstoffen besparen. Op die manier kunt u geld besparen, op korte en op lange termijn. Gezond binnenklimaat in de woning, zonder giftige gassen of condensatie (waardoor schimmels kunnen ontstaan). Cultureel erfgoed dat voor u en voor toekomstige generaties bewaard blijft. Een toegevoegde waarde voor de omgeving en een hogere waarde van uw huis en die van de buurt. Met de hierna beschreven oplossingen is het mogelijk om deze voordelen te realiseren. In het beste geval kunt u alle voordelen behalen! Om de vijf belangrijke voordelen te behalen, moet u rekening houden met verschillende overwegingen. Voorbeelden hiervan vindt u in Hoofdstuk 3. Comfort Voor een woning met veel comfort: Isoleer goed zodat uw woning warm is in de winter en koel in de zomer, en om geluid buiten te houden. Maak uw woning luchtdicht zodat u geen tocht heeft, maar zorg wel voor goede ventilatie. Voor de lange termijn: Als je iets doet, doe het dan meteen goed. Kies oplossingen met een goede kwaliteit en een degelijk ontwerp die u en de volgende generaties comfort bieden (kies bijvoorbeeld producten met een lange levensduur of die later gemakkelijk verbeterd, vervangen en/of onderhouden kunnen worden). Bouw flexibiliteit in zodat u uw huis later kunt aanpassen wanneer uw behoeften veranderen (bijvoorbeeld als er kinderen komen, voor tieners, hobby s of wanneer u ouder wordt). 14

19 Voor een beter milieu en besparen van geld: Weet wat u verbruikt. Gebruik een tool voor de berekening van uw warmteverbruik: een voorbeeld vindt u op Beperk het verbruik van energie, water en materialen (bv. door isolatie of een waterbesparend toilet). Gebruik hernieuwbare bronnen (bijvoorbeeld actieve en passieve zonne-energie, regenwater, lokaal hout). Gebruik niet-hernieuwbare bronnen op de meest efficiënte manier (bijvoorbeeld energiezuinige verlichting, wasmachine met A-label, herbruikbare materialen). Voor een woning met een gezond binnenklimaat: Verwijder ongezonde materialen uit de woning (zoals asbest) maar bedenk dat het soms gevaarlijker is om materialen te verwijderen dan om ze te laten zitten. Informeer daarom eerst naar de mogelijke gevaren van deze materialen en de risico s bij verwijdering. Gebruik gezonde, gecertificeerde milieuvriendelijke materialen (denk aan verschillende soorten isolatie, verf en meubelen). Filter de buitenlucht door een goed ventilatiesysteem te installeren en vergeet niet om de fi lters regelmatig te vervangen en om het systeem zelf te reinigen. Laat daglicht binnen want dat heeft een bewezen positieve invloed op de gezondheid. Voor een woning die als cultureel erfgoed wordt bewaard en tegelijkertijd aan de moderne eisten tegemoet komt: Houd rekening met de geschiedenis van uw huis zodat de verhaallijn bewaard blijft en verder leeft. Milieu Binnenklimaat Cultureel erfgoed Voor een huis waarvan de waarde en die van de buurt stijgt: Gebruik architectonische elementen en materialen die passen binnen de stedelijke context (bijvoorbeeld ramen, deuren of de kleur van de gevel). Zorg voor zo veel mogelijk natuurlijke groene ruimte rondom uw woning. Gebruik hierbij inheemse soorten voor een zo groot mogelijke biodiversiteit. Omgeving 15

20 Prioriteiten besparen op energie, water en materialen Als u niet genoeg budget of tijd heeft om alles wat u wilt in één keer uit te voeren, maak dan een planning en leg de prioriteiten vast. De volgende lijst kan u helpen om te beslissen wat het eerst moet worden aangepakt. U kunt op verschillende manieren uw prioriteiten bepalen. Bijvoorbeeld op basis van kosten, tijd, terugverdientijd en de invloed op het milieu. De onderstaande maatregelen zijn geordend volgens de kosten en de vereiste inspanningen. D.w.z. dat de lijst begint met voorstellen die gewoonlijk minder geld kosten en minder (fysieke) inspanning vragen. Zorg ervoor dat u energiezuinige gewoonten aanneemt Investeer in energiezuinige apparaten (zoals juiste verlichting, koelkast en een nieuwe boiler). Laat uw verwarmingssysteem regelmatig reinigen en controleren. Bespaar water door lekken te repareren. Gebruik groene (milieuvriendelijke) energie; sluit een contract af met een leverancier van groene energie. Breng nieuwe dakisolatie aan of verbeter de bestaande isolatie. Bespaar materialen door bestaande bouwstoffen opnieuw te gebruiken. Herstel verzakkingen of scheuren in muren. Maak slim gebruik van water door regenwater op te vangen en te gebruiken. Maak uw ramen en glazen deuren zo energie-efficiënt mogelijk met tochtstrips en isolatieglas. Breng muurisolatie aan. Repareer of vernieuw uw dak en goten, en installeer eventueel zonnepanelen of zonnecellen. In het kort: 1. Beperk uw energie, water- en materiaalverbruik (bijvoorbeeld door isolatie of een waterbesparend toilet). 2. Gebruik hernieuwbare bronnen (zoals actieve- en passieve zonne-energie, regenwater, lokaal hout). 3. Gebruik niet- hernieuwbare bronnen zo efficiënt mogelijk (bijvoorbeeld energiebesparende verlichting, een A-label wasmachine, hernieuwbare materialen). Zorg ervoor dat u in de vroegste planfase ook rekening houdt met plannen die u in een latere fase wilt realiseren (isoleer bijvoorbeeld voordat u in een nieuw verwarmingssysteem investeert). Als u van plan bent een aanbouw te realiseren, kies dan een ontwerp met goede isolatie en goede luchtdichtheid en ventilatie. Op deze manier spaart u later veel extra kosten. 16