Actief op zoek naar het maatschappelijk rendement van de tegenprestatie! Een onderzoek naar haalbaarheid van de invoering van de verplichte

Transcriptie

1 Actief op zoek naar het maatschappelijk rendement van de tegenprestatie! Een onderzoek naar haalbaarheid van de invoering van de verplichte tegenprestatie binnen de gemeente Almelo door middel van geleid vrijwilligerswerk. Egberink, B.F. Opdrachtgever: Gemeente Almelo Saxion University of Applied Sciences September 2012 april 2013

2 Actief op zoek naar het maatschappelijk rendement van de tegenprestatie! Een onderzoek naar haalbaarheid van de invoering van de verplichte tegenprestatie binnen de gemeente Almelo door middel van geleid vrijwilligerswerk. Almelo, 3 april 2013 Auteur Opdrachtgevers Opleiding Afstudeerdocent (1 ) Afstudeerdocent (2 ) Begeleider : Egberink, B.F. : Sociale en Economische Zaken, Gemeente Almelo Saxion University of Applied Sciences : Saxion, HBO Bestuurskunde/ overheidsmanagement : Dhr. drs J.J. Nijrees : Mw. E.A. Sterkenburg : Dhr. A. Reefman Deze afstudeeropdracht is geschreven onder verantwoordelijkheid van Saxion University of Applied Sciences. Het copyright berust bij de auteur. Zowel Saxion als de auteur verklaren, dat zij eventuele gegevens van derden die voor deze afstudeeropdracht zijn gebruikt en die door deze derden als vertrouwelijk zijn aangemerkt, als zodanig zullen behandelen. II

3 Lijst met afkortingen AWB : Algemene wet bestuursrecht BBZ : Besluit Bijstandsverlening Zelfstandigen CPB : Centraal Plan Bureau CRvB : Centrale Raad van Beroep EVRM : Europese Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens GWS4all : Uitkeringsregistratie systeem van de gemeente Almelo IAU : Incidentele Aanvullende Uitkering I-deel : Inkomensdeel ILO : Internation Labour Organisation IOAW/Z : Inkomensvoorziening Oudere en gedeeltelijk Arbeidsongeschikte werkloze Werknemers- Zelfstandigen MAU : Meerjaren Aanvullende Uitkering. MC : Mens Centraal, cliënt volgsysteem van de gemeente Almelo MvT : Memorie van Toelichting SEO : SEO Economisch Onderzoek SEZ : Sociale en Economische Zaken SMART : Specifiek Meetbaar Aanvaardbaar en Tijdsgebonden SRG : Statistiek Re-integratie Gemeenten SROI : Social Return On Investment VBTB : Van Beleidsbegroting Tot Beleidsverantwoording VUT : Vervroegde Uittreding Wet STAP : Wet Stimulering Arbeidsparticipatie W-deel : Werkdeel WIJ : Wet Investering Jongeren WML : Wettelijk Minimum Loon WMO : Wet Maatschappelijke Ondersteuning WRP-lijn : Werk Re-integratie Participatie lijn WSW : Wet Sociale Werkvoorziening WWB : Wet Werk en Bijstand III

4 Voorwoord Not everything that can be counted counts and not everything that counts can be counted. Albert Einstein Voor u ligt de eindscriptie die in het kader van mijn afstudeeropdracht geschreven is. Met deze scriptie zal ik mijn opleiding Bestuurskunde/ Overheidsmanagement aan de Saxion Hogescholen te Enschede afronden. De bovenstaande tekst van Einstein is misschien wel een treffende vergelijking met het onderzoek dat voor u ligt. Binnen deze scriptie staat de invoering van de tegenprestatie binnen de gemeente Almelo centraal. Het bepalen van het maatschappelijk rendement is hierin van groot belang. In zware tijden van economische teruggang en slinkende budgetten kunnen initiatieven zoals de tegenprestatie slachtoffer worden omdat er niet verder gekeken wordt dan de puur geldelijke investeringen. Maar zoals Einstein aanhaalt, niet alles dat telt wordt geteld. Het maatschappelijk rendement geeft weer wat de puur geldelijk investering niet laat zien: wat levert het de maatschappij op! Volgens mij is dit de essentie van de afweging die overheden nu moeten maken. En dat is het doel van deze opdracht, het maken van een gefundeerde keuze al dan niet de tegenprestatie in te voeren. Ik wil de gelegenheid nemen om mijn praktijkcoach Arjan Reefman te bedanken voor zijn uitstekende begeleiding tijdens het onderzoek. Zijn visie op re-integratie en ervaring met het werkveld hebben mij op het juiste spoor gezet om deze opdracht te kunnen voltooien. Graag wil ik de andere leden van het projectteam tegenprestatie, Sieze Beltman en Henry Kohler, danken voor hun inzet, tijd en ideeën zowel in de vergaderingen als daarbuiten. Speciale dank gaat ook uit naar Edwin Benjamins voor zijn rol in het procesmatige gedeelte van deze opdracht. Ook wil ik mijn school coach de heer Joost Nijrees danken voor zijn begeleiding en het geven van feedback op deze scriptie. Als laatste wil ik mijn vrouw Linda Egberink bedanken voor alle begrip die zij heeft opgebracht gedurende de gehele studie. Zonder haar steun was de opgave van een deeltijdstudie vele malen zwaarder geweest. Almelo, 17 maart 2013 Bart Egberink IV

5 Samenvatting De gemeente Almelo staat voor een grote opgave. Steeds meer overheidstaken worden gedecentraliseerd en de budgetten om taken uit te voeren slinken. Zo ook binnen de afdeling Sociale en Economische Zaken (SEZ) van de gemeente Almelo. Deze afdeling is verantwoordelijk voor de re-integratie van uitkeringsgerechtigden naar de arbeidsmarkt. De re-integratie wordt gefinancierd vanuit het buig budget dat de gemeente krijgt van de overheid. Dit budget bestaat uit een werk-deel (W-deel) en een inkomen deel (I-deel) en staat onder druk. Bezuinigingen vanuit Den Haag zorgen ervoor dat het W-deel langzaam opdroogt. Naast het opdrogen van dit W-deel, het budget van waaruit de re-integratie van uitkeringsgerechtigden gefinancierd wordt, wordt de afdeling SEZ ook geconfronteerd met een toename van het aantal uitkeringsgerechtigden. Hierdoor ontstaat er ook een tekort op het I-deel waarmee de bijstandsuitkeringen bekostigd worden. De afdeling SEZ heeft vanaf 2009 een negatief resultaat op haar I-deel. Dit tekort kan worden opgevangen door het aanvragen van Incidentele Aanvullende Uitkeringen (IAU s) over de jaren 2009, 2010 en 2011 en de Meerjaren Aanvullende Uitkering (MAU) over de jaren 2012 t/m Aan deze aanvragen zit een inspanningsverplichting om de tekorten naar 1% van het totale budget te brengen verbonden. Ook mag het tekort niet ontstaan zijn door mismanagement, gemeentelijk beleid of de uitvoering. Het ministerie oordeelde in de afwijzing van de IAU 2010 dat de gemeente Almelo in haar bestand een te groot deel aan uitkeringsgerechtigden heeft met een vrijstelling van de arbeidsplicht. Het is dus van belang dat de gemeente haar uiterste best doet om iedereen een passend aanbod te doen. Dit geldt ook voor de groep uitkeringsgerechtigden die ontheven zijn van de arbeidsplicht. De gemeente moet deze groep actief naar zelfstandigheid en dus bijstandsonafhankelijkheid leiden. Moet de gemeente reintegratie middelen inzetten voor de eerste activering? Of toch niet? Omdat de budgetten slinken, moeten andere mogelijkheden om mensen te activeren worden onderzocht. In de nieuw aangenomen WWB heeft de gemeente de mogelijkheid om een tegenprestatie te verlangen van de uitkeringsgerechtigde. Deze nieuwe arbeidsverplichting kan aan iedereen opgelegd worden, m.u.v. alleenstaande ouders met een kind onder de 5 jaar en mantelzorgers. Mensen die echter ontheven zijn van de arbeidsplicht zoals in artikel 9 lid 1, onder sub a en b kunnen wel een tegenprestatie opgelegd krijgen. Weliswaar naar vermogen: er zal dus onderzocht moeten worden wat de belastbaarheid is van de uitkeringsgerechtigde. Binnen dit onderzoek staat de haalbaarheid van de invoering van de tegenprestatie voor de doelgroep langdurig van de arbeidsplicht ontheven uitkeringsgerechtigden centraal. Omdat in tijden van economische tegenwind geld een schaars goed is, is het van belang dat de keuzes die de overheid maakt gefundeerd worden met een goede afweging. Deze afweging dient, zeker in het sociale domein waarin de tegenprestatie zich bevindt, niet enkel op de inzet van de gemeente Almelo gebaseerd te zijn. De centrale onderzoeksvraag voor deze opdracht luidt dan ook: In welke mate is de invoering van de verplichte tegenprestatie binnen Almelo voor uitkeringsgerechtigden met een langdurige ontheffing van de arbeidsplicht maatschappelijk rendabel? Om in kaart te brengen wat er nu precies verstaan wordt onder een tegenprestatie is er binnen deze opdracht een definitie geformuleerd. In deze definitie worden de voorwaarden van de tegenprestatie beschreven. De definitie van een tegenprestatie luidt: Een tegenprestatie bestaat uit alle additionele werkzaamheden, door het college opgedragen, die door geleid vrijwilligerswerk verricht worden, waarvoor geen betalingsbereidheid is vanuit de samenleving en die voor korte duur uit te voeren zijn, waarbij het maatschappelijk nut en de ontwikkeling van de cliënt voorop staan. V

6 Indien de gemeente Almelo ervoor kiest om de tegenprestatie op te leggen om mensen die ontheven zijn van de arbeidsplicht te activeren, doet zij er goed aan om een stabiele vorm van tegenprestaties te zoeken. En de doelgroep in kaart te brengen. De doelgroep is binnen Almelo naar aanleiding van een screening door het UWV teruggebracht tot 288 uitkeringsgerechtigden die zich in het vacuüm bevinden tussen het team zorg en het team participatie. Waarbij de ondergrens voor participatie ligt op acht uur activering per week en de bovengrens voor zorg op vier uur activering per week. De stabiele vorm voor het verrichten van tegenprestaties is gevonden in het geleide vrijwilligerswerk. Binnen deze opdracht is dan ook onderzocht in welke mate organisaties die gebruik maken van vrijwilligers en de professionele vrijwilligersorganisatie Scoop bereid zijn om mee te werken aan het uitvoeren van de tegenprestatie. Het blijkt uit dit onderzoek dat er een brede basis binnen organisaties die vrijwilligers gebruiken bestaat voor het invoeren van de tegenprestatie. Voornaamste redenen voor deze brede basis zijn de verwachte afname van vrijwilligers en de betrokkenheid bij de samenleving van de ondervraagde organisaties. Bijna unaniem vinden Almelose organisaties dat iedereen moet kunnen participeren in de samenleving. Wie dit niet kan, moet door de overheid hierbij worden geholpen, maar een groot deel van de ondervraagde organisaties vindt dat hier ook een rol voor het verenigings- en bedrijfsleven ligt. Om te bepalen of het zinvol is om de tegenprestatie in te voeren en op welke wijze zijn binnen deze opdracht een tweetal Social Return On Investments (SROI s) berekend. Hierbij is gekozen voor twee varianten die aan beide uiteinden van het spectrum aan mogelijke uitvoeringsvarianten staan, namelijk: Variant één: Totale uitvoering Variant twee: De regisserende gemeente Het maatschappelijk rendement valt bij beide varianten positief uit: met een maatschappelijk rendement van 1,64 voor variant één en een maatschappelijk rendement van 1,82 voor variant twee. Hiermee kan geconcludeerd worden dat de invoering van de tegenprestatie binnen de afdeling SEZ volgens de tweede variant ingevoerd moet worden. De samenleving van de gemeente Almelo is hier ook het meest bij gebaat omdat het maatschappelijk rendement het hoogst is. Het antwoord op de centrale probleemstelling luidt dan ook: De invoering van de tegenprestatie voor mensen die langdurig van de arbeidsplicht zijn vrijgesteld is maatschappelijk rendabel. Binnen de twee berekende varianten is er wel een verschil zichtbaar. Variant twee, de regisserende gemeente, heeft de voorkeur boven variant één. Het maatschappelijk rendement ligt hier 0,18 punt hoger. Ook geniet de invoering van de tegenprestatie een brede basis binnen organisaties die gebruik maken van vrijwilligers. 85% van de ondervraagde organisaties geeft aan te vinden dat de tegenprestatie moet worden ingevoerd, 59% overweegt daadwerkelijk tegenpresteerders op te nemen binnen de eigen organisatie. Om de invoering van de tegenprestatie daadwerkelijk door te voeren zijn er wel een aantal aandachtspunten namelijk: Zo is gebleken dat de beoogde organisaties waar uitkeringsgerechtigden de tegenprestatie zouden kunnen uitvoeren vragen hebben met betrekking tot de voorwaarden die gelden voor tegenpresteerders. De gemeente kan hier op in spelen door vooraf heldere en duidelijke afspraken te maken over de maximale duur en omvang van de tegenprestatie. Ook is het wenselijk om de ex-ante SROI te verifiëren door een ex-post SROI om er zeker van te zijn dat het beoogde rendement behaald wordt. Door dit periodiek te doen kan er eventueel bijgestuurd worden. VI

7 Inhoudsopgave 1 Inleiding De gemeentelijke organisatie De gemeente Almelo De afdeling SEZ Aanleiding en achtergronden onderzoek Afbakening van het onderwerp Doelstelling, centrale onderzoeksvraag en onderzoeksvragen Bestuurlijke relevantie Leeswijzer Theoretisch kader Tegenprestatie De tegenprestatie Maatschappelijke effecten reguliere re-integratie Participatieplaatsen Vrijwilligerswerk Kosten baten afweging De kosten-batenanalyse De SROI Kosten-batenanalyse contra SROI Kosten en baten Actoren Onderzoeksopzet Gebruikte onderzoeksmethoden Onderzoeksmethoden onderzoeksvraag Onderzoeksmethoden onderzoeksvraag Onderzoeksmethoden onderzoeksvraag Onderzoeksmethoden onderzoeksvraag Onderzoeksmethoden onderzoeksvraag Dataverzamelingsmethode Interview Enquête Projectgroep tegenprestatie Validiteit en betrouwbaarheid Haalbaarheid van de invoering verplichte tegenprestatie Definitie verplichte tegenprestatie Bereidheid Almelose organisaties Bereidheid binnen organisaties die gebruik maken van vrijwilligers De eigen organisatie Standpunten ten opzichte van vrijwilligerswerk en participatie Standpunten ten opzichte van de tegenprestatie Bereidheid van de professionele vrijwilligersorganisatie Verwachten kosten en baten Actoren Kosten en baten Wijze van inbedding tegenprestatie binnen Almelo Variant één Totale uitvoering Variant twee: De regisserende gemeente Kengetal SROI Conclusies & aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen Bronvermelding Verklaring gebruikte hulpmiddelen Bijlagen Bijlage 1: De enquête VII

8 Bijlage 1.1: Het enquêteformulier Bijlage 1.2: Data enquête Bijlage 1.3: Grafieken Bijlage 1.4: Resultaten enquête Bijlage 2: Respons gemeenten Bijlage 2.1: Respons gemeente Maastricht Bijlage 2.2: Respons gemeente Zuidplas Bijlage 3: Interview Scoop Welzijn Bijlage 3.1: Interview Jeanette Lodeweges Bijlage 4: Verslagen projectgroep tegenprestatie Bijlage 4.1: Projectgroep tegenprestatie 24 januari Bijlage 4.2: Projectgroep tegenprestatie 31 januari Bijlage 4.3: Projectgroep tegenprestatie 11 februari Bijlage 5: Stroomschema s & rollen uitvoeringsvarianten Bijlage 5.1: Stroomschema & rollen uitvoeringsvarianten variant één: totale uitvoering Bijlage 5.2: Stroomschema & rollen uitvoeringsvarianten variant twee: de regisserende gemeente 116 Bijlage 6: Berekeningen kosten en baten Bijlage 6.1: Kosten verlies van vrije tijd Bijlage 6.2: Kosten maatregelen doelgroep / Opbrengsten handhaving afdeling SEZ Bijlage 6.3: Opbrengsten toename levensgeluk Bijlage 6.4: Opbrengsten ontwikkeling tegenpresteerder Bijlage 6.5: Kosten handhaving Bijlage 6.6: Kosten beleid SEZ Bijlage 6.7: Kosten PEP-polis Bijlage 6.8: Kosten hoofdproces variant één Bijlage 6.9: Kosten Convince Bijlage 6.10: Kosten casemanagement variant één & Bijlage 6.11: Kosten bezwaar en beroep Bijlage 6.12: Kosten hoofdproces variant twee Bijlage 6.13: Opbrengsten afdeling SEZ gemeente Almelo Bijlage 6.14: Kosten professionele vrijwilligersorganisatie Bijlage 6.15: Kosten van de organisatie waar het vrijwilligerswerk verricht wordt Bijlage 6.16: Opbrengsten organisatie waar vrijwilligerswerk verricht wordt Bijlage 6.17: Totaal overzicht kosten en baten inclusief NCW Bijlage 7: Indexering Bijlage 7.1: Indexering gemiddelde uitkering Bijlage 7.2: Indexering WML Bijlage 7.3: indexering CPI Bijlage 8: Criteria voor een eventuele ex-post SROI Bijlage 9: Impactmap varianten één en twee Bijlage 9.1: Impactmap variant één Bijlage 9.2: Impactmap variant twee VIII

9 1 Inleiding In dit eerste hoofdstuk zal gestart worden met een korte introductie van de gemeente Almelo en de afdeling SEZ. Na deze korte introductie zal de aanleiding van het onderzoek besproken worden en de achtergronden en ontstaansgeschiedenis verder worden toegelicht. Ook wordt er aandacht geschonken aan het juridisch kader waarbinnen de tegenprestatie zich bevindt. Aan de hand van de aanleiding en achtergronden worden de doelstelling, probleemstelling en onderzoeksvragen aan u gepresenteerd. Als slot van dit hoofdstuk wordt de bestuurlijke relevantie beschreven en vindt u de leeswijzer. 1.1 De gemeentelijke organisatie Binnen deze paragraaf wordt kort de gemeente Almelo en de afdeling SEZ waarbinnen het onderzoek plaatsvindt voorgesteld De gemeente Almelo De gemeente Almelo is met zijn 6940 hectare en ruim 72 duizend inwoners een middelgrote gemeente. De stad Almelo behoort tot het steden netwerk G32. Binnen de G32 worden gezamenlijke belangen op diverse beleidsterreinen van de 34 grootste steden van Nederland behartigd. Naast de stad Almelo omvat de gemeente ook nog de dorpskernen Aadorp, Bornerbroek en een deel van Mariaparochie. Almelo is groot geworden dankzij de textielindustrie. Mede hierdoor bestaat de populatie voor een kwart uit inwoners met een niet Nederlandse afkomst (gemeente Almelo, p2). Almelo fungeert binnen Twente als regiogemeente op onderwijs, administratief en juridisch gebied. De organisatie gemeente Almelo omvat een bestuurlijke en een ambtelijke organisatie. De bestuurlijke organisatie bestaat uit de burgemeester, het college en de raad. De ambtelijke organisatie bestaat uit de griffie, gemeentesecretaris en de diverse ambtelijke afdelingen. Hieronder is in afbeelding 1.1 door middel van een organogram de organisatie schematisch weergegeven. Binnen de diverse afdelingen zijn ongeveer 700 medewerkers in dienst. Afbeelding 1.1: Organogram gemeente Almelo ( 2012) De afdeling SEZ De afdeling SEZ van de gemeente Almelo behoort met zijn 187 vaste en project formatieplaatsen tot een van de grootste afdelingen binnen de gemeente Almelo. Het neemt ongeveer 26% van het totaal aantal arbeidsplaatsen binnen de gemeentelijke organisatie in, het afdelingsbudget is met een afdeling met een van de grootste budgetten. De afdeling Sociale Zaken is binnen de gemeente verantwoordelijk voor het uitvoeren van wettelijke taken op het gebied van de sociale zekerheid, het vorm geven van beleid voor minima en stimulatie van de plaatselijke economie. De wettelijke taken op het gebied van sociale zekerheid omvatten het uitvoeren van de WWB, WIJ, IOAW-Z, BBZ, WMO en de eigen minima regeling. Binnen deze wettelijke taken valt ook de taak om uitkeringsgerechtigden te re-integreren naar regulier werk. De afdeling SEZ wordt sinds 2010 geconfronteerd met slinkende budgetten. De meest belangrijke budgetten voor de afdeling SEZ zijn het buigbudget en het participatiebudget. In de praktijk respectievelijk i-deel en w- deel genoemd. 1

10 1.2 Aanleiding en achtergronden onderzoek Binnen de afdeling SEZ ontwikkelen het I-deel en het w-deel zich op dusdanige wijze dat budgetten niet langer toereikend zijn. Binnen het w-deel is het maximaal te reserveren deel door het Rijk teruggeschroefd van 75% naar 20%. Het I-deel echter is door gemaakte afspraken binnen het bestuursakkoord tussen VNG en het Rijk niet langer toereikend voor de gemeente Almelo. Als direct gevolg van het tekort op het I-deel heeft de afdeling SEZ aanvullende uitkeringen aangevraagd bij het Rijk. Van het I-deel moeten alle uitvoeringskosten en uitkeringen worden bekostigd. Wanneer een gemeente een incidenteel tekort heeft op dit I-deel dan kan een gemeente een IAU aanvragen, blijft een gemeente tekorten houden dan kan het een MAU aanvragen. Het aanvragen van zowel de IAU als de MAU is niet vrijblijvend. Een gemeente moet aantonen dat de tekorten niet aan eigen beleid of wanorde in de uitvoering liggen. Volgens het Ministerie is er op de Almelose arbeidsmarkt wel degelijk sprake van een uitzonderlijke situatie met een verlies van 700 arbeidsplaatsen in 2009 en een trend die in 2010 doorzet (Nijboer, 2012). Het Ministerie heeft zich in de afwijzing van de IAU 2010 kritisch geuit over het gebrek aan proactief ingrijpen in de ontwikkeling van het cliëntenbestand en het grote aantal dat vrijgesteld is van de arbeidsplicht (Nijboer, 2012). Om toch aanspraak te maken op eventuele toekomstige IAU's en MAU's is het van belang om de reintegratie van deze groep te faciliteren. Maar zoals al benoemd hierboven worden de beschikbare budgetten hiervoor steeds kleiner. Binnen de wijziging WWB staat 1 bepaling opgenomen die mogelijk uitkomst biedt, namelijk de verplichte tegenprestatie voor uitkeringsgerechtigden. Deze verplichte tegenprestatie is een zogenaamde kan bepaling en is door het College van B&W van de gemeente Almelo vooralsnog doorgeschoven. De initiële afwijzing van de IAU 2010, er is bezwaar tegen de afwijzing aangetekend, geeft een duidelijke opdracht terug aan de Gemeente Almelo. De Gemeente Almelo moet met het cliëntenbestand aan de slag om de uitstroom van cliënten te bevorderen. Het onderwerp van de afstudeeropdracht zal dan ook binnen het speelveld van de sociale zekerheid en de re-integratie van uitkeringsgerechtigden plaatsvinden. Echter is dit onderwerp te veelomvattend en is verdere afbakening gewenst. 1.3 Afbakening van het onderwerp De gemeente Almelo heeft met de introductie van een participatie ladder een start gemaakt in het actief beoordelen en op maat aanbieden van re-integratietrajecten. Cliënten worden na een beoordeling geplaatst op deze ladder. De participatieladder zoals de Gemeente Almelo die hanteert ziet er als volgt uit: Afbeelding 1.2: de participatieladder (Bron: ) Het onderwerp van dit onderzoek zal zich toespitsen op de problematiek die het Ministerie in haar afwijzing IAU 2010 aanhaalt in de tweede reden om de aanvulling af te wijzen namelijk het grote aantal uitkeringsgerechtigden binnen de Gemeente Almelo die vrij zijn gesteld van de arbeidsplicht. Deze groep mensen heeft een grotere afstand tot de arbeidsmarkt en zullen zich dan ook op de lagere treden van de participatieladder bevinden. 2

11 Deze groep ontheven uitkeringsgerechtigden ziet er volgens Bos (p20-21) als volgt uit: Soort vrijstelling Aantal Totaal Volledige vrijstelling arbeidsplicht medisch 405 Volledige vrijstelling arbeidsplicht meerdere factoren 279 Vrijstelling alleenstaande ouders 41 Totaal aantal volledige ontheffingen van de Arbeidsplicht Gedeeltelijke vrijstelling arbeidsplicht medisch 123 Vrijstelling aantal uren per week niet medisch 8 Arbeidsplicht - vrijstelling sollicitatieplicht 201 Totaal aantal gedeeltelijke ontheffingen van de Arbeidsplicht 332 Totaal aantal uitkeringsgerechtigden met een vrijstelling 1057 Tabel 1.1: Ontheven uitkeringsgerechtigden binnen gemeente Almelo (Bos, 2011) Dit betekent dat 1057 personen in meer of mindere mate een vrijstelling hebben van zijn of haar arbeidsplicht. Deze groep uitkeringsgerechtigden is gedurende het jaar 2012 door een arbeidsdeskundige onderzocht. Het doel van dit onderzoek is het in kaart brengen van de belastbaarheid en inzetbaarheid van de ontheven uitkeringsgerechtigden. Een eerste indicatie van dit onderzoek is in de tabel 1.2 weergegeven. In deze tabel is in de eerste kolom weergegeven wat de indicatie is van de arbeidsdeskundige. Deze kan een klant in vier categorieën plaatsen te weten zorg, participatie, re-integratie en werk. Een globale richtlijn voor een indeling geeft Boerties in de MAU aanvraag Indeling in de categorie werk geschiedt wanneer iemand direct bemiddelbaar is, de categorie re-integratie geldt voor uitkeringsgerechtigden die binnen 12 maanden kunnen deelnemen aan de arbeidsmarkt. Is iemand minder dan 8 uur belastbaar dan wordt de categorie participatie gekozen (2012, p44). + Wanneer er geen uitzicht is op deelname aan de arbeidsmarkt kiest de arbeidsdeskundige de categorie zorg. In de tweede kolom staat de stand van zaken van de eerste beoordeelde groep. In de derde kolom is de eerste indicatie geëxtrapoleerd naar de gehele populatie van 1057 ontheven uitkeringsgerechtigden. Categorie Onderzochte uitkeringsgerechtigden Zorg Participatie Re-integratie Werk 2 12 Totaal Tabel 1.2: Verwachte ontwikkeling na screening arbeidsdeskundige Extrapolatie gehele populatie Aan deze inschaling door een arbeidsdeskundige is een registratie van de arbeidsplicht gekoppeld. Op basis van de indeling in een van de categorieën wordt een nieuwe beschikking afgegeven. Omdat re-integratie van uitkeringsgerechtigden een kostbare zaak is worden de gelden hiervoor binnen de Gemeente Almelo voornamelijk ingezet voor uitkeringsgerechtigden met een relatief kortere afstand tot de arbeidsmarkt. De gemeente Almelo is op zoek naar een wijze waarop langdurig vrijgestelde uitkeringsgerechtigden toch een stap maken richting de mogelijkheid tot re-integratie. Binnen de opdracht zal bekeken worden of het invoeren van de verplichte tegenprestatie voor deze groep haalbaar is. Juist omdat budgetten zoals het W-deel en I-deel slinken en begrotingen van gemeenten onder druk staan is het van belang om te onderzoeken of overheidsingrijpen rendement oplevert. De overheid heeft de verantwoordelijkheid om dit gemeenschapsgeld naar behoren te beheren en in te zetten. Van der Ploeg stelt dat de doelstelling van gemeenten primair gericht is op het algemeen welzijn van de samenleving in zijn geheel en het behartigen van de belangen van haar inwoners. Onder de taken die de gemeente uitvoert zijn er verplichte taken en taken waarbij het een keuzevrijheid heeft (Ploeg, van der, p.14). Omdat middelen voor de financiering van deze taken schaars zijn, dat wil zeggen, het geld raakt een keer op, moet een gemeente de keuze maken welke vrije taken het uitvoert naast haar wettelijke verplichte taken. 3

12 Om de keuze te kunnen maken om al dan niet over te gaan tot het uitvoeren van de tegenprestatie moet onderzocht worden of het algemeen welzijn van de samenleving hiervan profiteert. Investeringen in de tegenprestatie zouden anders ingezet kunnen worden op projecten die wel het welzijn verhogen. 1.4 Doelstelling, centrale onderzoeksvraag en onderzoeksvragen Het doel van dit onderzoek is om te onderzoeken welke kosten en baten ontstaan bij het invoeren van de verplichte tegenprestatie, zoals bedoelt in artikel 9 sub c van de WWB. Specifiek zal gekeken worden naar het bestand langdurig van de arbeidsplicht vrijgestelde uitkeringsgerechtigden binnen de Gemeente Almelo. Aan de hand van deze kosten en baten wordt gekeken of de invoering van deze tegenprestatie maatschappelijk haalbaar en rendabel is. Naar aanleiding van de doelstelling van het onderzoek zal de centrale onderzoeksvraag luiden: In welke mate is de invoering van de verplichte tegenprestatie binnen Almelo voor Om uitkeringsgerechtigden deze centrale onderzoeksvraag met een langdurige te kunnen ontheffing beantwoorden van de zijn arbeidsplicht de volgende maatschappelijk deelvragen geformuleerd: rendabel? Wat wordt verstaan onder de verplichte tegenprestatie? Wat is de bereidheid binnen Almelose organisaties om uitkeringsgerechtigden deze verplichte tegenprestatie te laten leveren? Wat zijn de te verwachten baten en lasten die samen gaan met het uitvoeren van de verplichte tegenprestatie binnen de gemeente Almelo? Op welke manier kan de maatschappelijke haalbaarheid van de tegenprestatie worden verantwoord? Hoe kan de uitvoering van de verplichte tegenprestatie worden ingebed? Begripsbepaling: Langdurig : Langer dan één jaar. Ontheffing van de arbeidsplicht : Hierbij wordt een volledige ontheffing bedoeld als in art. 9 lid 2 WWB. 1.5 Bestuurlijke relevantie Dit onderzoek richt zich op de haalbaarheid van de invoering van de verplichte tegenprestatie binnen de gemeente Almelo. De verplichte tegenprestatie is zoals al vermeld een 'kan' bepaling binnen de nationale wetgeving. Het is een discretionaire bevoegdheid van de gemeente Almelo om het al dan niet in te voeren. Om deze afweging te kunnen maken gaat er een heel beleidsproces aan vooraf. Het onderzoek dat voor u ligt neemt zijn plek in binnen het beleidsproces dat Hoogerwerf (2008) optekent. Het onderzoek helpt de beleidsmedewerker een gefundeerde overweging te maken en kan dan ook binnen het deelproces beleidsvoorbereiding geplaatst worden. Binnen de beleidsvoorbereiding wordt informatie verzameld en geanalyseerd en worden adviezen geformuleerd met het oog op het te voeren beleid (2008, p25). 4

13 1.6 Leeswijzer Binnen het tweede hoofdstuk van dit onderzoek wordt het theoretisch kader geschetst. Eerst wordt er ingegaan op het begrip tegenprestatie. Wat is een tegenprestatie? En hoe verhoudt het zich tot re-integratie en vrijwilligerswerk? Wat is de plaats die de tegenprestatie inneemt en waar vloeien deze begrippen in elkaar over? In het tweede deel van hoofdstuk twee wordt ingegaan op methoden om kosten en baten tegen elkaar af te wegen. Wat wordt verstaan onder kosten en baten? Waar ontstaan ze? En hoe worden ze in beeld gebracht? Hoofdstuk drie beschrijft de onderzoeksopzet. In het eerste deel wordt ingegaan op welke wijze en met behulp van welke onderzoeksmethoden de deelvragen zijn onderzocht en beantwoord. Vervolgens wordt besproken hoe deze onderzoeksmethoden zijn toegepast binnen het onderzoek. Als laatste wordt in hoofdstuk drie ingegaan op de validiteit en betrouwbaarheid van het onderzoek. In het vierde hoofdstuk worden de resultaten van het onderzoek gepresenteerd en de deelvragen beantwoord. Deelvraag één: Wat wordt verstaan onder de verplichte tegenprestatie? wordt in paragraaf 4.1 beantwoord. In deze paragraaf zal de definitie van de tegenprestatie voor Almelo worden opgetekend. Deelvraag twee: Wat is de bereidheid binnen Almelose organisaties om uitkeringsgerechtigden deze verplichte tegenprestatie te laten leveren? wordt beantwoord in paragraaf 4.2. De belangrijkste conclusies van de gehouden enquête en het interview met Scoop, met betrekking tot de bereidheid, worden hier weergegeven. Deelvraag drie: Wat zijn de te verwachten baten en lasten die samen gaan met het uitvoeren van de verplichte tegenprestatie binnen de gemeente Almelo? wordt beantwoord in paragraaf 4.3. Door middel van het vaststellen van betrokken actoren en verwachte effecten worden gerelateerde kosten en baten in beeld gebracht. Deelvraag vier: Op welke manier kan de maatschappelijke haalbaarheid van de maatschappelijke tegenprestatie worden verantwoord? wordt beantwoord in paragraaf 4.5. Binnen deze paragraaf worden de SROI s van de twee, in paragraaf 4.4 benoemde, varianten berekend. Deelvraag vijf: Hoe kan de uitvoering van de verplichte tegenprestatie worden ingebed? wordt beantwoord in paragraaf 4.4 en 4.5. Binnen paragraaf 4.4 worden de twee varianten uitgewerkt en worden de kosten van beide varianten inzichtelijk gemaakt. In paragraaf 4.5 wordt naar aanleiding van de berekende SROI s een definitieve afweging gemaakt hoe de tegenprestatie het beste ingebed kan worden. In hoofdstuk vijf zullen de belangrijkste conclusies van dit onderzoek worden gepresenteerd. Ook wordt de centrale onderzoeksvraag: In welke mate is de invoering van de verplichte tegenprestatie binnen Almelo voor uitkeringsgerechtigden met een langdurige ontheffing van de arbeidsplicht maatschappelijk rendabel? beantwoord en worden een aantal aanbevelingen gedaan worden. 5