Broedvogels van landgoed Hagen en Breukinkheide in 2015 Inventarisatierapport van Stad en Ambt Doesborgh

Transcriptie

1 Broedvogels van landgoed Hagen en Breukinkheide in 0 Inventarisatierapport van Stad en Ambt Doesborgh Dit rapport is samengesteld met toestemming van Geldersch Landschap & Kasteelen

2 Broedvogels van landgoed Hagen en Breukinkheide in 0 Inhoud Inleiding Landschap en beheer a. Landgoed Hagen b. Breukinkheide Werkwijze en veldwerk Broedvogels en aantallen Bespreking per soort Zoogdieren Conclusies en slot Ronde zonnedauw, een gewone plant rond de vennen. Foto: Aloys Sanders Foto's voorzijde: Roggeveld met inzetten bolderik, margrieten en voederwikke : Aloys Sanders Middelste Bonte Specht : Fred Balduk

3 Heideperceel in de Rivierduinvallei.. Het behoud van de heide is arbeidsintensief. Foto: Fred Balduk Broedvogels van het landgoed Hagen en Breukinkheide in 0 Inleiding De afgelopen vier jaar hebben we geïnventariseerd in het open land van de Fraterwaard te Doesburg. De waard is een buitendijks weidegebied en is eigendom van de Stichting Twickel. We genoten van de weidevogels die hier nog steeds voorkomen. Van de veertien primaire weidevogels ontmoetten wij er twaalf in de Fraterwaard te weten: Wilde Eend, Slobeend, Zomertaling, Scholekster, Kievit, Watersnip, Grutto, Wulp, Tureluur, Veldleeuwerik,Graspieper en Gele Kwikstaart. Onze inventarisaties werden op waarde geschat door Stichting Twickel bij monde van terreinbeheerder de heer Schoemaker. Toch verlangden we na vier jaar terug naar de beslotenheid van het bos met zijn vele zangvogels. We kozen voor het landgoed Hagen dat in bezit is van het Geldersch Landschap & Kasteelen. Dit bosgebied hebben we eerder onderzocht in 99, 00. In 00 zijn we er voor het laatst geweest. Zouden er veranderingen zijn opgetreden? Zijn er soorten vogels verdwenen of liever zijn er soorten bij gekomen? Bovendien was het landgoed sinds december 00 uitgebreid met het naastliggende Breukinkheide. Ook dat maakte ons nieuwsgierig! We kregen van de stichting via ir. W.H.J.M. Geraedts direct toestemming voor de inventarisatie en ook de volle medewerking. Het landgoed Hagen en Breukinkheide zijn een onderdeel van de Kruisbergsche Bosschen. De Kruisbergsche Bosschen vormen binnen ons werkgebied het grootste aaneengesloten bosgebied. Vergeleken met de uitgestrekte bossen op de Veluwe of in Drenthe zijn het maar bossnippers. De Kruisbergsche Bosschen liggen op oude stuifduinen van vooral de Oude IJssel. In ons broedvogelverslag van 99 hebben we dit uitgebreid beschreven. Het gehele bosgebied is ongeveer km² groot en ligt voor het merendeel in Hummelo en Keppel, gemeente Bronckhorst. Hagen en Breukinkheide vormen tezamen ruim twee derde deel van de Kruisbergsche Bosschen. Alleen de noordwest punt, de Hummelsehei, met de Balenvijver en camping Jena, is nog in paticuliere handen. Zie kaart nr. op de volgende pagina.

4 Kaart nr. De roodomlijnde terreinen, landgoed Hagen en Breukinkheide, zijn eigendom van de Stichting Geldersch Landschap & Kasteelen.. Breukinkheide, verworven in 00, is omlijnd met een rode stippellijn. Alleen de noordwestpunt van de Kruisbergsche Bosschen met daarin camping Jena is nog in particuliere handen. Landschap en beheer a. Landgoed Hagen Vanaf 9 toen het landgoed Hagen in bezit kwam van de Stichting Geldersch Landschap & Kasteelen is het bosbeheer gericht op de ontwikkeling van natuurwaarden en het behoud van cultuurhistorische waarden. De stichting maakt dit bosbeheer volledig waar. Zij heeft in korte tijd het bosgebied van Hagen aantrekkelijker gemaakt voor mens en dier. Zij heeft de al aanwezige weilandjes, het heideperceel tegen Doetinchem aan en een roggeveld behouden. Daarnaast heeft zij een prachtige rivierduinvallei aangelegd. Deze duinvallei met vennen is een parel in het landgoed. Zoals blijkt uit kaarten van de Grote Historische topografische Atlas van Gelderland getuigt het behoud en de aanleg van deze landschapselementen van cultuurhistorisch besef. Op kaart nr. (zie de volgende bladzijde) vinden we veel van deze elementen terug. De landschapselementen zijn bovendien verbonden door stroken hakhout, vlinderbanen genoemd. De verwevenheid van natuur en cultuur hoorde van ouds bij de landgoederen. Het behoud van genoemde elementen kost Geldersch Landschap & Kasteelen veel inspanning. De stikstof uit de lucht, de z.g. atmosferische depositie, die veel planten aanzet tot overmatige groei, maakt het behoud bijna onmogelijk. Ook de terugkerende schoonmaakbeurten van de vennen kosten veel energie.

5 Kaart nr. Het landgoed Hagen met Breukinkheide bezat in 90 nog veel weilandjes en heidepercelen. Dit is te zien op de kaarten en 9 uit de Grote Historische topografische Atlas van Gelderland. De grootte van het bosgebied is vrijwel gelijk gebleven.

6 b. Breukinkheide Op december 00 verwierf Geldersch Landschap & Kasteelen het bosgebied Breukinkheide. Breukinkheide behoorde voorheen tot het particuliere landgoed De Runsvoort in bezit van de familie Slothouwer. Een particulier landgoed moest van ouds veel meer op de financiën letten dan landgoederen in handen van stichtingen. Houtoogst speelde dan ook een veel grotere rol. Dit beheer vinden we terug op Breukinkheide: grote bospercelen met snelgroeiend en gewenst hout. Toch vinden we ook op Breukinkheide een eerste aanzet naar een gevarieerd bosgebied. We telden tijdens onze inventarisaties ruim 0 soorten bomen en zagen natuurlijke bosverjonging. De grote percelen met hun beslotenheid bood de Havik zijn gewenste rust, hier broedde de vogel. Ook vonden we hier uitwerpselen van de Boommarter. Werkwijze en veldwerk Een broedvogelinventarisatie kan een toetsingsinstrument zijn voor het gevoerde beheer. Met het vastleggen van de verspreiding van de broedvogelsoorten wordt informatie verkregen over dit beheer. Vooral zogenaamde Rode Lijstsoorten spelen hierbij een rol. De inventarisaties zijn uitgevoerd volgens de richtlijnen van de Handleiding SOVON Broedvogelonderzoek. Omdat het bosgebied heel groot is voor een inventarisatie-ronde en we toch het gehele terrein wilden onderzoeken hebben we de meest algemene broedvogels niet gekarteerd. Dit waren: Houtduif, Winterkoning, Roodborst, Merel, Zanglijster, Zwartkop, Tjiftjaf, Pimpelmees, Koolmees en Vink. We hebben in het bosgebied twee ongeveer even grote ronden uitgezet zodat alle percelen goed te beluisteren waren. Alleen bij het zoeken naar nesten van roofvogels werd van de paden afgeweken. Elke ronde werd gelopen door twee inventariseerders zodat weinig vogels aan onze aandacht konden ontsnappen. De veldkaart met route waarin Breukinkheide lag bleek tijdens de eerste inventarisatie niet meer up to date. Sommige paden waren verdwenen, opgegaan in de begroeiing. We moesten deze route aanpassen en soms wat improviseren. Route Hagen Week Dag Maand Begin-eindtijd Graden Wind Bewolking Minuten Matige Licht bewolkt Helder Geheel bewolkt Half bewolkt Sluierbewolking Geen Sluierbewolking Geheel bewolkt Stevige Licht bewolkt Sluierbewolking Licht bewolkt 0 Totaal 9

7 Route Breukinkheide Week Dag Maand Begin-eindtijd Graden Wind Bewolking Minuten Matige Sluierbewolking Matige Licht bewolkt Stevige Half bewolkt Helder Geen Licht bewolkt Sluierbewolking Helder Helder Geen Half bewolkt Stevige Half bewolkt 0 Totaal 0 Zoals te zien op bovenstaande routes duurde één inventarisatie gemiddeld ongeveer uur. Hoewel we volop genoten was het moeilijk de concentratie vast te houden. Tezamen inventariseerden we minuten dat is uur en minuten en dat maal twee man. Het weer is van invloed op de activiteit van vogels. Harde wind, neerslag en lage temperatuur beïnvloeden de zang. Al onze inventarisaties vonden onder niet-extreme weersomstandigheden plaats. Het voorjaar bleef wel langdurig koud, pas rond begin mei liep de temperatuur wat op. Op maart brak er een zware storm los, deze kan een aantal nesten van vroege vogels verwoest hebben. We denken hierbij aan de Havik en de Buizerd. Broedvogels en aantallen De structuur van een bosgebied bepaalt welke en hoeveel bosvogels we kunnen aantreffen. De leeftijd van het bos, het bostype en de mate van beslotenheid vormen deze structuur. Het bosgebied van Breukinkheide en vooral van landgoed Hagen, hoewel nog jong, is afwisselend. We treffen aan: jong en middeloud bos met een struik- en een kruidlaag, naald- en loofbos, hakhout, oude laanbomen, weilandjes, akkertjes, vennen en bebouwing. Door deze afwisseling zijn Hagen en Breukinkheide vogelrijk, zowel aan soorten als aan aantallen. Op de tabellen op de volgende bladzijden blijkt dat we vogelsoorten en 9 broedparen aantroffen. Let wel dat bij het aantal broedparen tien soorten vogels niet zijn meegeteld en dit zijn juist de meest algemene soorten. Het grote verschil in aantal broeparen is dan gemakkelijk te verklaren. Dankzij de bebouwing aan de randen van ons plot broedt de Witte Kwikstaart met twee paren op Hagen. Tekening: Rein Stuurman

8 Broedvogels met territoria/broedparen op Hagen en Breukinkheide in 0 Soort Hagen Hagen Hagen 0 0 Hagen Breukinkheide Dodaars Grauwe Gans Canadese Gans -- Wilde Eend -- Kuifeend Havik Sperwer Buizerd Torenvalk Boomvalk Fazant Waterhoen Meerkoet Holenduif Houtduif* Turkse Tortel - Zomertortel Koekoek Steenuil Bosuil Ransuil?? Groene Specht Zwarte Specht Grote Bonte Specht 0 Middelste Bonte Specht - Kleine Bonte Specht Boomleeuwerik Boerenzwaluw Boompieper Witte Kwikstaart Winterkoning* 0 Heggenmus Roodborst* 00 Zwarte Roodstaart Gekraagde Roodstaart De soort aangegeven met * zijn volop aanwezig maar niet geïnventariseerd in 0 De dikgedrukte vogelsoorten staan op de Rode Lijst.

9 Soort 99 Hagen Hagen Hagen 0 Hagen 0 Breukinkheide Merel* Zanglijster* 9 0 Grote Lijster Bosrietzanger Braamsluiper Tuinfluiter Zwartkop* Fluiter Tjiftjaf* 9 Fitis 9 9 Goudhaantje Vuurgoudhaantje Bonte Vliegenvanger Grauwe Vliegenvanger Staartmees 9 Glanskop Matkop Kuifmees Zwarte Mees Pimpelmees* Koolmees* Boomklever 0 Boomkruiper 9 Wielewaal Gaai Ekster Kauw Zwarte Kraai Raaf Spreeuw 9 Huismus 0 Ringmus Vink* 9 Groenling Goudvink 9 Appelvink Sijs Geelgors Soorten Broedparen 0

10 Bespreking per soort Dankzij het Grote Ven en de vennen in de Rivierduinvallei troffen we veel soorten vogels aan die gebonden zijn aan water. Omdat de vennen nog maar kort geleden geschoond waren had er zich geen smalle kraag van laag riet en ruigte gevormd. De Kleine Karekiet liet zich waarschijnlijk daarom niet horen. De picknicktafels bij de vennen nodigden uit tot rusten en genieten. De tafel bij het Grote Ven staat te dicht bij het water. Als wandelaars er gaan zitten, verdwijnen de watervogels. Bij de Rivierduinvallei kan iedereen gaan zitten zonder de vogels te storen, zelfs de Dodaarzen gaan gewoon door met de balts. Twee paar Dodaarzen deelden dit jaar het grootste ven. Omdat het toch vrij klein is voor twee paren waren de duikertjes heel druk om iedere keer de grens van hun territorium vast te stellen, hun gehinnik was bijna op iedere inventarisatie te horen. Op 0 mei zaten Jettie en Hans op de picknickbank even bij te komen van de wandeling. Op het ven zwommen Dodaarzen met pullen. Plotseling dook een Sperwer op één van de jongen. Ondanks de verrassingsaanval wist het jong te ontkomen door snel onder te duiken. Dit was een wel heel bijzondere ervaring! In de Rivierduinvallei met zijn vennen troffen we vaak foeragerende vogels: Kuifeenden, Ooievaar, Blauwe Reiger, Nijlganzen en zelfs een paartje Mandarijneenden. De Ooievaars broedden bij de familie Jolink aan de Rozegaarderweg. De dichtstbijzijnde reigerkolonie bevindt zich al jaren bij kampeerboerderij Groot Zande. De Kuifeenden verbleven lang op het ven maar waren rond de teldatum verdwenen. Op mei bloeide rond het Grote Ven massaal het gewoon haarmos. De sporendoosjes kleurden in de morgenzon grote velden prachtig oranjebruin. Op juni begon de struikheide hier al te bloeien net zoals de ronde zonnedauw. Hier en daar ontkiemden helaas ook de dennenboompjes weer! De sporendoosjes van het gewoon haarmos kleurden grote velden prachtig oranjebruin. Foto: Fred Balduk De roofvogels waren vertegenwoordigd door: Havik( broedpaar), Sperwer ( ) en Buizerd (). De Havik kekkerde al tijdens onze eerste inventarisaties, we hebben geen nest kunnen vinden. Het oude nest van vorig jaar bleef onbezet. De Havik was vooral te horen op Breukinkheide, dit bosgebied biedt door zijn grote percelen beslotenheid en rust. Deze rust ontbreekt op het deel van landgoed Hagen dat tegen Doetinchem aanligt, dit gedeelte fungeert als een soort stadspark. Hier treffen we: wandelaars, hardlopers, joggers, mountainbikers en gezinnen die de hond uitlaten. Meestal komen ze niet ver het bos in en blijft er genoeg ruimte en rust over voor de Havik en de andere bewoners.

11 De Sperwer liet zich veel horen en zien, toch konden we geen nest vinden. Ook bij de hondentrimbaan waar we verleden jaar een succesvol nest vonden, zagen we geen nestbouw. Wel vonden we hier een plukplaats! Hoewel Sovon richtlijnen geeft over mogelijke broedzekerheid, hierdoor zijn we op broedparen uitgekomen, blijft het precieze aantal paren een moeilijke zaak als de nesten niet gevonden worden. Pas na het seizoen vond Fred bij de trimbaan toch een nest! Van de Buizerd konden we horsten vinden. Eén lag tegen Doetinchem aan in een lariks de ander in een houtwal van een weilandje in een els, het derde nest was niet te vinden. De horst in de houtwal was niet succesvol, misschien heeft de storm van maart een rol gespeeld. Voor het eerst sinds het bestaan van de vogelwerkgroep vonden we in het gehele werkgebied geen nest van de Boomvalk, zagen geen balts, geen foeragerende valken, zelfs geen enkele aanwijzing van de aanwezigheid van een broedpaar. Andere jaren genoten we minimaal van Boomvalken op de libellenjacht boven de vennen op landgoed Hagen, dit jaar helemaal niets! Sperwer op geslagen Huismus. Tekening: Wilfried Weigel Holenduif en Kauw vonden hun broedholte vooral in de oude beuken die als laanbomen langs de Rozegaarderweg en de Hessenweg staan. Sommige bomen zijn heel oud en dreigen gevaarlijk te worden voor de wandelaars omdat ze langs de paden staan. Stichting Geldersch Landschap en Kasteelen houdt ze echter goed in de gaten en spaart de bomen zoveel mogelijk. De kroon van gevaarlijke bomen wordt zo nodig gedund zodat omvallen voorkomen wordt. Holenduif en Kauw vinden hun broedholten in de oude beuken. Foto: Aloys Sanders

12 Ook de Bosuil maakt gebruik van de holle bomen. Op 0 januari hielden we onze traditionele bosuilenronde. We proberen de Bosuilen in ons werkgebied tot terugroepen te verleiden. Op Hagen en op Breukinheide riep een mannetjes Bosuil terug. In juni of juli hebben we geen nachtronde gemaakt om eventuele jonge Ransuilen te horen bedelen. Tijdens onze inventarisaties, zelfs op de vroegste, hebben we niets van deze uil vernomen. Dit jaar was een slecht jaar voor de muizen, dit kan een rol hebben gespeeld. Op onze inventarisaties zagen en hoorden we alle in ons land voorkomende spechten. De lach van de Groene Specht ( broedparen ) klonk herhaaldelijk over het landgoed. We troffen ze ook foeragerend aan op één van de weitjes. De Zwarte Specht ( broedparen ) riep vaak vanuit de oude beuken langs de Rozegaarderweg. Op 0 mei zagen we een Zwarte Specht met jongen. De Grote Bonte Specht ( 0 broedparen ) is door de vele broedparen de holenleverancier van het bos. De spechten gebruiken ook wel oude holen maar meestal hakken zij een nieuwe holte. Op Breulinkheide vonden we een zogenaamde spechtenflat. Een oude boom bezat vijf uitgehakte holen op verschillende hoogten. Oude overjarige holen worden gebruikt door Spreeuwen, Boomklevers en vleermuizen. De holten gebruikt door de Spreeuw waren in het late jongen stadium te herkennen aan de poepstrepen. Uit de holen gebruikt door vleermuizen hingen zwarte strepen. De Middelste Bonte Specht ( broedpaar ) broedt tegenwoordig op het landgoed. We hoorden hem roepen en herkenden hem aan zijn felrode hoed. Middelste Bonte Specht een nieuwe broedvogel op Hagen, herkenbaar aan zijn felrode hoed. Foto: Fred Balduk, Lesbos 0 De Kleine Bonte Specht, geen alledaagse broedvogel, was vertegenwoordigd door broedparen. De Boomleeuwerik, in 00 verrassend een broedvogel in de Rivierduinvallei, was niet meer aanwezig wel nog de Boompieper ( broedparen ). De Gekraagde Roodstaart maakte een revival met broedparen en de Geelgors hield gelukkig stand.

13 De Gekraagde Roodstaart maakte een revival met broedparen. Tekening: Elwin van der Kolk uit Atlas van de Nederlandse Broedvogels. Wat betreft de rest van de zangvogels, spreken de aantallen een duidelijke taal. Hier onder volgen een paar aanhalingen die de inventariseerders tijdens hun wandeling noteerden op de veldkaarten. Februari twee Kruisbekken in een dennenperceel op Breukinkheide. April lijkt wel boomkleverdag, in het hele bos zingen de klevers. De Tjiftjaffen zijn terug en zingen verspreid over het landgoed. De Roodborsten, Vinken, Winterkoningen, Kool- en Pimpelmezen laten zich ook goed horen. Vooral de Roodborsten zitten overal! Een Sperwer komt even loeren bij een voederplaats voor mezen bij een woning grenzend aan het landgoed. Kan ik een mees verrassen? Mei een groepje doortrekkende Sijzen. Juni: Het kleinste ven vlakbij het roggeveld zit vol kwakende kikkers en erboven vliegen veel libellen. Het roggeveld is blauw van de korenbloemen met hier en daar margrieten, klaprozen, voederwikke en bolderik. Prachtig, de foto van Aloys op de omslag zegt meer dan duizend woorden. Zoogdieren Zoogdieren zijn niet systematisch geïnventariseerd. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de zoogdieren die zijn aangetroffen, op welke inventarisatie ronde en met hoeveel exemplaren. ronde ree konijn haas eekhoorn das ? De Eekhoorn had bij de hondentrimbaan een nest gebouwd. Dicht tegen Doetinchem aan in de hoge stuifduin onder de sparren vonden we een dassenburcht, bewoning konden we niet vaststellen. Een attente reebok Tekening: Rein Stuurman.

14 Conclusies en slot In het overzicht van de broedvogelsoorten met aantal territoria of broedparen zijn de aantallen broedparen van 0 niet te vergelijken met het aantal paren uit de jaren 99, 00 en 00. In 0 hebben we bewust veel broedparen niet meegeteld ( Houtduif, Winterkoning, Roodborst, Merel, Zanglijster, Zwartkop, Tjiftjaf, Pimpelmees, Koolmees en Vink ). Deze algemene soorten hebben we wegens het grote gebied niet gekarteerd. Het aantal soorten broedvogels in 0 is wel te vergelijken met voorgaande inventarisaties. We zien dat het aantal soorten van naar is gedaald. We misten: Kuifeend, Boomvalk, Waterhoen, Boerenzwaluw, Grauwe Vliegenvanger en Sijs. De Kuifeend was wel met meerdere exemplaren aanwezig op de vennen in de Rivierduinvallei maar was op de teldatum verdwenen. De Boomvalk was een groot gemis, we misten zijn spectaculaire jachtvluchten boven de vennen. De Waterhoen is misschien verdreven door de Meerkoeten, vooral omdat de vennen er nog wat kaal bij lagen doordat ze nog maar pas geleden geschoond waren. Omdat er steeds minder echte boerderijtjes met vee rond het landgoed gelegen zijn kan ook de Boerenzwaluw verdwenen zijn. Temeer omdat de weitjes binnen het landgoed meer gemaaid dan beweid worden. Het ijle piepje van de Grauwe Vliegvanger kunnen we gemist hebben. De Raaf hebben we vorig jaar nog wel aangetroffen binnen het landgoed, wellicht vond hij dit jaar onvoldoende voedsel (aas). De Sijs is meer een invasie-vogel, het éne jaar broedt hij wel in Nederland het andere jaar niet. Gelukkig hebben we niet alleen verliezers. De Bosrietzanger is broedvogel op Hagen geworden dankzij het opnieuw uitlopen van het hakhout in de vlinderbanen. De Middelste Bonte Specht volgt de landelijke trend, hij breidt zich van het oosten uit over ons land. Opvallend is het grote verschil in aantallen en soorten broedvogels tussen Hagen en Breukinkheide. Allereerst komt dit doordat Breukinkheide kleiner is maar ook de veel grotere verscheidenheid in landschapselementen op Hagen spelen een rol. Op Hagen treffen we weitjes, heideveldjes, open terreinen, water, vlinderbanen en een roggeveld. Elk landschapselement is aantrekkelijk voor andere broedvogels. Hier staat tegenover dat we op Breukinkheide meer rust en beslotenheid aantreffen. Het inventariseren van Hagen en Breukinkheide was een grote klus, maar de wandelingen waren iedere keer weer boeiend. We danken daarom het Geldersch Landschap & Kasteelen via de heer ir. W.H.J.M. Geraedts voor de toestemming en de hulp bij de inventarisatie. De inventarisaties zijn uitgevoerd door: Jettie van Assendelft met Mark en Rick, Fred Balduk, Annie en Hans Jansen, Alfons Kelderman, Egbert Klaassens, Wiljan Kok, Gerrit Nijhuis, Frank Roelofsen, Aloys Sanders, Frans Stam en Toon Weekhout. Hans Jansen zette al de veldkaarten om in soortkaarten en bepaalde de aantallen territoria. Frans Stam maakte met de hulp van Aloys Sanders en Fred Balduk het verslag. Jongvee op Hagen. Foto: Aloys Sanders