TUIN- EN BOUWHISTORISCH ONDERZOEK: ZOOPATRIMONIUM II BOUWHISTORISCHE NOTA

Transcriptie

1 II BOUWHISTORISCHE NOTA 129

2 130 TUIN- EN BOUWHISTORISCH ONDERZOEK: ZOOPATRIMONIUM

3 Voor het bouwhistorisch onderzoek van de bestaande gebouwen werd gekozen om eerste een kort overzicht te geven welke de architecturale evolutie een dierentuin en meer specifiek de Zoo van Antwerpen heeft ondergaan. Daarna wordt een korte bouwhistorische studie gegeven van de bestaande gebouwen. Er werd gekozen om de gebouwen chronologisch te ordenen en onder te verdelen per architect. De chronologische volgorde werd bepaald aan de hand van het oorspronkelijke plan en/of de oudste overblijfselen die in het gebouw nog aanwezig zijn. Op deze manier kan er een beter beeld gevormd worden van de waarde en betekenis van het gebouw in de geschiedenis van de dierentuin. Gemakkelijkheidhalve worden de gebouwen in de tekst aangeduid volgens hun huidige benaming op het grondplan dat in de Zoo verkrijgbaar is. Zoals reeds in de inleiding vermeld werd, is het bouwhistorisch onderzoek van elk van de gebouwen beperkt. Een volledige bouwhistorisch onderzoek van elk van de gebouwen was voor deze studie te uitgebreid. De informatie die over het gebouw tijdens het onderzoek van de tuinhistorische studie werd gevonden, werd gebundeld tot een beknopte bouwhistorische nota. Er werd dan ook geen specifiek bouwhistorisch onderzoek per gebouw gedaan. Naargelang er tijdens het onderzoek veel of weinig informatie over het gebouw werd gevonden, zijn sommige gebouwen meer of minder uitgewerkt dan de andere. Het is wel opvallend dat er over de kleinere gebouwen uitermate weinig informatie is gevonden. Waarschijnlijk kregen deze gebouwen verschillende opknapbeurten waarvoor geen geschreven of iconografische informatie vereist was. Het is dan ook aangeraden, indien de KMDA verbouwingswerken en/of restauratiewerken wil uitvoeren aan een specifiek gebouwen, om een diepgaander bouwhistorisch onderzoek voor dat gebouw te starten. 131

4 132 TUIN- EN BOUWHISTORISCH ONDERZOEK: ZOOPATRIMONIUM

5 A DE ARCHITECTURALE EVOLUTIE VAN DIERENVERBLIJVEN De geschiedenis van de dierenhuisvesting vertoont een complex geheel aan beïnvloedende factoren. Het gaat om een samenspel van architectuur en zoölogie waarvan iedere wereld een eigen evolutie heeft doorgemaakt. Het was dan ook telkens een moeilijke opgave om beide zo goed mogelijk te verzoenen. I Romantisch exotisme Interieur Egyptische tempel, privé-collectie Huub Behets In het begin van de 19 e eeuw was de zoölogie eigenlijk nog ondergeschikt aan de architectuur. Het vermaak van de bourgeoisie en de rijkdom van de instelling stond boven het welzijn en het wetenschappelijk bestuderen van de dieren. Dit laat natuurlijk niet uit dat de architecten het beste met het welzijn van de dieren voor hadden. Met de toenmalige kennis en technieken werden de dierenverblijven ontworpen. Bij de oprichting van de dierentuin in Antwerpen ging J. Kets met de architect A. Lambeau in 1844 naar Amsterdam om de verschillende modellen van dierenkoten cabanes en andere ornamenten voor de tuin te bestuderen. Deze dierenkoten waren voornamelijk bestemd voor dieren die enkel te bezichtigen waren in de tuin vanuit hun buitenperken. Deze cabanes waren erg klein van model en niet in duurzaam materiaal gebouwd. Daarentegen kreeg de architectuur van de het museum en het koffiehuis veel aandacht. De dierenverblijven waar ook de mogelijkheid geboden werd om de binnenkooien te bezoeken werden opgebouwd in duurzaam materiaal en naar het toenmalige museologisch concept. In deze gebouwen werden kachels voorzien die de bezoeker warmte bood. Verder werden er ook houten banken voorzien om te rusten en de dieren te observeren. Deze banken werden net zoals in de 19 e -eeuwse kunstmusea in het midden van de ruimte geplaatst. Waar ze in de kunstmusea de radiatoren verborgen, omsloten ze hier de planten bakken. Ook de natuurlijke bovenverlichting en de rijkelijke interieurafwerking werd naar het 19 e -eeuws museologisch concept geconstrueerd. 133

6 Naarmate het dierenbestand en de financiële mogelijkheden van de KMDA groeide werden er meer en meer grote en imposante dierenverblijven geconstrueerd. Met de komst van de exotische dieren, wilde men de gebouwen in een aangepaste bouwstijl optrekken. Na het vertrek van Lambeau en de dood van De Marbaix werd de architect Charles Servais aangesteld als huisarchitect van de KMDA. Hij zal in de dierentuin een exotische bouwstijl gebruiken dat vooral in navolging van het Angelsaksische voorbeeld tijdens de tweede helft van de 18 e eeuw ook in de Europese zoo s veel succes zou kennen. Kew Garden, uitgebouwd vanaf 1757, groeide uit tot het prototype van de jardin anglo-chinois. Hier ging het er niet alleen om de natuur vanuit een verlichte reflex te imiteren, te beheersen en te verbeteren. In de beste traditie van de encyclopedisten werd een model van de wereld geschapen dat tijd en ruimte versmolt. Tuinpaviljoenen en folies in de meest verscheiden vormen en stijlen deden dromen van onbekende horizonten. Met de bouwstijlen uit verre oorden werd zelden enige vorm van exactheid nagestreefd. Zij boden veeleer de mogelijkheid te breken met de regels van de esthetische canons van de klassieke bouwkunst. De exotische bouwstijlen lieten toe te experimenteren met grillige plattegronden en nieuwe bouwmaterialen zoals gietijzer, dat voor de materialisatie van ranke vormen en complexe decoratiepatronen het traditionele metsel- en timmerwerk oversteeg. Het model voor de Oriënt dat daarbij nog het meest tot de verbeelding van de romantici sprak was het Alhambra in Granada, één van de belangrijkste inspiratiebronnen voor 19 de -eeuwse oriëntaalse architectuur. Vele architecten lieten zich verleiden door de complexe ornamentiek - de slanke zuiltjes en hoefijzerbogen, de grillige muquarnas en arabesken, de geometrische band- en sterpatronen - van de moorse architectuur. Het paradijselijke oosten was de absolute tegenpool van het geregelde westen. De combinatie van exotische en fantasierijke architecturale stijlen, samen met de tuinen en de dieren creëerde een speciale atmosfeer. Dierentuien waren een totaal belevenis van een andere wereld compleet verschillend van het normale stadsleven. De sprookjesachtige sfeer van verre landen riep paradijselijke toestanden op en herinnerde aan de herkomst van de dieren, waarvoor deze tempels bestemd waren. 1 1 BRAEKEN. J., De roep van de Orient, Import // Export, Open Monumentendag Vlaanderen 2006; BAETENS

7 Deze aangepaste architectuurstijl moest natuurlijk ook functioneel zijn. Het verblijf moet aangepast zijn aan de biologische noden van het dier en tezelfdertijd veilig voor mens en dier. Zowel de dierenoppassers als de bezoeker moeten zich voldoende beschermd voelen. Dieren kunnen het slachtoffer worden van onverantwoordelijk gedrag vanwege het publiek, ziektekiemen kunnen op de mensen worden overgedragen en ook het omgekeerde is mogelijk. Het knelpunt ligt dus in de aard van de afsluiting. In de 19 e eeuw werden zowel binnen- als buitenkooien afgesloten met traliewerk. Vaak werd zowel binnen als buiten voor dit traliewerk nog een balustrade toegevoegd om de mensen op afstand te houden. Bij de ingang van de dierentuin stond niet voor niets een affiche met de vraag de dieren niet te mishandelen met de wandelstokken. De kooien voor de roofdieren en de apen werden reeds in de 18 e eeuw ontworpen met een dubbel systeem. Naar het voorbeeld van het apengebouw in de Jardin des Plantes te Parijs konden de bezoekers in de winter de dieren langs de binnenzijde van het gebouw bekijken, in de zomer wandelen ze langs de open kooien, die voldoende hoog waren opgetrokken om de mensen toe te laten de dieren optimaal te observeren. Dieren die warmte behoefden, kregen hun kooien naar het zuiden georiënteerd en men vermeed dat er teveel schaduw op viel. Het eerste apengebouw in de Antwerpse Zoo naar een ontwerp van A. Lambeau beantwoordde aan dit schema. Van vrij bescheiden afmetingen werd de gevel grotendeels ingenomen door een halfcirkelvormig buitenterras met tralies. De verblijven van de aapsoorten, die bestand waren tegen ons klimaat, stonden rechtstreeks in verbinding met dit terras. Het traliewerk van de verblijven stond gewoonlijk bol en wekte daardoor de indruk van een grotere ruimte, terwijl het de bezoekers een beschermd gevoel bezorgde. Voor dit traliewerk werd eerst gietijzer gebruikt. Om fijner traliewerk te bekomen moest gewacht worden op de toepassingen van het Bessemerprocédé in 1856 dat de fabricatie van staal toeliet. Op deze afrasteringen bracht men dikwijls dier- en plantenmotieven aan, zoals het pluimmotief op de afsluiting van flamingo s in de Zoo. Vooral bij de bouw van volières leidde de aanwendingen van ijzeren traliewerk tot spectaculaire resultaten. De roofvogelkooien door Servais in 1855 ontworpen, getuigen hier reeds daarvan. Dit procédé werd gedurende de hele 19 e eeuw aangewend. Servais tekende steeds bij het ontwerp van de dierenverblijven ook de het traliewerk uit. Het traliewerk werd gedurende jaren door dezelfde persoon vervaardigd namelijk J. Vriendts. 2 2 KMDA-archief, SAA, 1#

8 Rond de eeuwwisseling gaat men het welzijn van de dieren in combinatie met het traliewerk in vraagstellen. Het is Carl Hagenbeck die met een nieuwe theorie rond het houden van dieren een invloed zal uitoefenen op het uitzicht en de functie van de dierenverblijven. 3 II Hagenbecks visie Hagenbeck in zijn dierentuin in Hamburg. Eind 19 e eeuw - begin 20 e eeuw kwam de zoölogische verantwoording bij de dierenverblijven meer en meer aan het woord. Er werd van het museologische aspect af gegaan om dieren in gedecoreerde gebouwen achter getraliede kooien tentoon te stellen. Waar mogelijk werden de tralies vervangen door grachten. Ze werden meestal met water gevuld om breedte en diepte uit te sparen. Men experimenteerde ook met de droge grachten die gemakkelijker te onderhouden waren. Door het aanplanten van struiken die het zicht voor de dieren hinderden of door het verkleinen van de aanloop aanvaarden de dieren deze grens. De dieren werden ook in steeds grotere en vrije ruimten ondergebracht waar de natuurlijke biotoop zo goed mogelijk werd nagebootst. Het creëren van heuvels en rotsen gaat hiermee gepaard. Hiervoor werden echte stenen en rotsen aangevoerd, maar werden nog meer similirotsen gemaakt. Carl Hagenbeck ( ), de directeur van de zoo van Hamburg, paste naar zijn visie als eerste de dierenverblijven geleidelijk aan. Deze nieuwste inzichten werden door de Antwerpse Zoo opgevolgd en in praktijk omgezet. Charles Servais was reeds subtiel gestart met het creëren van een natuurlijker landschap voor de yaks en moeflons, maar het was directeur M. L Hoëst jr. die de eerste hekken liet slopen. In zijn navolging ontvouwde W. van den bergh een visie om de tralies waar mogelijk uit de tuin te bannen. Tussen werd de zuidwestelijke hoek van de dierentuin helemaal gemoderniseerd naar de nieuwe inzichten en technieken. Deze modernisering viel samen met het camoufleren van de gigantische spoorweghal van het Centraal Station die in het begin van de 20 e eeuw aanzien werd als een visueel obstakel. Tegelijkertijd met het aquarium en reptielenverblijf ontwierp Thielens het panoramapark. Door deze nieuwe ontwerpen won de KMDA door de hoogtewerking nieuwe terreinen en werden de dieren in een landschap geplaatst dat het oorspronkelijke biotoop opriep. 3 BAETENS 1993 ; BARATAY, HARDOUIN-FUGIER

9 De Eerste Wereldoorlog zette de modernisering van de dierentuin even op pauze, maar in de jaren 30 hervatte men en werd er systematisch gestart met het verwijderen van het traliewerk van de buitenperken van de dieren. De grote vogelkooi voor het runderen gebouw werd afgebroken. Ook het traliewerk van de buitenperken van de nijlpaarden en de olifanten moest plaatsmaken voor de aanleg van grachten. De KMDA opteerde echter niet om de roofvogelkooi af te breken. Ze waren van mening dat de kooi nog zeer degelijk en nuttig was. Ze hadden verder ook niet de garantie dat het voor de roofvogels een betere situatie zou geven als ze in grotere kooien zouden verblijven. Het publiek apprecieerde ook de mogelijkheid om de roofvogels van zo dichtbij te bekijken. 4 III Modelzoo Het einde van de Tweede Wereldoorlog betekende voor de Zoo van Antwerpen een nieuw begin. De KMDA startte de heropbouw met een nieuwe directeur, Walter van den bergh, die gepaard ging met een nieuwe visie. In het begin van zijn ambtstermijn bezocht hij de dierentuinen van Vincennes, Bazel, Zürich, Londen, Whipsnade, Rotterdam, Amsterdam, Kopenhagen en Stockholm om een beeld te krijgen voor de wederopbouw van de dierentuin in Antwerpen. Samen met de Raad van Bestuur kwam hij tot enkele conclusies. De nieuwe visie en het toekomstig aanblik van de dierentuin werd voor het publiek meegedeeld in het tijdschrift Zoo van juni : Er werd een algemeen verbouwingsplan met werkprogramma ontworpen dat een geleidelijke en gehele modernisering van de Dierentuin inhield. De nog bruikbare bestaande constructies werden geheel of gedeeltelijk ingeschakeld in dit nieuwe plan. De richtpunten waar het plan op werd uitgestippeld, waren het meer rationeel aanwenden van het terrein, de reorganisatie van alle diensten en de wetenschappelijk en culturele uitbouw. Het terrein, waarover de zoo beschikte, bood hiervoor voldoende ruimte. Door de gunstige ligging bekleedt de Dierentuin in het Antwerpse stadsleven een uitzonderlijke plaats en is hij meer dan in elk ander land ook geroepen om zijn sociale functie met een 4 Onze Zoo, 2 e j., juli Zoo, 14 e j. juni

10 maximum resultaat te vervullen. Het terrein was dus voldoende groot en de ligging ervan was (en is nog steeds) gunstig. Hoe moest deze ruimte in de toekomst nu ingedeeld worden? Tal van wanbegrippen over de levensomstandigheden, waarin de dieren in gevangenschap vertoeven, zijn nog alom gangbaar. De oorzaak hiervan is niet alleen te zoeken in een gemis aan kennis van het dier zelf en van zijn behoeften, doch de dwalingen vonden ook voedsel in de ruchtbaarheid, die jaren terug gegeven werd, aan de door Hagenbeck in zijn dierenpark te stellingen toegepaste methode. De dieren werden door hem in groepsverband in een grote open ruimte, door grachten van het publiek afgezonderd. Licht, lucht en ruimte zouden voldoende hygiënische omstandigheden vormen, en zouden de instandhouding van dieren in gevangenschap gunstig beïnvloeden. De verwarmde gebouwen met afzonderlijke hokken werden overbodig geacht daar de dieren in de vrije natuur het eveneens zonder deze kunstmatigheden moeten stellen. Met het panoramapark zette de Antwerpse zoo de eerste stap op het pad van deze vernieuwing. Hagenbecks theorie lijkt logisch en van haar toepassing zou het beste mogen verwacht worden. In de praktijk bleken aan dit systeem ernstige fouten te kleven: alle dieren bleken uiteindelijk niet bestand tegen het klimaat, in de groepen van dieren van een zelfde soort ontwikkelden ze zich niet gelijkmatig en er kwamen vele individuele afwijkingen voor. De door Hagenbeck aangewende methode was onbetwistbaar van grote waarde, maar voor wat betreft acclimatisatie en levensvoorwaarden van het dier, bood ze nog grote nadelen. Vanuit het standpunt van het dier bleek het van ondergeschikt belang of het door water of wel door tralies van het publiek werd gescheiden. De hoofdzaak was en is dat het over passend voeder, licht, lucht en voldoende bewegingsruimte beschikt en dat dit kan gecontroleerd worden. 6 In het licht van al deze beschouwingen en rekening houdend met de toenmalige smaak van het publiek werd er in 1948 besloten drie nauwkeurig vastgelegde typen van dierenverblijven te voorzien. Volgens dit plan zou de KMDA naar verhouding meer verschillende dieren kunnen exposeren, dan de bestaande dierentuinen van gelijke oppervlakte. 1 e type: zoals het bestaande runderengebouw Daar dergelijke verblijven uit hun aard zeer volumineus zijn en storend in het tuinbeeld werken, zullen ze bij voorkeur aan de rand van de tuin tot stand komen. De gebouwen voor de verzamelingen antilopen en hertachtigen zullen langsheen de Ommeganckstraat worden opgericht. 6 Zoo, 14 e j, juni

11 2 e type: zoals het groot panoramapark Er moesten parken voorkomen die door nivelleringswerken aan de bezoeker de illusie geven, dat de dieren over meer vrijheid beschikken en waarvan de hokken door rotsen aan het oog van de bezoekers worden onttrokken. Deze schijnbare holen zouden in werkelijkheid moderne nachtverblijven zijn, die aan alle eisen beantwoorden, die hygiëne en individuele verzorging stellen. Volgens dit type hoopte de KMDA het leeuwenpaleis, het nijlpaardengebouw en de Egyptische tempel te kunnen ombouwen. 3 e type: dierenverblijven met landelijk uitzicht moeten worden gelegen in het centrale gedeelte van de tuin. Door hun architectuur en hun botanisch karakter zouden zij de algemene tuinaanleg niet storend beïnvloeden. Bij het opmaken van dit plan werd ook rekening gehouden met al de mogelijkheden die ten gevolgen rationele terreinverdeling en een eventuele terreinuitbreiding nog zijn weggelegd. Ook de oriëntatie van de gebouwen werd een belangrijke factor. De ruimte voor de dieren moest zo worden ingericht dat hun activiteit geprikkeld werden wat de bezoeker zou toelaten, de levensuitingen van het dier beter te observeren. Het volstond niet om ideale verblijven voor het dier te bouwen, die in de smaak van het publieke vallen en dat de verzamelingen een rijk studieobject vormen voor de wetenschap. 7 Met de jaren kreeg men een gezonder inzicht in de methode van verzorgen en presteren van dieren in gevangenschap. Tegelijkertijd werd de activiteit van de dierentuin meer en meer verlegd naar het terrein van de natuurbescherming, het wetenschappelijk onderzoek en de volksopvoeding. 8 De architectuur werd aangepast aan de noden van de dieren. De nieuwste technieken werden gebruikt om de verblijfplaatsen van de dieren zo natuurlijk mogelijk in te richten. Zo werd het reptielengebouw gemoderniseerd. Er werd een walk-through als tropische tuin ingericht, waar ongevaarlijke reptielen en enkele zeldzame rotsvogels zich ophouden. De structurele aanpassing maakte een zig-zag opstelling van de terraria rond een centrale gang. Zo werd het bewegen van een reptiel gestimuleerd door warmte- en lichtbronnen en werden slangen van het publiek gescheiden door de open kooi te voorzien van een koude-luchtgordijn. 7 Zoo, 14 e j. juni Zoo, 24 e j, nr. 4, april

12 Niet alleen werden nieuwere opvattingen aangaande huisvesting en verzorging in toepassing gebracht, maar ook de architectuur maakte vorderingen. Een aantal nieuwe opvattingen over hygiëne en airconditioning waren in de moderne dierentuinen doorgedrongen en werden optimaal bij de planificatie toegepast. Vloerverwarming, luchtfiltering, luchtverwarming- en bevochtigingsystemen werden in de verblijven aangebracht. Gemakkelijk te onderhouden tegelvloeren en de epoxybehandeling van alle wanden, laten elke reiniging- of ontsmettingsmethode toe zonder schade. In de binnenverblijven werden de dieren van het publiek gescheiden door pantserglas, zodat niets door het publiek aan de dieren kon worden gegeven. Er kwam ook extra aandacht voor de klimaatregeling, die verschillend is voor publiek en dieren. 9 De integratie van wetenschappelijke kennis en spittechnologie is symptomatisch voor het vernieuwingsproces dat de dierentuin in de naoorlogse periode kenmerkt. Naar het einde van de 20 e eeuw toe kreeg de dierentuin heel wat meer opdrachten dan vroeger. Naast het verschaffen van recreatie, moet zij vooral haar rol spelen in een gecoördineerde actie voor het natuurbehoud op onze Aarde. Vooral het behoud van de noodzakelijke bio-diversiteit, de rijke variatie aan levensvormen zowel van dieren als planten, is voor de verdere evolutie en zelfs voor het behoud van de huidige natuurlijke en kunstmatige biotopen van kapitaal belang. De dierentuinen moeten nu ook effectief bijdragen tot de bescherming van de bedreigde diersoorten en werden er kweekprogramma s opgezet en uitgevoerd. Verder is het wetenschappelijk werk en onderzoek erg belangrijk geworden. Men werkt nu dan ook op verschillende vlakken gaande van de ethologie tot het genetisch onderzoek, de wetenschappelijke begeleiding en de coördinatie van internationale kweekprogramma s. De Zoo van Antwerpen werd de laatste jaren uitgebouwd als een moderne all-weather Zoo (Zoo voor alle seizoenen). Vele dieren en informatie zijn te zien in overdekte biotopen. Toch worden de buitenperken volop geïntegreerd in de tuin. 10 Zowel de historische gebouwen als de nieuwe constructies moeten aan deze modernisering aangepast worden. Het decoratieve aspect van de architectuur is volledig ondergeschikt geworden en verdwijnt meer en meer bij elke modernisering (functionalisering). 9 Zoo Antwerpen, 54 e j. nr. 4 april Zoo Antwerpen, Planckendael, 60 e j. nr. 4 lente

13 B DE BESTAANDE GEBOUWEN I Charles Servais De architecten Auguste De Marbaix en Auguste Lambeau waren de ontwerpers van de allereerste gebouwen: zoals het museum, een Zwitserse chalet als directeurswoning, een verenigingslokaal in de vorm van een Javaanse plantershut en een apengalerij. Na het overlijden van De Marbaix en het vertrek van Lambeau uit Antwerpen, werd Charles Servais aangesteld als architect. In 1851 voerde hij Lambeau s ontwerp voor de verbouwing van het apenpaviljoen uit. Hetzelfde jaar had hij deelgenomen aan een wedstrijd voor het ontwerpen van een nieuw koffiehuis in de dierentuin. Het werd de start van een lange carrière. Uit zijn palmares blijkt zijn voorkeur voor historische en exotische bouwstijlen. In de Zoo zijn er nog opmerkelijk veel gebouwen aanwezig waarvan het allereerste ontwerp naar Charles Servais verwijst. Servais zijn opvolger Thielens had blijkbaar heel veel respect voor Servais. Aan de hand van de originele plannen van Servais liet Thielens gebouwen heropbouwen op een andere plaats of vergroten. Enkele voorbeelden hiervan zijn het Okapigebouw, het voormalig restaurant t Girafke en de twee paviljoentjes van Vriesland. 141

14 Egyptische tempel ( ? ) 1855, ontwerp Servais, KMDA- plannenarchief Charles Servais zijn eerste groot ontwerp voor de KMDA was de Egyptische tempel. Als beginnend huisarchitect van de KMDA maakte hij reeds in 1854 plannen voor een groot gebouw voor olifanten, dromedarissen, giraffen, zeboes, neushoorns, nijlpaarden. De Raad van Bestuur had bedenktijd nodig om de plannen goed te keuren, maar het duurde niet lang. 11 Servais koos een Egyptische stijl voor het verblijf van de Afrikaanse zoogdieren en liet zich inspireren door de tempels van Denderah in Boven Egypte en Philae. Deze tempels, gebouwd tijdens de Grieks-Romeinse periode, werden door de architect geïnterpreteerd als zeer karakteristiek voor de Egyptische bouwstijl. Servais reisde in 1855 speciaal naar Londen om de Egyptian Court in het spraakmakende Crystal Palace te bestuderen. Hij liet zich inspireren door de prenten uit het boek van C.L.F. Panoucke, een heruitgave van 1823 van Description de l Egypte. Verder putte Servais ideeën uit het werk van de Duitser Richard Lepsius die in de 19 e eeuw een expeditie ondernam naar Egypte. 1861, GENS 1861 Hij ontwierp een gebouw met een basilicaal plan, opgesmukt met Egyptische elementen. De tempel bestaat uit een voorportaal, een hoge middenbeuk, twee zijbeuken en aansluitend een lagere halfronde apsis. Het was eerst niet de bedoeling om heel te tempel op Egyptische wijze te beschilderen, daarom werden er in slechts enkele beschilderingen tegen de voorgevel uitgevoerd. Pas in 1860 werd beslist de hele tempel te versieren. De decoratie werd ontworpen door Lodewijk Delgeur, een van de zeldzame Egyptologen in België die erg vertrouwd was met hiërogliefen. Er bestonden reeds contacten met Samuel Sharpe en Joseph Bonomi, auteur en uitvoerder van de hiërogliefen in het Crystal Palace in Londen. Uiteindelijk zal de schilder-decorateur Jean-Joseph Stalins, met zijn beide zonen de schilderingen uitvoeren. Rond 1962 werden de beschilderingen beëindigd. Waarschijnlijk werd de oorspronkelijke decoratie uitgevoerd in stereochromie. 12 De taferelen met teksten op de Antwerpse tempel hadden betrekking op de geschiedenis van de Zoo. Zo stond onder meer de Raad van Bestuur afgebeeld op de linkerwand van het portiek, op de binnengevel komen J. Kets, J. Vekemans, Ch. Servais zelf en J. Stalins, de 11 KMDA-archief, SAA, 1#2. 12 VAN RUYSSEVELT, SCHREVENS

15 schilder-decorateur. Ook de koninklijke familie ontbreekt niet en Koning Leopold I wordt herhaaldelijk in de stijl der farao s begroet en geprezen. 13 Gedurende de laatste 150 jaar werd het gebouw meerderenmalen gerestaureerd en gerenoveerd. Er wordt verondersteld dat elke 10 à 15 jaar herstellingswerken werden uitgevoerd. Ca. 1900, Zoo Antwerpen restauratie, Zoo In 1893 werd de tempel gerestaureerd. E. Thielens zorgde voor een aangepaste mozaïekvloer met lotusbloemmotieven in de boord en Henri Verbuecken ( ), decorateur, zal het plafond voorzien van sierlijke bloemmotieven en de apsis haar huidig uitzicht verlenen. - Waarschijnlijk werd de tempel rond 1920 (na WOI) opnieuw onder handen genomen. - In 1935 werd de tempel gerestaureerd. Alle muurschilderingen werden vernieuwd en het traliewerk van de buitenperken olifanten werd weggehaald Een latere herstellingen in 1949 was aan de hand van de Mechelse schilder Prosper de Troyer. De gevel die tijdens de Tweede Wereldoorlog door V-bommen werd beschadigd, werd hersteld. Op veel plaatsen waar de bepleistering in slechte staat verkeerde, werden lagen cement aangebracht. Een aanzienlijke lengte van de fries werd hernieuwd in baksteen en voorzien van nieuwe, gegoten ornamenten. De hernieuwing van de wandschilderingen en versieringen werd in olieverf uitgevoerd en er werden enige wijzigingen aangebracht. 15 Verder werden er nieuwe buitenterrassen gemaakt en door vele kleine accommodatiewerken, werd de constructie aan de toenmalige moderne eisen van dierenverblijf aangepast In 1965 werd het gebouw hersteld en de muurschilderingen vernieuwd. De oorzaken van verval weren namelijk de sterke luchtverontreiniging in de stad, het insijpelen van een grote hoeveelheid regenwater en de capillaire opslorping ervan door de grondvesten van het gebouw, de voortdurende vorming van aanzienlijke hoeveelheden ammoniumverbindingen die voortkomen uit de urine van de dieren en uit het stalstrooisel, de vochtigheid van de vloeren tengevolge van de dagelijks reinigen, de vernielingen door de dieren en tenslotte de lekken in het dak. Op dat moment was men reeds bewust dat moest men een compromis moest vinden tussen het belang van het gebouw als historisch monument dat door verschillende factoren continue schade (reiniging, dieren..) oploopt en een renovatie die overeenstemt met de toenmalige wijze van tentoonstellen en acclimatisatie BAETENS Onze Zoo, november Zoo, 16e j. augustus Zoo, 15 e j. september Zoo, 31 e j. nr. 2 oktober

16 restauratie, Zoo Antwerpen In 1988 onderging de Egyptische tempel een zeer grondige restauratie van zowel het exterieur als interieur onder leiding van de architecten Guy Demoor en Luc Fornoville. Op dat moment voldeden de buitenkooien niet meer aan de hedendaagse opvatting van een moderne zoo Voor dezelfde oorzaken als in 1965 werd het gebouw opnieuw onder handen genomen. Alle overschilderingen werden verwijderd waardoor de oorspronkelijke teksten van L. Delgeur terug te voorschijn kwamen. Uiteindelijk werd de hele pleisterlaag van de muren gehaald om alle barsten in het metselwerk met een speciale epoxyformulatie te dichten. Alle gevels werden opnieuw met een minerale mortel op cementbasis bepleisterd. De hele dakbedekking werd vervangen. Bij de vernieuwing van de binnenruimtes werd rekening gehouden met de wensen om de dieren in de meest ideale omstandigheden te huisvesten. Zo werden alle vloeren vervangen met nieuwe tegels die in hun toplaag voorzien zijn van ijzerschilfers om een maximale slijtweerstand te bekomen. In dit jaar werd ook een ondiepe gracht gegraven ter afsluiting van de giraffen om het publiek op afstand te houden, zodat de dieren niet meer gevoederd kunnen worden , Foto MJ 18 Zoo Antwerpen, 53 e j. nr. 4 april 1988; Zoo Antwerpen, 54 e j. nr. 2 oktober

17 Roofvogelkooien ( ) 1861, GENS 1861 Grondplan, Onze Zoo 1936 Servais stelde in 1854 zijn plannen van een grote roofvogelkooi aan de Raad van Beheer voor. Deze plannen werd in tegenstelling tot de Egyptische tempel direct goedgekeurd. 19 De oorspronkelijke constructie had links en rechts identieke zijvleugels met vier traveeën en met een in de lengte gerichte boogconstructie. Aansluitend aan de vleugel stonden 6 lagere kooien. Deze waren aangelegd in een kwartboog met een hogere, open ijzeren kooi op de kop. Het traliewerk werd uitgevoerd met het toenmalige hypermoderne Bessemerprocédé uit 1856 dat de fabricatie van staal toeliet. Op de achtergrond waren in een blauwe hardstenen muur nissen voor de vogels gebouwd. Lange tijd heeft deze constructie verschillende Europese dierentuinen tot voorbeeld gestrekt. 20 Oorspronkelijk bevond er zich geen leuning langsheen de kooien. Zij werd pas later aangebracht toen men ondervond, dat het niet voldoende was de vogels door tralies van de mensen te scheiden, maar men de vogels tegen de gewelddadigheden van sommige onnadenkende bezoekers moest beschermen. - Wanneer men in 1935 de grote vogelkooi aan het runderengebouw afbrak vanwege zijn inefficiëntie opteerde de KMDA echter niet om de roofvogelkooi af te breken. Ze waren van mening dat de kooi nog zeer degelijk en nuttig was. Het publiek apprecieerde ook de mogelijkheid om de roofvogels van zo dichtbij te bekijken Toch werd een twintig jaar later in 1957 de linkervleugel ingekort KMDA-archief, SAA, 1#2. 20 VAN RUYSSEVELT, SCHREVENS 2007; BAETENS Onze Zoo, 2 e j. juli VAN RUYSSEVELT, SCHREVENS

18 Varkens en pauwvolière ((1861-) ) Op het grondplan van de dierentuin uit 1861 stond reeds een kippenhok op dezelfde plaats als vandaag. Toen was het wel aan de scheidingsmuur met de huizen langs de Ploegstraat gelegen. Wanneer in 1868 de percelen langs de Ploegstraat in het bezit van de KMDA kwamen, werd dit kippenhok langs de achterkant uitgebreid met een volière-layout voor pauwen kippenhok, GENS pauwvolière, Zoo Antwerpen, De kippenhokken werden tussen 1910 en 1937 omgebouwd tot varkenskot. - In 1956 werd de pauwvolière aangepast. - In 1967 werden de volières vernieuwd en de kooien van de varkens opgefrist In 1991 werden het varkensgebouw en de pauwvolière grondig gerestaureerd, functioneler gemaakt en opnieuw in gebruik genomen. Zo werden enkele volières ontdubbeld waadoor per volière meer plaats werd gecreëerd en dus meer bewegingsvrijheid. De vooruitspringende centrale kooi werd volledig nieuw en omgebouwd tot Kongopauweserre. De art nouveau traliewerken werden volledig vernieuwd en in een nieuwe ringbalk geplaatst. De buitenverblijven werden ook vier meter breder. 24 Er werd bij de vernieuwing extra goed gelet op de waterafvoer en de drainering van de buitenperken. Het werd een vrij onopvallende constructie in baksteen bezet met cement. Het gebouw kreeg een lessenaarsdak met pannen. 2010, Foto MJ 23 Zoo Antwerpen, 32 e j. nr.4 maart Zoo Antwerpen, Planckendae, 57 e j. nr. 3 januari,

19 Okapigebouw ( ) 1871, ontwerp Servais, KMDA- plannenarchief Servais maakte in 1871 een ontwerp voor een klein rechthoekig struisvogelverblijf bekleed met tegels of mozaïeken met het opschrift : Loge des Autriches. Op de oorspronkelijke ontwerpplannen komt de architectuur heel erg overeen met het hedendaags okapiverblijf. Servais tekende voor zowel het struisvogelgebouw als het Indisch paviljoen dezelfde tegels voor de gevel. Uiteindelijk werden er andere tegels gebruikt bij de constructie. Zowel het plan als een foto uit 1890 tonen dat het eerste struisvogelgebouw de twee lange zijden had met drie deuren met hoefijzerboog ingevuld door een dubbel vleugeldeur met bovenlicht. Het interieur werd verlicht met een glazen strook in het platte dak. Het gebouw was toegankelijk voor de bezoeker en die de dieren kon bekijken in hun binnenkooien. Ten midden was een brede gang, langs de linkerkant en rechterkant telkens zeven kooien die met houten schutsels van elkaar gescheiden waren en langs voren met ijzeren staven en een tralie van gevlochten ijzerdraad gesloten waren , Souvenirs du Jardin In 1895 zal de architect Emile Thielens dit paviljoen voor struisvogels laten afbreken om het dan volgens plan weer terug op te bouwen. Thielens gebruikte hierbij het plan van Servais als basis, dat hij waarschijnlijk aanpaste. In het KMDA-arhicef werd dit plan echter niet teruggevonden enkel briefwisseling tussen Thielens en verschillende aannemers. Uiteindelijk is het de aannemer Lommaert die een offerte indiende voor het maken van een autrichekot en het afbreken van het bestaande en herplaatsen volgens plan en conditie opgemaakt door den bouwmeesters mijnheer Thielens. 26 Het werd een langwerpig gebouw langs de huizen van de Ommeganckstraat. De gevel kreeg natuurlijk ook hoefijzerbogen als deurlijsten voor de kooien. Thielens herplaatste zelfs de slanke ijzeren zuiltjes onder de verkropte hoeken van de omgetrokken en rijk versierde kroonlijst tegen de afgekante hoeken van de muren KMDA-archief, Zoo, Plannenarchief; GOBBERS KMDA-archief, SAA, 1# VAN RUYSSEVELT, SCHREVENS

20 - In 1965 werd het buitenterras verbouwd voor de okapi s In 1994 werd het okapigebouw grondig aangepakt. Binnenin werd een nieuwe lichtkoepel geplaatst en kregen de dierenverzorgers een modernere keuken ter beschikking, van waaruit zij alle dieren kunnen gadeslaan. Buiten werden de tegels gereinigd en waar nodig vervangen door nieuwe. Het was blijkbaar geen gemakkelijk klus een aannemer te vinden die bereid was de tegels perfect na te bootsen. 29 Ca. 1900, Beeldbank KMDA 1965, Zoo, Zoo, 30 e j. nr. 4 maart Zoo Antwerpen, Planckendael, 59 e j. Nr. 4 lente

21 Bongo s ( ) 1872, ontwerp Servais, KMDA- plannenarchief In 1872 ontwierp Charles Servais een waaiervormig gebouw voor vogels en antilopen opgetrokken in baksteen. De dienstgang scheidde de volières van de antilopen verblijven. De gevels waren bekleed met natuurstenen- en bakstenen banden op een arduinen sokkel. Het platte open getraliede dak werd ondersteund door houten uitgewerkte consoles. De acht antilopenverblijven hadden vier houten deuren in visgraat motief. Boven de antilopenverblijven waren extra volières die langs de gevel het uitzicht gaven van supra porta s. De grote getraliede volières langs het wandelpad waren bovenaan afgesloten met een rondboog. 30 Tussen 1936 en 1958 werd het gebouw aangepast. Echter zijn hier tijdens dit onderzoek geen gegevens over teruggevonden. Iconografische bronnen tonen dat het gebouw een zadeldak met dakkapellen gekregen heeft en daarbij ook vergroot is met een buitenterras. - In 1958 was het perk van de antilopen reeds omgebouwd tot een Congolese Savanne. Er werd een ruim buitenperk gemaakt met een droge gracht bestemd voor Congolese dieren zoals okapi s, Maraboes, Purperkoeten en Koereigers. Tegen de rustieke stallingen werden moderne volières aangebouwd , Onze Zoo , Zoo , Foto MJ 30 KIMDA-archief, Zoo, Plannenarchief; Onze Zoo, 2 e j. juni Zoo, 24 e j. nr. 1 mei

22 Vriesland (1876, 1909, 1972, 1997) 1876, ontwerp Servais, KMDA- plannenarchief 1880, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets De twee bakstenen gebouwtjes van Vriesland zijn oorspronkelijk een ontwerp van Charles Servais uit Ze werden gebouwd als een eendenvolière tegen de scheidingsmuur van de heer Le Clef, waar enkele jaren later het Panorama met de Slag van Wörth zal gebouwd worden. Het gebouw bestond uit twee gebouwtjes met een puntgevel in baksteen, afgewisseld met horizontale lijsten in imitatie natuursteen en smalle tegelfriezen. Beide gebouwtjes waren met elkaar verbonden door een grote vogelkooi. In het Stadsarchief werd hier een lastenkohier van teruggevonden 32 : Beschrijvend bestek en conditiën der verigtenen werken benodigt tot het erplaetsen der gebouwen hier voorders aangeduydt, alsook het opbouwen van eene nieuwe volière met schijmuur tegen den hof van Le Clef. Deze werken zullen bestaan uyt: Het opbouwen van een nieuwe volière voor eenden alsook eenen scheijmuur aen den hof van Meneer Le Clef. De metserij van de twee hoekkoten of volièren, zal in papesteen geschieden met de nodige witte steene banden en??? gemetst om op zijn hollandsch gevoegd te worden, uytgenomen de twee zijgevels noord en zuydt waerts, welkers voegen plat gestreken zullen zijn en welkers vanden in eenen verschilliggen toon gevoegd zullen zijn zonder witte steenen. De gedeelten waer mosaïc plavyen tegen komen zullen 3 centimeter agteruyt gemetst zijn om deze plavyen welke door de maatschappij zullen gelevert worden en door den aennemer geplaetst te ontvangen. De witte steene banden waer hier voor van gespreken is, zullen ten misnte 15 cm in den muur komen retours aen de ramen en pilasters vormen. De witte steenen de bogen vormende zullen de gansche dikte van den muur hebben en de twee colonnen zullen gemaekt worden volgens op de teekening te zien. Is. 1909, Jardin zoologique d Anvers 1909 Deze eendenvolière werd door Gobbers in 1885 als volgt beschreven: Achter het panorama een grote kooi. Een traliewerk van gevlochten ijzerdraad langsheen de brede weg, een ander gebogen traliewerk omhoog op de twee uiteinden een kristallen paleizeke en tussen de paleizeke een vloer van keitjes een prachtige muurschildering: een flauwe schets van deze overheerlijke kooi die vijftig stappen langs is en waarin zich alle slach van watervogels ophouden. De vogels kunnen zich in de 32 KMDA-archief, SAA, 1#

23 rotsen netstelen. Voor de kooi geuren bloemen en langs den anderen kant van de weg verrukt een overgroot perk van bloeiende rozen , Jardin zoologique d Anvers Bij de afbraak van het panorama en de bouw van het aquarium rond 1909 werd deze volière opnieuw hergebouwd tussen het nieuwe gebouw van de herkauwers en het aquarium. - De volière werd in 1951 opgefrist In 1972 werd de eendenvolière omgebouwd tot een doorwandelvolière Tussen 1972 en 1995 werd het walvisgeraamte hier ondergebracht. In de linker pagode werd een pinguïnverblijf ingericht. De rechter pagode werd het chinees paviljoen. - De volière werd in helemaal herinrichting door Georges Baines, Patrick De Sterck en Joseph A. Wetzel in het kader van de all-weather zoo. Voor de studie werd beroep gedaan op het Amerikaans ontwerpbureau uit Boston Joseph Wetzel Associates. Zij waren toonaangevend op wereldvlak voor het ontwerp van aquaria, dierentuinen en musea. Het was hun taak om naast het algemene concept van het project (inhoudelijk en functioneel) de detailstudie te maken en de realisatie te controleren van de dierenverblijven met hun specifieke technische uitrustingen. Het paviljoen kreeg uiteindelijk een grondige restauratie van de gevels en werd zeer drastisch verbouwd. De twee eclectische gevels van de paviljoenen werden verbonden door een gesloten metalen gevelwand, die gedeeltelijk verborgen ligt achter de rotspartijen. Het complex kreeg nu een voorhal en twee bassins, een voor de pinguïns en een voor de otters. Het bassin voor de otters kreeg gedeeltelijk een uitbouw in openlucht. 36 Ontwerp 1995, Zoo Antwerpen, Planckendael, 60 e j. nr. 4 lente GOBBERS Zoo, 16e j. augustus Zoo Antwerpen, 38e j. nr. 2 oktober Zoo Antwerpen, Planckendael, 60 e j. nr. 4 lente , Foto MJ 151

24 Volière met rotonde ( ?) 1878, ontwerp Servais, KMDA- plannenarchief 1880, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets In 1878 ontwierp Servais een nieuwe en grotere volière met een rotonde aan de korte zijde van het gebouw. 37 In het KMDA-plannenarchief werd enkel een ontwerp van de plattegrond teruggevonden. Gobbers beschrijft deze nieuwe volière in 1885 als volgt: En nog verder roepen ons 1000 vogeltjes toe. De vogelkooi rust op sierlijk gegoten pilaren, is met gevlochten ijzerdraad overwelfd en langs voren gesloten. Op den hoek bewonderen wij een glazen huis met een zinken koepeldoek. De vogels die hier verblijven nestelen in dit paleis. Deze ronde kooi vormt den hoek van twee rijen andere paleizen met lusthovekens die zich langs voor en langs achter uitstrekken. 5 langs de enen en 8 langs de andere kant. 38 Vandaag bestaat de basis van deze volière nog steeds, maar werd verschillende malen verbouwd, zodat er weinig van de oorspronkelijke constructie is overgebleven. Tijdens dit onderzoek zijn er uitermate weinig gegevens teruggevonden over de verschillende verbouwingen die de volière heeft ondergaan. -In 1961 werden herstellingswerken ondernomen aan de volières. De vernieuwing van het metaalwerk was noodzakelijk. Voor de afsluiting werd fijn, vierkant rasterswerk gebruikt waar doorheen men de vogels oneindig beter al kunnen waarnemen dan vroeger , Zoo Antwerpen, 26 e j. nr. 4 maart , Foto MJ 37 KMDA-archief, Zoo, plannenarchief. 38 GOBBERS Zoo Antwerpen, 26 e j. nr. 4 maart

25 Voormalig verblijf alpaca s t Girafke ( ) 1886, ontwerp Servais, KMDA- plannenarchief 1886, tekening, KMDA- plannenarchief In 1886 ontwierp Charles Servais een bakstenengebouw voor wapitiherten, bestaande uit 3 traveeën, waarvan de eerste en de laatste travee een verhoogde puntgevel kregen, elk met een overkragend zadeldak in landelijke stijl bekleed met riet. De gevels waren gedeeltelijk bekleed met hout en pseudo-vakwerk. Aanvankelijk was het hout niet groen geschilderd. De muurafsluiting van 1875 langs de Ploegstraat was deels mee verwerkt in de achtergevel. 40 Het gebouw werd door Thielens rond 1900 vergroot met twee traveeën aan de hand van de plannen van Servais. Thielens zelf maakte wel een korte lastenkohier op: Beschrijving voor eene stalling der Alpacas. De uitgravingen der fondatie zal tot op den vastengrond moeten geschieden. Metselwerk in fondatie zal geschieden met boomschen klampsteen en asschemortel op pilasters en bogen de buiten muren zullen ca. 28dik en de binnenmuren 0.18 dik zijn met twee verseiingen van 0.05m deze fondatie zal bezet worden met eene laag portland cement van 0.01 dik als deze voornoemde materialen zullen van de beste hoedanigheid zijn. De halve steensche muren in opstand tusschen de vergeringen zullen gemetst worden buitenkand in breiwerk binnenkand platvol en tweemaal uitgekaleid deze muren zullen gemetst worden met asschemortel en een gedeelde cement. De vloeren der stallen zullen met eene kante laag harde klapsteen in cementmortel gehecht worden. Voor het wegleiden van het water der stallingen zal men goten maken van 0.20 x 0.20 open met wangen van 0.18 twee plate vloeren goed bezet met cement en gedekt met sterke dals. Deze riolen zullen bun water lassen in de moederriool van den hof en voorzien zijn van de nodige schepputten met encadrement en roosters. De blauwe steenen borduur te plaatsen rondom den buitenmuur zal 0.25 x 0.20 zijn den zicht baren kant gecisileerd en met de noodige nuste. De dikke stijlen 0.12 x 0.12 als ook de travers en steekbanden zullen 0.12 x 0.12 zijn den boven traver zal 0.18 x 0.08 zijn allen geschaafd. Er zullen de noodige enkel deuren gemaakt worden met het noodige sluiters zoals in de bestaande stallingen. Boven al de deuren zullen open tuimelende raamkens geplaatst worden zoals in de bestaande stallingen. De boven paneelen en zijpuntgevels zullen bekleed worden met 4/4 planches met aangeschaafde bagetten. Anders tegen het dak al een 40 KMDA-archief, Zoo, plannenarchief. 153

26 muurplaat gelechd worden van 4/4 met boordsel en moulur lort. Het dak zal gedekt worden met riet op panlatten en de noodige dikte zoals de bestaande daken. Het dak zal getimmerd worden met riet op panlatten en de nodige dikte zoals de bestaande daken. Het dak zal getimmerd worden met?? van 0.06 ½ x 0.18 met de nodige gebinten gordingen en noken allen met?? van 0.06 ½ x De binnenmuren zullen op gehaald worden om gordingen en noken te dragen al het noodige ijzerwerk zonder uitzondering zal door den aannemers geleverd worden. In het dak boven de raamkens en torentje zullen eike stronken geplaatst worden. In de stallingen tegen het dak zal men op de noodige hoogte ¾ planches nagelen om te beletten dat de dieren het riet te beschadigen. Er zullen in de stallen 11kriken gemaakt worden allen ongeveer 2m lang in elken stal zal er ook een reep geplaatst worden voor het hooi der dieren zoals in de bestaande stallen al het te gebruiken hout zal van eerste keus zijn zonder gebreken en rooden grein. Al het handwerk zal driemaal geschilderd worden. 41 Het is echter moeilijk te achterhalen of de uitbreiding langs links of rechts van het oorspronkelijke gebouw werd uitgevoerd. 1951, Zoo, 16e j. augustus In 1951 werden er verbeteringswerken aan de gebouwen uitgevoerd. De bouwvallige stallingen voor de guanaco s langsheen de vroegere speelplaats, werden grondig hersteld en van nieuwe daken voorzien. Het rietendak werd vervangen door een pannendak. De bijhorende buitenverblijven werden dubbel zo ruim gemaakt, gedeeltelijk geplaveid en door nieuw traliewerk opgeven. 42 -Waarschijnlijk werden er tussen 1951 en 2000 nog andere verbouwingen uitgevoerd, maar hier zijn tijdens dit onderzoek geen gegevens over teruggevonden. -Enkele jaren geleden werd het gehele verblijf heringericht als restaurant t Girafke, waardoor het interieur helemaal werd aangepast. Momenteel staat dit gebouw leeg. 2010, Foto MJ 41 KMDA-archief, SAA, 1# Zoo, 16e j. augustus

27 II Emile Thielens In 1890 volgde Emile Thielens Charles Servais op als huisarchitect van de KMDA. Zijn eerste ontwerp werd het kangoeroegebouw op de nieuw verworven gronden aan de Ommeganckstraat. Hij verdient zijn bekendheid vooral aan het feestzaalcomplex, de gevels en ingang aan het Koningin Astridplein en modernisering van de zuidwestelijke hoek met het aquarium, reptielengebouw en het panoramapark. Met Emile Thielens ondernam de KMDA de eerste stappen naar een gemoderniseerde zoo. Vernieuwde visies en nieuwe dierenverblijven gingen gepaard met een moderne architecturale stijl. Toch moet ook gemeld worden dat Thielens veel respect had voor de ontwerpen van Charles Servais. Waar mogelijk hergebruikte en herplaatste hij Servais dierenverblijven en ontwerpplannen. Naast de vele plannen van Servais zijn er ook heel wat ontwerpplannen van Emile Thielens in het plannenarchief van de KMDA bewaar zijn gebleven. Net zoals die van Servais zijn deze van uitermate goede kwaliteit en daarbovenop ook zeer mooi. De gebouwen zijn zeer verzorgd uitgetekend en met aquarel/water verf ingekleurd. De tekst op enkele plannen was geschreven in een art nouveau lettertype, toen uiterst modern. In 1892 kwam Emiel Van Averbeke bij hem in dienst als tekenaar. In hoeverre deze beiden samenwerkten aan de plannen is onduidelijk. Er kan wel verwacht worden dat Van Averbeke enige medezeggenschap had. Emile Thielens werkte voor zijn projecten voor de KMDA meestal samen met dezelfde personen. De meest opvallendste persoon is schilder-decoratuer Henri Vebruecken. Thielens vertrouwde hem de decoratie van de ingangspaviljoenen, het feestzalencomplex en het vogelpaleis toe. Het resultaat van hun samenwerking was telkens geslaagd en vaak gerelateerd met de art-nouveaustijl. 155

28 Vogelpaleis ( ) 1896, L Emulation In 1893 ontwierp Emile Thielens een nieuw verblijf voor exotische vogels in een lichte neoclassicistische stijl waaraan een fazantenperk met smeedijzerwerk was toegevoegd. Het was klassiek van opbouw met een monumentaal voorportaal, een middenbeuk en twee lagere zijbeuken gesteund door ijzeren zuiltjes. Op de liggers van de zijwanden van de middenbeuk werd een verhoogde glasconstructie gebouwd. Om het dak te steunen werd een overspanning van ijzeren spanten voorzien. Zowel het voorportaal als de grote zaal waren rijkelijk versierd met friezen en gekleurde glasramen uitgevoerd door Henri Verbuecken. Ook de twee glasmozaïeken die de voorgevel sieren zijn van zijn hand. 43 Het interieur van het vogelpaleis was nog steeds opgevat naar de 19 e -eeuwse museologie. Links en rechts van het rechthoekig hoofdgebouw stonden verschillende vogelkooien opgestald waar de bezoeker achter een balustrade naar kon kijken. In het midden van de ruimte waren twee ovale houten rustbanken opgesteld die ook dienden als plantenbak. Het hele interieur was prachtig gedecoreerd. Ca. 1900, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets 1948, Zoo, 14 e j. juni Na de zware beschadiging tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het vogelpaleis in 1948 bijna helemaal vernieuwd en uitgebreid door Grosemans. Hij behield alleen de fin-de-sieclegevel. Het interieur werd helemaal aangepast aan de revolutionaire principes van het cagesystem. 44 -In 1975 werd het vogelpaleis vergroot aan de noordkant door het aanbouwen van een verblijf voor ara s: een combinatie van buitenvolière en binnenkooi, zodat ara s zowel in de winter als in de zomer, zich vrij kunnen bewegen en uitleven in hun nieuwe ruimte. Deze volières werden met een reeks kleinere volières aangesloten op de westelijk gelegen vogelverblijven 45 -In 1993 werd in het interieur een tegelfries met vogels van Mark Dion aangebracht. Het zijn geglazuurde delfts blauwe tegels. In de eerste en derde zaal van het Vogelpaleis zijn friezen aangebracht van tegels in delfts blauw. Hiervan zijn een rij boven en vier rijen onder de vogelkooien uitgevoerd. Iedere tegel stelt een zeldzame exotische vogel voor VAN RUYSSEVELT, SCHREVENS Zoo, 14 e j. juni Zoo Antwerpen, 41 e j. nr. 1 juli VAN RUYSSEVELT, SCHREVENS

29 Hertenverblijf (vóór 1900-?-1991) Vóór 1900, ontwerp Thielens, KMDA- plannenarchief Vóór 1900 had Thielens een ontwerp gemaakt voor een hertenverblijf om ondermeer alpacas, damherten en lama s in te huisvesten. Op het grondplan van 1876 staat dit dierenverblijf niet getekend, Gobbers bespreekt het niet in 1885, maar het staat wel op het grondplan van 1900 en zelfs samen met een uitbreiding. Uiteindelijk werd het ontwerp dus wel geconstrueerd. Momenteel bestaat het dierenverblijf nog steeds, hoewel de constructie meermaals werd aangepast. Het grootste verschil tussen het gebouw nu en de tekening is de vergroting van het eerste gedeelte van het gebouw en de constructie van het dak. Thielens had het gebouw een torentje gegeven. Postprentkaarten rond 1900 tonen dat het hertenverblijf nooit volgens het plan werd uitgevoerd. Het gebouw was wel in rode baksteen opgetrokken en versierd met groen geschilderd hout Tussen 1900 en 1991 werden waarschijnlijk nog verschillende aanpassingen aan het gebouw uitgevoerd, maar hier is tijdens dit onderzoek geen informatie over gevonden. -In 1991 werd het grasperk aan de herten volledig afgebroken voor de vernieuwing. De bomen werden behouden en beschermd tegen de werken, maar de grond werd gelijk gemaakt, waarna men alles terug moet heraanplanten. Ook de gebouwen werden gerenoveerd , Zoo Antwerpen, 56 e j. nr. 3 januari , Foto MJ 47 KMDA-archief, Zoo, plannenarchief. 48 Zoo Antwerpen, 57 e j. nr. 1 juli 1991; Zoo Antwerpen, 56 e j. nr. 3 januari

30 Flamingorestaurant ( ) Ca. 1900, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets Aangezien het Moorse koffiehuis binnen enkele jaren toch moest verdwijnen voor een nieuwe ingang aan het Koningin Astridplein, verdween de Zwitserse Chalet om plaats te maken voor een restaurant. Emile Thielens ontwierp een nieuw restaurant in een neo-lodewijk XVI-stijl. Het gebouw bestond uit 10 traveeën, waarvan de eerste langs links breder was dan de anderen. Deze bredere travee was uitgerust met een toog waar men iets kon bestellen. De andere 9 bestonden uit een dubbelvleugeldeur met bovenlicht een ovaal venster als supra porta. De bezoekers konden zowel binnen als buiten hun versnapering nemen, de tuin bewonderen en de andere bezoekers in het oog houden. Langs de buitengevel was onder de kroonlijst een glazenluifel die door een stalen constructie ondersteund werd. Aan deze stalen constructie konden bloempotten gehangen worden. Het platte dak had een balustrade. L: 1937, Onze Zoo, 3 e j. augustus 1937 R: Ca. 1900, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets met terras steltloper, Zoo, 19 e j., mei Het duurde maar een 10 jaar vooraleer het restaurant vergroot werd. - Vanwege de beschadiging van de Tweede Wereldoorlog zal de KMDA in 1953 een aantal verbouwingen uitvoeren die meteen meer opvangmogelijkheden voor een stijgende groep verbruikers moest bieden. Het werd door Grosemans grondig verbouwd en uitgebreid. Meteen werden dan ook de aanpalende lage gebouwen voor steltopers met hun onooglijke getraliede looprennen gesloopt. In deze verouderde en onesthetische installaties kwamen de dieren niet tot hun recht. Door de nieuwbouw veranderde hier alles grondig van aanzien. De gebouwen die hier oprezen met vooraan ruime terrassen waren vooral rationeel van constructie. Al traliewerk kon hier worden geweerd, zodat de illusie gewekt wordt dat de vogels er in vrijheid leefden. Langsheen het wandelpad dat naar het gebouw voor exotische vogels leidde, zijn de nieuwe met schalie gedekte gebouwtjes in zig-zag opgericht. De looprennen waren grasperken waarin struiken, boompjes, rotsen en boomstronken kleur brachten In 1971 werd het terras verbeterd en heel wat vergroot voor de inplanting van een zelfbedieningsrestaurant Zoo, 19 e j., mei Zoo Antwerpen, 36ej. Nr. 4, april

31 - In 1983 werd beslist om het restaurant volledig te vernieuwen en uit te breiden, om een betere, vluggere en vlottere bediening mogelijk te maken. Aan architect Gie Wollaert en de studiedienst van GB-INNO-BM-restauratie werd de opdracht toevertrouwd een studie hiervoor uit te voeren. Met de Dienst voor Monumenten en Landschapszorg werd overleg gepleegd om de uitbreiding van het paviljoen te realiseren in het kader van het geklasseerde landschap. Er werd voor het scramble systeem gekozen, waarbij iedere bezoeker zich vrij in een daartoe bestemde ruimte kan bewegen om zijn keuze te maken tussen de verschillende gerechten die tentoon lagen in de diverse koel- en andere togen. De keukenuitrusting werd volledig vernieuwd volgens de toenmalige moderne normen. Een volledige nieuwe bemeubeling en binnenbekleding creëerden een dierentuin-kader In 2007 werd het Restaurant Flamingo opnieuw heringericht vergroting terras, Zoo Antwerpen, 36ej. Nr. 4, april , Foto MJ 51 Zoo Antwerpen, 49 e j. nr. 2 oktober

32 Feestzalencomplex ( ) 1895, ontwerp Thielens, KMDA- plannenarchief De plannen voor een nieuwe ingang met bijhorende directeurswoning, feestzaal, museum was reeds in 1873 gepland. In het stadsarchief werd een brief gevonden over: Project de changement de l entreé du Jardin zoologique & de constructions nouvelles. In deze brief staat o.a. het volgende: Par suite de la construction du bâtiment des recettes de la gare de l Etat à l endroit indique contre l Orangerie de la Société devra modifier complètement la disposition des terrains lui appartenant, compris entre la rue Carnot et la place occupée par le musée, le kiosque & le café. Il est désirable que l entrée principales du Jardin soit sur la place publique qui sera créé devant la façade nord du bâtiment de la gare: ce qui entraînera inévitablement la démolition du café actuel et de l orangerie. Mais ces deux constructions sont indispensables: on ne pourra les faire disparaître que après que de nouvelles installations, servant aux mêmes usages seront érigées & convenable achevées. D ailleurs ces anciens locaux ne sont plus suffisants pour le nombre de membres fréquentant la Société, ni pour les exigences du jour. 52 Pas twintig jaar later werden de eerste plannen voor een feestzalencomplex gemaakt door Emile Thielens. Er werd besloten om de toegang langs de Carnotstraat op te geven en de gronden die daardoor langsheen het Koningin Astridplein vrijkwamen te verkavelen tot de toegang van de feestzaal. De KMDA beschouwden de feestzaal als een sociëteitsgebouw dat uitsluitend bestemd was voor de leden: bijgevolg moest het een privaat karakter hebben en liefst niet dadelijk aan de openbare weg palen. Logischer wijze werd dan de gevel naar de tuin gericht en niet naar het Statieplein. Aangezien dat de KMDA pas 5 jaar later op nieuw verworven gronden een gebouwencomplex met een gevel aan het Koningin Astridplein zal optrekken, had men natuurlijk ook niet veel keuze. Concertzaal, Ca. 1910, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets Voor deze grote constructie werd het Natuurhistorisch Museum en de kiosk afgebroken. Om een betere doorgang van de ingang van de Carnotstraat naar de dierentuin te hebben, werd reeds het Moors koffiehuis en enkele kleine gebouwtjes in de dreef afgebroken. 52 KMDA-archief, SAA, 1#

33 Museum, Ca. 1910, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets Thielens ontwierp een complex bestaande uit een feestzaal, een promenoir (Marmeren Zaal), restaurant, café, biljartzaal, het trappenhuis (Karel Verlatzaal), museum ruimte, een leeszaal en een wintertuin. Het oorspronkelijke museum werd van een hoofdgebouw teruggebracht tot slechts een annex op een verdieping. De wintertuin moest dienen als een romantisch hoekje waar men even op adem kon komen tijdens de feesten. De gevel aan de tuin kreeg twee bouwlagen in een eclectische stijl waar het neoclassicisme overheerst, maar waar in de details de art nouveau herkenbaar is. Het middengedeelte bestaande uit 5 traveeën wordt geflankeerd door hogeropgaande risaltietvormende traveeën met een koepel. De lijstgevel kreeg een parament van natuursteen. Voor de decoratie van de zalen, restaurant, café en biljartzaal werden de bekende decorateurs Henri Verbuecken, Alban Chambin en Georges Hobé aangesproken. Thielens had veel decoratie en het glas-in-lood zelf ontworpen, maar liet het uitvoeren door Verbeucken, die ook instond voor het schilderwerk. Georges Hobé ontwierp het meubilair en de lichtapparatuur van de biljartzaal. Alban Chambon was verantwoordelijk voor het meubilair in de feestzaal. In deze feestzaal werd een grote luster gehangen zoals in de feestzaal van Hotel Metropole in Brussel. 53 De feestzaal met twee bovengalerijen was opgetrokken in een slanke ijzeren constructie en bood plaats aan 2600 genodigden. De aankleding en de versieringen, waaronder de glasramen, wandschilderingen en de lusters, waren dus van de hand van Verbuecken. De muurtaferelen waren uitgevoerd op een havannakleurige achtergrond en beeldden op de bovenste verdieping het thema van de dans, op de eerste verdieping maskers en serpentines, beneden de muziekinstrumenten uit. Het podium werd verrijkt met een groot orgel uit het atelier van E. Kerkhoff uit Brussel. De promenoir werd als snel de marmeren zaal genoemd. Ze valt vooral op door een zuilenrij in brèche rose uit Noorwegen en die bekroond is met bronzen voetstukken en kapitelen. De eiken zoldering wordt ondersteund door ijzeren liggers. Het voorportaal en de grote trapzaal werden ook versierd door Verbuecken. De zoldering van het gelijkvloers werd versierd met verschillende soorten delfstoffen, de verdieping kreeg diverse planten en bloemen en de drie panelen van de trapzaal de mens en de dierenwereld. Het restaurant, het café en biljartzaal waren in art nouveau uitgewerkt. De decoratie, het houtwerk en meubilair werd door A. Chambon en G. Hobé uitgevoerd. Verlat zaal, Ca. 1910, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets 53 KMDA-archief, SAA, 1#

34 De wintertuin in een glas- en ijzerarchitectuur, gecombineerd met baksteenelementen, werd op ca. 6m hoogte omgeven door een ijzeren gaanderij waarvan de borstwering door Verbuecken met bloemmotieven was uitgewerkt. Onder de trap, die in boogvorm tussen de rotsen naar de voetburg liep, lag een grot met een vijvertje met een waterval. 54 Toen het gebouw nauwelijks in gebruik was bleek er een schreeuwend tekort aan allerlei noodzakelijke dienstlokalen en een repetitiezaal. Er werd op een aanpalend stuk grond de Zaal Keurvels en enige kleine dienstlokalen opgericht. Marmeren Zaal, Onze Zoo, 1 e j. juli Het restaurant was langs de straatzijde gelegen en kon niet vanuit de tuin bezocht worden. Het café en de biljartzaal daarentegen waren langs de tuin gelegen en konden dus niet vanaf de straat worden bereikt. Uiteindelijk bleken het café, biljartzaal, restaurant en leeszaal helemaal geen succesvolle onderneming. Weldra werd dan ook het restaurant omgevormd tot café en een nieuw restaurant werd in de tuin ingericht. De biljartzaal en de leeszaal werden als entr acte zalen voor feestzaal en marmeren zaal ingezet. Het feestzaalcomplex werd tijdens de Tweede Wereldoorlog eerst in gebruik genomen voor verschillende doeleinden en ook zwaar beschadigd. De komende decennia werd hard gewerkt om een nieuwe feestzaal te construeren. 55 Concertzaal als ziekenboeg WOII, KMDA-archief, SAA, 1# In 1951 werden er herstellingswerken aan de feestzaal uitgevoerd. Het was noodzakelijk het reusachtige dak en de enorme koepel van de feestzaal te vernieuwen. Deze omvangrijke werken gaven ten slotte nog niet de minste verbetering aan het inwendig aspect van de zaal. De KMDA was er zich wel volkomen van bewust, dat de feestzaal helemaal niet meer voldeed aan de materiële en esthetische voorwaarden, die voor een normale concertzaal nodig zijn. - In 1955 ontwierp René Grosemans een nieuw plan voor de aanleg van de wintertuin. De beplantingen werden anders gerangschikt en de rotsconstructie wordt verstevigd en uitgebreid KMDA-archief, Zoo, plannenarchief; BAETENS KMDA-archief, SAA, 1# KMDA-archief, Zoo, plannenarchief. 162

35 1959, opbouw concertzaal, Zoo, 26 e j. nr.3 januari K. Elisabethzaal, Zoo, 26 e j. nr.3 januari In 1958 kreeg de KMDA een lening waardoor ze de nodige financiële middelen had voor de vernieuwing van het feestzaalcomplex. 57 De grote tentoonstellingszaal kreeg een oppervlakte van 1500m², het auditorium een 2040 zitplaatsen, twee conferentiezalen Zaal Keurvels en de Zaal Flor Alpaerts, een pedagogische zaal, een ruim restaurant en een vernieuwd café Paon Royal. De KMDA kocht van alles tweede hands, omdat het gloednieuw niet kon worden betaald. Al snel werd de feestzaal helemaal afgebroken. De marmeren zaal en het museum werden als opslagplaats gebruikt om het volumineuze materieel te bergen, dat reeds werd aangekocht voor de uitrusting. Op het gelijkvloers kwam een ruimte hall die als tentoonstellingzaal kon gebruikt worden. De marmeren bevloering van deze hal werd aangekocht van de ontvangstzaal van het Italiaans Paviljoen van de Wereldtentoonstelling in Brussel. Van uit deze hal vertrokken trappen naar de eigenlijke feestzaal gelegen ter hoogte van het podium is circa 15m diep. Onder de orkest ruimte kwamen de vestiaires. Onder het podium kwam een kleine zaal bestemd om als klaslokaal te dienen voor schoolgroepen die hun bezoek aan de tuin willen voorafgaan of volgen door een klassikale les. 58 De KMDA kocht ook zetels die het Auditorium van de Expo 58 stoffeerden, alsook een belangrijk deel van de meubilering en de elektrische installaties. 59 Het terrein waarop de voormalige Zaal Keurvels stond werd verkocht en op het aanpalend perceel, dat voorheen ondoelmatig werd gebruikt, kon de nieuwe Zaal Keurvels worden opgericht, met daarboven op de verdieping de Zaal Alpaerts. Aan de architect Rie Haan werd de opdracht gegeven het ingewikkeld programma te verwezenlijken, met inachtname van de beschikbare geldmiddelen. Verder werd beroep gedaan op prof. Ir. Henri De Bruyn voor de elektrische installatie, op Ir. H. Marcq voor de verwarmings- en verluchtingsproblemen, op Ir. A. O. Guibert van parijs voor de akoestiek. De KMDA beschikte nu over een grote tentoonstellingszaal op het gelijkvloers, vanwaar de Zaal Keurvels, de pedagogische zaal, de Marmeren zaal, het restaurant en het café Paon Royal kunnen bereikt worden. Vanuit deze Tentoonstellingszaal vertrekken twee monumentale trappen naar de hoger gelegen grote concertzaal, alsook naar de Zaal Alpaerts welke boven de Zaal Keurvels was gelegen. De toegang aan het Koningin Astridplein zal nog uitsluitend dienen voor de uitvoerende artiesten. Zij kunnen zich langs hier via trappen en gangen rechtstreeks achter de zaal begeven, waar ze ook de kleedkamers, toiletten, loges, repetitiezaal, instrumentkamers en vergaderzaal 57 Zoo, 24 e j. nr. 1 mei Zoo, 24 e j. nr. 3 januari Zoo, 24 e j. nr. 4 april

36 vinden. Boven het restaurant ligt een zeer ruimte bibliotheek, die met de kantoren in verbinding staat. Rechts van het podium komt een grote ruimte beschikbaar voor de noodzakelijke uitbreiding van het Natuurhistorisch Museum. 60 De Zaal Alpaerts werd uitsluitend gebruikte voor muziekrepetitie. De Zaal Keurvel werd speciaal ontworpen om er voordrachten in te geven en was ingericht voor de projectie van films, documenten en diapositieven. De Ostzaal was bestemd en ingericht voor educatieve en pedagogische doeleinden en voor bezoekende schoolgroepen. 61 tentoonstellingszaal, Zoo, 26 e j. nr.3 januari Zaal Alpaert, Zoo, 26 e j. nr.3 januari In 1960 was het terras langsheen de Marmeren zaal in ruwe lijnen klaar. Het vernieuwde Caférestaurant Paon Royal werd langs de tuin uitgebreid. - Tijdens de bouw van het zalencomplex en de verbouwing van de bestaande ruimten, die daarmee gepaard ging werd van de gelegenheid gebruik gemaakt om het Natuurhistorisch museum te vergroten. In 1963 werd op de daarboven gelegen verdieping extra ruimte geboekt. Een oppervlakte van 165m² kon daardoor ter beschikking worden gesteld voor de museologische dienst, die nu in een definitieve werkruimte ondergebracht doelmatiger kan worden uitgerust : Er werd gewerkt aan de inkomhal van het natuurhistorisch museum, die tot een Museum Karel Verlat zal worden ingericht. Er prijkten reeds drie grote schilderijen van Karel Verlat, die ons door de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van Antwerpen werden toevertrouwd. 63 In dit zelfde jaar werd het restaurant aan de ingang geopend en kon ook via de ingang van het Café Paon bereikt worden die de tuin niet wensen te bezoeken, maar er langs een veranda toch een blik op konden werpen In 1975 werd in de wintertuin de galerij noodgedwongen vervangen Het complex werd in 1994 gerestaureerd door het architectenduo G. De Moor en L. Fornoville. - De marmeren zaal en de verdieping erboven zijn vandaag in genomen door het Flanders Congress en Concert Center. 60 Zoo, 26 e j. nr. 1 mei Zoo, 26 e j. nr.3 januari Zoo, 29e j., nr. 1 mei Zoo Antwerpen, 36ej. Nr. 4, april Zoo Antwerpen, 37 e j. nr. 1 juli Zoo Antwerpen, 42, j. nr. 1 juli

37 Kongopauwen (1898-? ) Emile Thielens ontwierp in 1898 een nieuw kangoeroeverblijf langs de Ommegankstraat naast de Melkerij. Het gebouw werd geconstrueerd samen met een afsluitingsmuur, een toegangspoort en een publiek toilet. Het langwerpige gebouw bestond uit acht traveeën voor de acht aparte binnenhokken. Onder het dak waren er lucht- en lichtopeningen voorzien. De binnenhokken waren van elkaar afgesloten met tralies tot op een bepaalde hoogte. Langsheen de afsluitingsmuur was er een dienstgang en vooraan was er een buitenverblijf voorzien met een arduinen sokkel. De gevel van de binnenkooien was bekleed met ruw gekapte natuurstenen. De dieren waren van de bezoeker afgesloten door traliewerk. 1898, ontwerp Thielens, KMDA- plannenarchief -Tussen 1898 en 1971 zijn er zeker en vast restauratiewerken aan het gebouw uitgevoerd, echter is hier geen informatie over teruggevonden kreeg het gebouw een nieuw strodak In 1994 werd het gebouw helemaal opgeknapt en kregen de dieren 30% meer ruimte ter beschikking. De rieten dakbedekking werd mooi glad geborsteld door de ervaren werklieden en vormde een goed isolerend en toch nog relatief brandvrije dakbedekking. 67 KMDA-beeldbank 2010, Foto MJ 66 Zoo Magazine, 36ej. nr. 4, april Zoo Antwerpen, Planckendael, 59 e j. nr. 4 lente

38 Melkerij ( ) In 1898 werd er door Thielens een melkerij ontworpen in een Vlaamse neorenaissance stijl. De melkerij was gelegen naast het apengebouw, omdat men toen van mening was dat de aanwezigheid van herkauwers tuberculose bij primaten kon afweren. De koeien van de Zoo werden hier gestald, en gaven kwaliteitsmelk waarmee de kinderen van de Antwerpse burgerij werden grootgebracht. 1898, ontwerp Thielens, KMDA- plannenarchief Koeienstallen, KMDA - beeldbank De gevel is opgebouwd in een typische Vlaamse neorenaissance stijl in bak- en zandsteen. Thielens construeerde een imposante voorgevel bestaande uit 3 bouwlagen gemarkeerd door achthoekige torens en een erker onder een leien zadeldak Achter deze gevel was een eenvoudige constructie van twee bouwlagen op een kelder. De eerste bouwlaag had twee keukens, een gelagzaal met een grote schouw en de koeienstal. De tweede bouwlaag, de zolder, werd enkel ingenomen door zolderruimte. Boven de galerij waren 4 volières voorzien. De melkerij vervulde destijds een belangrijke didactische rol en droeg veel bij tot de verbetering van de melkproductie en de hygiënische behandeling van de melk. Door omstandigheden gedwongen zag de KMDA zich in 1924 verplicht het bedelen van de melk stop te zetten. -Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de activiteiten hervat. Na de oorlog werd het gebouw tijdelijk gebruikt voor diverse andere doeleinden. In de ruimte die momenteel door het planetarium wordt ingenomen, waren destijds een lange periode na de Tweede Wereldoorlog de beenhouwerij en de keuken geïnstalleerd. Boven de galerij had in de volières de kwekerij van ratten en muizen een onderkomen gevonden, terwijl de kaartspelers, die later naar een lokaal in de Ommeganckstraat zijn verhuisd, gezellige namiddagen doorbrachten in de vroegere verbruikzaal van het gebouw. 68 -In 1969 startte de dierentuin met het organiseren van zoo-klassen. Wanneer in 1969 de Opvoedkundige dienst van de Antwerpse zoo werd opgericht. De zooklassen werden gedurende enige tijd in de Ostzaal ondergebracht. -In werd een gedeelte van de benedenverdieping van het gebouw omgevormd tot planetarium. 68 VAN RUYSSEVELT, SCHREVENS

39 -De architecten G. De Moor en L. Fornoville hebben het gebouw in 1989 gerestaureerd en functioneel ingericht met les-en computerlokalen. De vroegere gelagzaal van de Melkerij werd gerestaureerd en blijft verder fungeren als inkomhal van het planetarium. Op de bovenverdieping werd een polyvalente zaal voorzien voor het houden van vergaderingen en het geven van cursussen voor de Zoo-oppassers. Een bibliotheekruimte voor de Zoogidsen, een lokaal voor het opslaan van didactisch materiaal, twee kantoren en een kopieerlokaal vervolledigden het geheel. 69 Melkverdeling, KMDA - beeldbank Gelagzaal, KMDA-beeldbank 1912, Zoo Antwerpen, 55 e j. nr. 2 oktober Zoo Antwerpen, 55 e j. nr. 2 oktober

40 Administratiegebouw en ingang ( ) In 1899 maakte Thielens de eerste ontwerpen voor een administratiegebouw, het restaurant Paon Royal en een nieuwe ingang voor de Zoo. 1898, ontwerp Thielens, KMDA- plannenarchief Ca. 1910, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets De symmetrische lijstgevel van het restaurant Paon Royal bestaat uit 5 traveeën en is ca. 21m breed en 25m hoog. De middenrisaliet is samengesteld uit drie traveeën en vier bouwlagen, de zijvleugels uit een travee en drie bouwlagen. Op de eerste bouwlaag rust een glazen overkapping met smeedijzeren steun. Verder onderscheidt de gevelstructuur zich door smalle opgaande lisenen en rondbogige drielichten met spitsboogomlijstingen en sgraffitoversiering van rood-bruin rankwerk. Op de borstwering van deze drielichten staan pauwen afgebeeld. Het administratiegebouw op de hoek kenmerkt zich ook door een lijstgevel met twee traveeën en drie bouwlagen. Deze gevel is bekleed met een parament in witte natuursteen. De ongelijke verdeling van de benedenverdieping zet zich door in de zware pilasters op de bovenverdiepingen, die door hoge vensters zijn geopend. Op de hoogste blinde verdieping werd de gevel tussen de pilasters versierd met sgraffito, rood-bruin rankwerk tegen een gouden achtergrond. Het blijft een verdienste van Thielens de ornamentiek niet enkel in het interieur, zoals bij de meeste van zijn collega s, maar ook in de gevel te hebben verwerkt. Het balkon, het entablement met kroonlijst en de gesloten attiek lopen door naar de gelijkaardige tuingevel. Op de gelijkvloerse verdieping was er een secretariaat, het bureau van de directeur, een grote traphal en een antichambre voorzien. De eerste verdieping had een anti-chambre een zaal voor de administratie en een depot voor het archief. Het archief was een volledig afgesloten ruimte met een aparte spiltrap. Op de tweede verdieping was er de grande salle du conseil met een decoratief stucwerk plafond en ook weer een aparte ruimte voor het archief. Boven het restaurant waren er verschillende salons voorzien in enfilade en een bureau. Op de twee de verdieping waren er drie slaapkamers, twee kamers, een salon en eetkamer. De derde verdieping bestond geheel uit zolderruimtes en enkele mansarde kamers. De twee gebouwtjes aan de hoofdingang kregen werden met een geprofileerd topstuk en bolvormige smeedijzeren bekroning. Twee mozaïekpanelen die een tijger en een leeuw voorstellen van Henri Verbuecken en twee levensgrote bronzen van Josué Dupon op het dak van deze gebouwtjes vormen 168

41 een decoratief element waar een bijzondere dramatische kracht van uitgaat. Op het ene stuk tronen twee kroeskoppelikanen op een scheepswrak, op het andere twee gieren op een olifantenkop. -In 1922 werd er een nieuwe inkom gemaakt voor het Café Paon Royal. 70 -Verschillende ruimten van het administratiegebouw werden beschadigd tijdens de Tweede Wereldoorlog en zijn nagenoeg verdwenen. Slechts enkele deuromlijstingen in art-nouveaustijl, een spiegel in de gang, een houten gedenkplaats in de vergaderzaal en resten van de lambrisering in de twee kleine kantoren geven een idee van de rijkdom van het oorspronkelijke interieur. In 1949 werden er onderhoudswerken en verbeteringswerken uitgevoerd. De kantoren worden verbouwd en rationeel ingericht. Een betere contact tussen publiek, secretariaat en het leven in de tuin werd hierdoor bevorderd. In het secretariaat werd een boekhandel ingebracht. Het gebouw werd bijna volledig heringericht in art deco stijl. 71 -In 1961 werd na de vernieuwing van het feestzaalcomplex het café Paon Royal vernieuwd en vergroot. Alles werd vernieuwd: de lambrisering, de zetels en tafels, de verlichting evenals de dienstlokalen. De nieuwe instelling onderscheidt zich door haar aangepast karakter, haar sobere moderne stijl en meubilair; comfort en een gezellige atmosfeer. Ook de bijgebouwen werden veranderingen aangebracht. Nieuwe installaties werden opgericht zoals keukens, koelkamers, liften, provisiekamers, bier- en wijnkelders, een eetzaal en gezondheidsinstellingen met stortbaden voor het personeel, burelen voor de administratie enz Dit alles in nauw verband met de herinrichting van het restaurant KMDA-archief, Zoo, plannenarchief 71 Zoo, 14 e j. april Zoo, 27 e j. nr. 2 oktober

42 Wallibies ( ) Rond 1900 werd op het nieuw verworven perceel aan de Ommeganckstraat een verblijf voor Bennet s Wallaby kangoeroes aan de hand van Thielens zijn ontwerp opgericht. Later werd het ook het verblijf voor kamelen en neushoorns. Het gebouw kreeg tussen de andere gebouwen van de Ommeganckstraat een L-vormig grondplan. Het overdragende zadeldak werd getooid met een lijst- en puntgevel in eclectische stijl. De geritmeerde gevels werden opgesmukt door toepassing van verschillende baksteensoorten. De ramen hebben mijter- en rondbogen en zijn gescheiden door opvallende balustervorige zuiltjes. 73 Ca. 1900, Beeldbank KMDA -In 1951 werd inwendig alles heringericht tot een gezond en warm winterverblijf voor de zeldzame witte neushoorn. Om op elk ogenblik deze kostbare gasten een warm stortbad te kunnen geven, werd er zelfs een speciale boiler geïnstalleerd. 74 -In 1955 werden belangrijke werken uitgevoerd aan het buitenterras van de witte neushoorn. Het ratten verblijf en de rest van het ingesloten perceel werd opgevormd tot een groter buitenverblijf. Het traliewerk werd ook vervangen door een droge gecamoufleerd gracht. 75 -In 1975 werd het verblijf helemaal opgefrist: het buitenperk kreeg door een nieuwe nivellering van het terrein een ander uiterlijk terwijl het ook werd vergroot langs de publiekzijde, zodat de dieren op kortere afstand konden geobserveerd worden , Zoo, 20e j. mei VAN RUYSSEVELT, SCHREVENS Zoo, 16e j. augustus Zoo, 20 e j, mei Zoo Antwerpen, 41 e j. nr. 1 juli

43 Makigebouw ( ) Rond 1901 ontwierp Thielens een gebouw voor Rhesusapen gelegen tussen het kangoeroeverblijf en het okapiverblijf. Er zijn geen tekeningen of plannen van dit gebouw in het KMDA-plannenarchief teruggevonden. Het verblijf werd ontworpen als een vrijstaand paviljoen van baksteen met ingewerkte houten boomelementen en met en complex dak in pseudo-landelijke stijl. KMDA-beeldbank - Het gebouw zal gedurende de 20 e eeuw gerestaureerd zijn, maar ook hier is verder geen informatie over teruggevonden. - In 1994 werd het gebouw gerestaureerd. Zowel de binnen als buitenzijde werd grondig aangepakt. Zo werden binnenin de klimbalken voor de dieren volledig nagemaakt in beton. Door een gietvorm te maken van een boom, kon men van het beton een perfecte kopie van de boom maken. 77 Zoo Antwerpen, Planckendael, 59 e j. nr. 4 lente , Foto MJ 77 Zoo Antwerpen, Planckendael, 59ej. nr. 4 lente

44 Gevels aan het Koningin Astridplein ( ?-2002) 1898, ontwerp Thielens, KMDA- plannenarchief In 1903 ontwierp Thielens in het verlengde van het restaurant Paon Royal aan het Koningin Astridplein nog vier winkels met daarboven vier woningen, de directeurswoning en een aparte inkom voor het feestzaalcomplex. De vier winkelhuizen zijn een eenheidsbebouwing met symmetrisch opgebouwde gevelwand van twaalf traveeën en vijf bouwlagen onder een leien zadeldak met dakkapellen. De gevel van de eerste twee bouwlagen is bekleed met blauwe hardsteen. Over de derde bouwlaag loopt een doorlopend ijzeren balkon. De middenpartij van zes traveeën is opgebouwd als een lijstgevel. Hier heeft de vijfde bouwlaag heeft over de gevelbreedte een loggia van geprofileerde rondbogen. Links en rechts van de middenpartij is risalietvormende puntgevel. De woningen en winkels waren per twee in spiegelbeeld opgevat. Op de gelijkvloerse verdieping hadden ze alle vier achter de winkel een eetkamer, keuken en binnenplaats met wc. Op de eerste verdieping twee kamers en twee cabinetten De directeurswoning heeft drie traveeën en vier bouwlagen onder een leienzadeldak met één brede dakkapel. De derde bouwlaag heeft een gevelbreed balkon met ijzeren borstwering en consoles in art nouveau-stijl. Onder de kroonlijst werd een gestileerd floraal motief als het fries aangebracht. het toegangsgebouw tot de feestzaal heeft maar één travee en vier bouwlagen. Het werd verhoogd door een polygonale lantaarn onder een leien koepel met nokversiering. De hoeken werden uitgewerkt als kolossale pilasters met per verdieping een verschillend bewerkte schacht (gegroefd, met lijnmotief of sculptuur van guirlandes en palmet). Er werd een gevelbrede inscriptie "Société Royale Zoologique" aangerbacht. Op de gelijkvloerse verdieping is er een boogvormige inkom met een ijzeren hek in art nouveau-stijl. De aflijnende segmentbooglijst heeft een brede sleutel met opschrift "Entrée salle des fêtes". Ca. 1910, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets -In 1913 werden er veranderingen aangebracht aan de badkamer en de kamer van de directeurswoning. 78 -Tijdens dit onderzoek is weinig informatie gevonden over de verschillende aanpassingen die zowel de winkelpanden, de directeurswoning en de ingang naar de feestzaal hebben ondergaan. Voor meer 78 KMDA-archief, Zoo, plannenarchief 172

45 informatie over de bouwgeschiedenis van deze panden, moet er een diepgaandere bouwhistorische studie ondernomen worden. -In 2002 werd er het Diamantmuseum in ondergebracht. 173

46 Aquarium en reptielengebouw ( ) 1909, ontwerp Thielens, KMDA- plannenarchief Er waren reeds ideeën in 1873 om een reptielengebouw te construeren in combinatie met een aquarium. Zowel Charles Servais als de Raad van Bestuur hebben deze gedachte meerdere malen aangehaald, maar uiteindelijk niet uitgevoerd, omdat de KMDA op dat moment andere financiële prioriteiten had. Zo was er in 1873 ook het idee om de Egyptische tempel te vergroten, wat uiteindelijk ook niet werd uitgevoerd. Een verslag van de raad van Bestuur in 1874 vermeldt, dat ondanks hun inkomsten van de leden en het verkoop van de dieren: blijft er ons geen genoegzaam overschot voor bouwingen van eenig gewigt.. Spreken wij niet van een aquarium, hetwelk tot oneindige kosten van de instelling en onderhoud zou aanleiding geven en niettemin overal bewonderd wordt. 79 Ca. 1910, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets Ca. 1910, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets Uiteindelijk werd rond 1905 beslist om een aquarium met reptielenverblijf aan de zijde van de Ploegstraat te construeren. Met zijn ontwerp won hij extra ruimte door bovenop het aquarium het reptielenverblijf neer te zetten. De rechthoekige structuur werd in drie bouwlagen opgetrokken waarvan de middelste, eigenlijk de gelijkvloerse verdieping waar het aquarium zich bevind, voor het publiek toegankelijk was. Het aquarium werd langs de tuingevel helemaal bedekt met een rotsenstructuur. Het reptielengebouw zelf werd opgevat als een Griekse tempel op een rots. Het rotsengeheel werd ontworpen door P. Jaquet, Architect Paysagiste uit Brussel. De traveaux de rochers et rustiques werden uitgevoerd door meneer F. Dumilieu, een rocailleur uit Brussel gespecialiseerd in de décoration pittoresque de parcs et jardins. Hij had op de Wereldtentoonstelling van 1910 in Brussel de Grote Prijs en een Gouden Medaille gewonnen. Jacquet maakte een plan en tekening van de rotswand van het aquarium. Op zijn tekening voorzag hij beplanting tussen de rotspartijen. Voor de constructie van het aquarium ondernam directeur M. L Hoêst jr. een studiereis naar de aquaria van Brussel, Amsterdam, Leipzig, Berlijn en Napels. Voor de technische problemen werd het advies ingewonnen van A. Dagry, een specialist uit Parijs. De grote zaal werd voorzien van 22 waterbakken voor zoetwatervissen en zeevissen. De meubilering voor de centraal opgestelde terraria werd aan het atelier van Henri Verbuecken toevertrouwd. 79 KMDA-archief, SAA, 1#

47 Bouw van Aquarium in In 1971 woerd het reptielengebouw langs de Ploegstraat verbreed, Zoo Antwerpen, 41e j. nr. 3 januari 1976 Reptielenverblijf, Zoo Antwerpen, 41e j. nr. 3 januari In 1958 werd de sectie exotische en tropische vissen in het aquarium voorlopig gemoderniseerd ter afwachting van een nieuw project met aanbouw op de plaats waar de volière (nu Vriesland) is, met een nieuwe galerij voor exotische vissen. Deze werden verdeeld over een honderdtal kleinere aquaria. Binnenin rondom de hal, kwam een wand waarachter de aquaria zo worden opgesteld dat de voorzijden er van als het ware ingelijst stonden, terwijl ze langs achter sterk werden verlicht. Door een groot velum dat meteen ook het centraal bassin overspande, werd heel de hal in het duister gehuld, zodat men van uit de zaal duidelijker dan voorheen de vissen kon zien. 80 -Tussen 1971 en 1975 werd het reptielengebouw helemaal gemoderniseerd. Met de hulp van specialisten als Carl Gans en Paul Leloup werd een totaal nieuw concept uitgewerkt. Het oude gebouw had het nadeel dezelfde in- en uitgang te hebben. Een meer didactische aanpak veronderstelde een grotere ruimte. Architect Grosemans deed hiervoor de buitenmuur langs de Ploegstraat 4 meter opschuiven en won aldus 160m² bij. Aan de tuinzijde kon 320m² vloeroppervlakte meer verkregen worden door het uitbouwen van een wandelweg langs een uitbreiding van het middenstuk. Deze walk through stelde een tropische tuin voor, waar ongevaarlijke reptielen en enkele zeldzame rotsvogels zich bevonden. De structurele aanpassing maakte een zig-zag opstelling van de terraria rond een centrale gang mogelijk. Er is nog nauwelijks sprake van kooien, omdat men niet aarzelde de nieuwe inzichten en technieken toe te passen. Zo is het mogelijk het bewegen van een reptiel te stimuleren door warmte- en lichtbronnen en slangen van het publiek gescheiden te houden door de open kooi te voorzien van een koude-luchtgordijn. Er werden ook verbouwingswerken in het aquarium uitgevoerd. In de zaal voor tropische vissen werd het plafond verlaagd: de aquaria werden rees gedeeltelijk herplaatst. Doordat er een tussenverdieping kwam, ontstonden er zeer grote ruimten die men dankbaar als kweek- en bergruimte in gebruik zal nemen. 81 -In 1994 werd de mozaïekvloer in het aquarium opnieuw gelegd. Steentje per steentje werd de ganse vloer herlegd en nadien opgevuld. 82 -In 1995 werd de grote hal van het Aquarium door architect Georges Baines verbouwd en gerestaureerd. De hal met de rotspartijen is grotendeels intact gebleven. Bij het instaleren van de aquaria werden de oorspronkelijke wandmuren van de grote hal goeddeels bewaard Zoo, 23 e j. nr.3 januari Zoo Antwerpen, 37e j. nr. 2 oktober 1971;Zoo Antwerpen, 38e j. nr. 2 oktober 1972; Zoo Antwerpen 38e j. nr. 3 januari 1973; Zoo Antwerpen, 41e j. nr. 3 januari Zoo Antwerpen, Planckendael, 59ej. Nr. 4 lente

48 Panoramapark ( ) Het optrekken van de gigantische spoorweghal van het Centraal Station werd in het begin van de 20 e eeuw aanzien als een visueel obstakel. Er werd beslist om de splinternieuwe hal zo veel mogelijk van het oog van de bezoeker te onttrekken en een nieuw kunstmatig park werd als oplossing vooropgesteld. Tegelijkertijd met het aquarium en reptielenverblijf ontwierp Thielens het panoramapark naar de inzichten van Carl Hagenbeck. Met het panoramapark zette de Antwerpse Zoo de eerste stap naar vernieuwing. En voor die tijd was de aanleg van het panoramapark een gedurfde onderneming. 1909, ontwerp Thielens, KMDA- plannenarchief 1909, ontwerp Thielens, KMDA- plannenarchief?, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets Het panoramapark werd aansluitend met de rotspartij van het aquarium geconstrueerd. Een wandelweg leidde de bezoeker bergop over een brug en terug naar beneden. Op de brug had de bezoeker een fantastisch zicht op de dierentuin en de onderliggende dierenverblijven. De binnenverblijven van de dieren waren ondergebracht onder de omhooggaande wandelweg. De gevel was helemaal in similirots bekleed waardoor het leek alsof de dieren in grotten leefden. Voor de realisatie van dit park deed Thielens voor het tuingedeelte beroep op de tuinarchitect Jacquet en op de hoofdhovenier Louis Blockx. Voor het construeren van de rotspartijen en de panoramaburg werd de Brusselse rocailleur F. Dumilieu geëngageerd. Het heuvelachtig landschap rust op een betonnen dak. De lege ruimte daaronder is zo groot dat keukens, koelkamers, laboratoria, garage etc er konden ondergebracht worden. De bruggen, gemaakt volgens het 83 Zoo Antwerpen, 37e j. nr. 2 oktober

49 Hennebiquesysteem, zouden de eerste constructies van gewapend beton in België zijn. Het gaat om een van de vroege aanwendingen van gewapend beton te Antwerpen, waarvan het procédé door de Franse ingenieur François Hennebique in de bouw werd ontwikkeld. Voor zijn bouwwijze was het monolieten karakter van het skelet kenmerkend: kolommen, langs- en dwarsbalken en vloerplaten vormden een geheel van gewapend beton. In het stadsarchief werden enkele gegevens gevonden over de aanleg van de rotspartij van het panoramapark. 84 Het geheel werd ontworpen door P. Jaquet en werd uitgevoerd door meneer F. Dumilieu. Jaquet maakte zelf de plannen voor de élévation des differents parties d enrochements, maar Dumilieu stond in voor de uitvoering van des mètres superficiels de rochers, ponts rustiques, béton, cascade etc Een factuur aan de KMDA vermeldt de volgende werken tussen 28 mei 1910 en 23 augustus 1910: Rochers : -logeant le mur du chemin de fer -côté du pont face au chemin de fer -côté du pont face à l aquarium -talus et les niches face à l aquarium -auprès de la cascade (waterval) -au dessus des niches face au Chemin de fer -isolée auprés du pont face au jardin -à masquer les magasins prés la cheminée du chemin de fer -contre la façade de l aquarium à masquer la vue du trou d éclairage des reptiles -de la niche auprés du réservoir côté droit de l aquarium -au dessus de la toiture du pavillon des flamands -modifier contre le pavillon des flamands -des niches aux chèvres et masquer l habitation du fond du jardin -devant le réservoir d eau auprès du rocher des chèvres -isolées dans la pelouse auprès des crocodiles Beton: 84 KMDA-archief, SAA 1#

50 Aanleg struisvogelperk, Onze Zoo, 3 e j. januari plate-forme sous les rochers dans la pelouse Rampes rustiques : -de chaque côté du pont face à la cascade Arbres rustiques -du pont face à la cascade -de soutien de chaque côté du pont Pont Rustique Roches : -de l escalier auprès de la cascade -de l escalier auprès du pont -auprès de l escalier du pont. Opmerkelijk is dat de rekening van het materiaal gemaakt wordt per m². De rotsen werden in cement vervaardigd en met ijzeren stangen en profielen in de bakstenen muren vastgemaakt. 85 Werken nieuwe aanleg, Zoo Antwerpen, 21 e j. nr. 3, januari In 1938 werd aan de ingang van het aquarium in het panoramapark een perk aangelegd voor struisvogels. 86 -In 1949 werd gestart met de diensten doelmatig te groeperen onder het panorama park. 87 -Als gevolg van de vernielingen door een V-bom in 1945, werd in vooral het hoger gelegen gedeelte van het panoramapark gerenoveerd en aangepast. Men verhoogde de zuidelijke uithoek nog met ca. 6m om de huizen in de Pelikaanstraat te verbergen. Aldus bereikte men een hoogteverschil van 30m. 88 De grote hinderpaal voor het herstellen van het plateaus was vooral het reuze dak, waarop heel het park is aangelegd. Door de schokken van de V-bommen die op het station vielen, ontstonden lekken in het beton en was het een geldrovend werk om deze onder een laag aarde te dichten. Door verhoging van de muren, die palen aan de Ploegstraat en aan het station, werden toen de omliggende huizen aan het oog van de bezoekers. Een groot aantal hokken en looprennen werden gebouwd op de ruimte die vroeger niet ten volle werd benut KMDA-archief, SAA, 1# Onze Zoo, 3 e j. januari Zoo Antwerpen, 14 e j. april BAETENS Zoo Antwerpen, 21 e j. nr. 3, januari

51 Doornsede project 1956, Zoo Antwerpen, 21 e j. nr. 3, januari 1956 Onder de rotsen werden tal van belangrijke installaties gecamoufleerd, ten dienste van het aquarium en het reptielenhuis, die daar vlakbij liggen. Ook werd hier een kweekafdeling ingericht voor allerlei levend voedsel waar vissen en reptielen behoefte aan hebben. 90 -In 1978 werden de rotsen van het aquarium en panoramapark hersteld. 91 -De meest recente restauratiewerken dateren van 2004, toen de koopperken van de takins en de Himalaya thar-geiten door architect Patrick De Sterck werden heraangelegd. -Tijdens de uitvoering van dit onderzoek zijn er weer werken aan het panoramapark gaande. 90 Zoo Antwerpen, 23 e j. nr. 2, oktober Zoo Antwerpen, 43 e j. nr. 3,

52 Zebra s en buffels ( ?) Runderengebouw, KMDA-beeldbank In ontwierp Thielens aan de zijnde van de Ploegstraat een opvallend langgerekt runderengebouw in cottagestijl met acht dakkapellen. De overkragende doorlopende luifel was bedekt met riet. Aan beide zijden bevond zich een travee in baksteen met puntgevel. Boven de poort was in een decor van ranken een kleine tegelfries met de bouwdatum aangebracht. In het gebouw was een waterbekken met drie granieten sokkels waarop, net zoals in het roofdierengebouw, de borstbeelden stonden van drie gewezen directeurs. 92 Het interieur was toegankelijk voor de bezoeker. De ruimte hal was ingedeeld in verschillende compartimenten door middel van dwars geplaatste hardstenen korfbogen op central ronde zuilen. Het plafond was afgewerkt met troggewelven op zware I-profielen en gietijzeren middenzuilen. De wanden waren in metselwerk opgericht. Er zijn echter geen bouwplannen van het runderengebouw bewaard gebleven. Een foto van het gebouw rond toont dat de dieren toen een erg klein buitenperk hadden dat met stevige tralies was afgewerkt. Watutsiverblijf KMDA-beeldbank - In 1935 werd ook besloten om de grote vogelkooi voor het runderengebouw af te breken. Hij verkeerde reeds in 1931 in een bouwvallige staat. Daarnaast beantwoordde het niet aan zijn doel. Toen men destijds besloot deze volière op te richten, verkeerde men in de hoop, dat de vogels hier het leven in de vrije natuur zouden hernemen, dat ze hun nesten tussen de bomen en het ijzerwerk zouden gebouwd hebben en er geleidelijk te midden van de kunstmatige aangelegde tuin een brokje ongerepte natuur zou verkregen worden. Uiteindelijk bleef de volière een gewone vogelkooi te zijn, dan wel van een reusachtige afmeting. 93 De vogelkooi werd afgebroken en op dezelfde fundatie werd door Emiel Van Averbeke twee gebouwen ontworpen: één watutsirunderen en één bizons. De twee aparte dierenverblijven kregen het uitzicht van een blokhuten de daken werden bedekt met kunstleien VAN RUYSSEVELT, SCHREVENS Onze Zoo, 2 e jaargang, VAN RUYSSEVELT, SCHREVENS 2007; Onze Zoo, 3 e j., juni

53 - De buitenverblijven van de runderen werden pas na 1990 vergroot en opnieuw aangelegd tot aan het watusi- en bizonpark. Tot dan was er de mogelijkheid om de bizons van dichter bij te bekijken. Beide diersoorten zijn ondertussen verhuisd naar Planckendael, omdat daar meer ruimte is om hun natuurlijke biotoop na te bootsen. Momenteel wordt het park gebruikt door zebra s. 2010, Foto MJ 181

54 III Emiel Van Averbeke Emiel Van Averbeke werkte reeds sinds 1892 met Emile Thielens samen als tekenaar op zijn bureau. Verschillende ontwerpen van Thielens werden dan ook in samenspraak met Van Averbeke gemaakt. Thielens stierf in 1912 en twee jaar later brak de Eerste Wereldoorlog uit. Tijdens het interbellum werden er niet zoveel nieuwe gebouwen geconstrueerd, maar concentreerde de KMDA zich voornamelijk op de herstellingen in de tuin en aan de gebouwen. Echter is Van Averbeke wel verantwoordelijk voor de twee gebouwen van de Watutsirunderen en ook het eerste ontwerp van de poort en ommuring van de Baby-Zoo. 182

55 Kinderzoo ( ?) Inkompoort, KMDA-archief, SAA, 1#2196 De KMDA zorgde in de dierentuin niet alleen voor ontspanning van de volwassenen, maar ook voor de ontspanning van de kinderen. In 1880 was er de mogelijkheid dat de kinderen op enkele dieren rondritjes konden maken, in 1887 kwam er reeds een speeltuin, maar een Baby-Zoo kwam in 1939 tot stand. Deze Baby-Zoo werd opgericht op de grond van enkele afgebroken huizen langs de Ommeganckstraat achter de roofvogelkooien. Emiel Van Averbeke tekende hiervoor enkel de afsluitingsmuur langs de Ommeganckstraat en de inkompoort naast de roofvogelkooien. De kinderen hadden hier de mogelijkheid om in een speeltuin met zandbak te spelen en in de buitenperken van de dieren te komen, om op deze manier de dieren te kunnen aanraken. 95 Baby-Zoo, Zoo, 5 e j. juni In 1951 werden vele kleine verbeteringen aangebracht en werd hier een geschikte verblijfplaats ingericht voor de kleine panda, die thans vanuit de boomstam middenin zijn terrein de aandacht trok. 96 -In 1952 kwam er haast een nieuwe miniatuur dierentuin met speeltuin tot stand. Alles werd hier grondig gewijzigd en getracht een ensemble te bereiken dat aantrekkelijk, sober en keurig is waar de landelijke en poëtische noot niet ontbreekt, zonder daarom te vervallen in goedkope sentimentaliteit. Een minimaal niveauverschil werd als natuurlijke hindernis gebruikt om de lievelingsdieren van de kinderen goed zichtbaar de maken panda en een groep agoutis. In de centraal gelegen looprennen voor eenden, schapen, geiten, duiven en pony s waren voor de kinderen eenvoudig toegankelijk. Langsheen de muur, die paalt aan de Ommeganckstraat werden ruimte volières gebouwd, waarvan bier met suggestieve muurschilderingen die de volgende fabels van La Fontaine uitbeelden: de duif en de mier, de vos en de raaf, de vos en de ooievaar, en de reiger. Natuurlijk zijn de dieren uit deze fabels hier in levende lijve tentoongesteld. Voor de allerkleinste was er een ruime zandbak en voor de kleuters wachten er hun geliefde schommel, glij- en klauterattributen. 97 -René Grosemans heeft tussen 1952 en 1971 een verbruiksruimte ontworpen in de Baby-zoo werd het zelfbedieningsbuffet aan de Baby-Zoo uit gebreide Zoo, 5 e j. juni Zoo, 16e j. augustus Zoo, 19e j. mei KMDA-archief, SAA, 1#

56 -Momenteel zijn er niet zoveel dieren meer terug te vinden in de Kinderzoo en werd het eerder omgebouwd tot een grote speeltuin, waar de ouders vanuit het zelfbedieningsrestaurant hun kinderen in het oog kunnen houden. Baby-Zoo, Zoo, 5 e j. juni Fabel van La Fontaine 1952, Beeldbank KMDA 2010, Foto MJ 99 Zoo Antwerpen, 37 e j. nr.4 april

57 IV René Grosemans René Grosemans werd na de oorlog aangesteld als huisarchitect van de KMDA. Samen met de nieuwe directeur Walter van den bergh voert hij de modernisering van de dierentuin tot een modelzoo uit. Hij zal niet alleen de herstellingen van de schade van de Tweede Wereldoorlog begeleiden, maar zal gedurende een 30 jaar moderne dierenverblijven ontwerpen waarin zowel de architectuur, de biologische vereisten, het functionele, het technische en het educatieve aspect geïntegreerd worden. 185

58 Kiosk (1947) Een van de eerste ontwerpen van René Grosemans is de kiosk voor het feestzaalcomplex. Sinds de oprichting van de Zoo in 1843, vonden op het plein voor het oude Museumgebouw concerten in de open lucht plaats. Eerst op de trappen van het gebouw, later onder een kiosk. De concerten werden sindsdien een vast onderdeel in het muziekprogramma van de instelling. Vooral populaire concerten werden ten gehore gebracht door militaire muziekkapellen. Na de Tweede Wereldoorlog was de kiosk zodanig beschadigd dat de KMDA dringend een nieuwe nodig had om de concerten en het culturele leven in de dierentuin te laten voortgaan. De huidige kiosk dateert van 1947 en heeft een rond podium van natuursteen. Daarop rusten acht met traliewerk versierde ijzeren pylonen (I-balken). Deze twee aan twee gerangschikt, afwisselden met een smalle rondboog en een brede segmentboog. De pylonen dragen een steunbalk waarop het lage, in secties verdeelde en met spanten ondersteunde dak rust , Foto MJ 100 VAN RUYSSEVELT, SCHREVENS

59 Hippotopia ((1886) ) Nijlpaardengebouw ca. 1900, postprentkaart, Privé-collectie Huub Behets Nijlpaardengebouw verborgen onder rotsen, Zoo, 18 e j. oktober Toen in 1880 twee nijlpaarden de dierentuin kwamen verrijken, bracht men ze aanvankelijk onder in de Egyptische tempel, die daar niet op gerekend was. In 1885 kregen ze een aangepast onderkomen, waarbij rekening werd gehouden met de beperkte mogelijkheden van de tuin. De bouw van het reeds in 1876 geplande nijlpaardencomplex werd in 1886 gestart. Net als alle andere dierenverblijven uit die periode werd ook het nijlpaardencomplex door Servais ontworpen. Dit gebouw met drie waterbekkens werd opgetrokken in een neo-babylonische stijl. Op het einde van de Tweede Wereldoorlog werd het zwaar getroffen door een V-bom, waardoor het zodanig beschadigd was, dat het niet meer herbruikt kon worden. -Het werd door architect Grosemans in 1952 heropgebouwd. Het gebouw kreeg volgens het algemeen vernieuwing- en verbouwingsplan van de dierentuin voor het centraal gedeelte van de tuin, een rustieker karakter en werd niet meer in zijn oorspronkelijke staat hersteld. Het gebouw moest een geheel vormen met het tuinlandschap. 101 Naar een ontwerp van R. Landois, de museoloog van het KMDA, werd er een rots omheen gebouwd, opdat het gebouw beter in het landschap zou opgenomen worden. Het interieur werd sober, doelmatig en hygiënisch opgevat. De verlichting kwam langs de in beton gevatte glazen overwelving. Er werd ook een installatie aangebracht om de lokalen te klimatiseren. Bij de inrichting werd bijzondere aandacht geschonken aan de pedagogische en didactische taak die de KMDA zich had opgesteld. Op dit gebied werd hier een novum ingevoerd: tegenover de levende verzameling werd in hel verlichte en ingebouwde uitstalkasten alles samengebracht met betrekking tot de fysiologie, biologie, anatomie en geschiedenis van de dieren. Binnen het gebouw beschikten de dieren over een ruim waterbassin en een goed ingerichte stal, die in verbinding stond met de buitenterrassen, die zuidelijk gericht waren. Tegen de noordelijke zijde van de kunstrots waarin het gebouw was verstopt, leunde een landelijk blokhuis voor Indische waterbuffels Zoo, 16e j. augustus Zoo, 18 e j. oktober

60 -In 2002 werd het gebouw door Patrick De Sterkck en Goedroen Dewaele aangepast en uitgebreid met een moerasbiotoop. Er kwam een groot bassin in openlucht en een modern aangepast binnenverblijf. De gevel werd bepleisterd in een oudroze kleur, verwijzend naar de mudcastles van Midden-Afrika. De muren zijn doorbroken met grote horizontale ramen wat een maximaal zicht op de buitenomgeving verzekert. 2010, Foto MJ 188

61 Mensapenverblijf ( ) Grondplan, Zoo, 24 e j. nr. 4, april Het gebouw werd in opgetrokken naar het ontwerp van Grosemans volgens de nieuwste inzichten over het adequaat huisvesten van mensapen. De apen verbleven gedeeltelijk in open ruimten met terrassen, die door een diepe gracht met water van het publiek waren gescheiden. Mensapen schuwen water en kunnen niet zwemmen, dus deze afbakening was ideaal. Het mensapengebouw had een onopvallende sobere moderne architectuur iets wat verzonken in de grond om zo goed mogelijk met het tuinlandschap te integreren. Een zuivere rustieke stijl met zadeldak viel buiten beschouwing, omdat deze de mogelijkheid zou uitsluiten om horizontaal vallend zonlicht op te vangen. De nieuwste opvattingen over hygiëne en airconditioning werden toegepast. Vanwege ons noordelijk klimaat moeten de mensapen in de eerste plaats zonlicht krijgen, waardoor de oriëntatie van hun verblijfplaats van primordiaal belang was. Hiervoor moest een mooi gedeelte van de tuin opgeofferd worden. 103 De kooien voor de mensapen hadden de afmetingen en het uitzicht van ledige kamers. Het waren alle geïsoleerde eenheden met regelbare verluchting, vochtigheidsgraad en verwarming. Naar het voorbeeld van Brookfield Chicago werd glas als afsluiting gekozen. De glazen afsluiting bood het grote voordeel dat ze beschermt tegen besmetting. De wandelgang voor het publiek kan afzonderlijk worden verwarmd en verlucht. De muren van de kooien waren met glas-beton bekleed en de vloeren waren in tegels. 104 Zuidkant, Zoo, 24 e j. nr. 4, april In 1971 werd het gebouw aan de noordzijde uitgebreid met een reeks van 5 kooien, voornamelijk voor de gekweekte dieren en ook, om naast de dwergchimpansees een paar bleekgezichtchimpansees ten toon te kunnen stellen. Deze waren namelijk wegens plaatsgebrek de laatste jaren uit het gebouw verdwenen. In samenwerking met de firma Splintex werden de ruiten geëlektrificeerd, zodat de dieren er niet meer op zouden trommelen BAETENS 1993; Zoo, 24 e j. nr. 4, april Zoo, 24 e j. nr. 4, april Zoo Antwerpen, 36 e j. nr. 4 april

62 -In 1989 onderging het gebouw ingrijpende veranderingen aan de hand van de architecten Luc Fornoville en Guy Demoor. De buitenverblijven werden vergroot en overdekt, maar wel op die manier dat de bedekking in polycarbonaat tijdens het zomerseizoen kon verwijderd worden. De bestaande grachten werden gedempt zodat iedereen de dieren van veel dichter kan observeren achter glas en waardoor de oppervlakte 4 maal vergroot werd. De jonge apen kregen een buitenspeelplaats aan het uiteinde van het gebouw. 106 Maquette aanbouw, Zoo Antwerpen, 52 e j. nr. 1 juli Zoo Antwerpen, 52 e j. nr. 1 juli

63 Jubileumcomplex ( ) Plattegrond 1968, KMDA-archief, Zoo, Modern Archief Het Jubileumcomplex werd na 15 jaar wachten en ter gelegenheid van het 125-jarig jubileum eindelijk in 1968 geconstrueerd als verblijf voor de katachtige roofdieren, roofvogels, nachtdieren, beren en dolfijnen. Op de gelijkvloerse verdieping werd er van links naar rechts een tijgerterras, een toegang tot het nocturama via een dubbele deur, zeven buitenkooien voor de kleine roofdieren, een terras voor de leeuwen, een tweede toegang tot het nocturama, een terras voor de witte beren, een brede trap geflankeerd door begroeiing en een terras voor de bruine beren voorzien. De voorgevel werd de opgebouwd uit kunstrots en metselwerk. Op de tussenverdieping, onder de wandelgang en boven de binnenkooien, werd het nachtdierenverblijf ingericht. Via twee ingangen langs de terrassen van de leeuwen en witte beren kon de bezoeker met een trap de donkere wandelgang bereiken waar een 28-tal verblijven achter glas te bezichtigen waren. Op de eerste verdieping werd het delphinarium ontworpen en de grote kooien van de roofvogels. Onder het auditorium van het delphinarium was de 3m diepe bassin van de dolfijnen via dikke ruiten van 1m op 2m zichtbaar. Rechts hiervan waren nog 3 andere bassins in de dienstruimte ondergebracht. Een grote lange smalle afsluitbare sleuf verbindt de 4 bassins met elkaar. 107 Bezoek van de Prins van Luik aan het Jubileumcomplex, Zoo Magazine 34e j. nr. 3 januari In 1983 werd een gedeelte achter de leeuwen op de gelijkvloerse verdieping ingericht met drie bronpompen om de bodembevloeiing van de tuin te ontijzeren. In 1999 werd met deze ontijzering gestopt. - In 1988 werd het dak van het dolfinarium vernieuwd. -In 1993 worden de buitenkooien van de kleine roofdieren uitgebreid naar het ontwerp van de architecten Guy Demoor en Luc Fornoville. De tweede en derde buitenkooien en de vierde en vijfde buitenkooien werden samengevoegd en uitgebreid naar de tuin toe. Het traliewerk van alle kooien werd verhoogd en vervangen. Ook alle buitenschuiven van de binnenkooien naar de buitenkooien toe werden vervangen. De kooiopbouw gebeurde met geschilderde stalen buizen en de kooiafsluiting in gelaste maasdraad met aan de zijkanten glas. 107 Zoo Magazine, 34 e j. nr. 4, april

64 1993 nieuwe buitenkooien, KMDA-archief, Zoo, Modern Archief aanpassing terrassen beren, KMDA-archief, Zoo, Modern Archief. De bestaande smalle gracht rond de buitenkooien werd ter hoogte van deze nieuwe constructie aangepast met hetzelfde profiel als de bestaande. Hier kwam ook een nieuwe groenaanplanting en leuning naar het oude model In 1999 werden de werken gestart om in de voormalige dienstruimten op de gelijkvloerse en tussenverdieping voorlopig de diensten tuin en techniek te huisvesten. Deze ingrepen werden opgevolgd door het studiebureau Coppee-Courtnoy. Deze werken brachten geen slopingswerken noch beplantingen noch verhardingen te weeg. De voormalige drie dienstruimte achter de kleine roofdieren, de leeuwen en onder het delphinarium werden ingedeeld in een smidse, een ruimte voor de hoveniers, een garage voor de hoveniers, een ruimte voor de metselaars, een schrijnwerkerij, een garage, een ruimte voor de elektriciens en twee magazijnen voor de winkels. Op de tussenverdieping werden kleedkamers, een refter, sanitair, een magazijn, burelen, de zolder van de hoveniers, de vide van de garage, een ruimte voor de loodgieters, een ruimte voor de schilders en een kleine overbrugging boven de buitendienstweg langs het station voor tijdelijke kantoren en werkplaatsen voorzien. De nieuwe constructies binnen het jubileumcomplex werden in beton en snelbouwsteen uitgevoerd In moesten de witte beren uit het jubileumcomplex verdwijnen. De dierenwetgeving laat sindsdien ijsberen niet meer tot op zo n kleine oppervlakte. De terrassen van de witte en bruine beren werden met elkaar verbonden waardoor de trap heraangelegd moest worden. Deze ingreep is in het jubileumcomplex duidelijk herkenbaar door de roze kleur van de gevelafwerking. Deze verbouwingsplannen werden uitgevoerd door ir. arch. Dries Nijs van het ingenieursbureau Derveaux In 2004 werden de kooien van het nocturama vergroot en werd er centraal een keuken geïnstalleerd. Bij deze verbouwingen werden verschillende kleine kooien samen met de dienstgang samengevoegd tot grote dierenverblijven. De 28 kooien werden verbouwd tot 7 grotere dierenverblijven. Kooi nummer 15 werd een dienstgang en kooi nummer 22 werd helemaal verbouwd tot een keuken. 111 Ook de kooien van de grote roofvogels werden in dit jaar vernieuwd. 108 KMDA-archief, Zoo, Modern Archief. 109 KMDA-archief, Zoo, Modern Archief. 110 KMDA-archief, Zoo, Modern Archief. 111 KMDA-archief, Zoo, Modern Archief. 192