Kan een mens wel zeker zijn?

Transcriptie

1 Kan een mens wel zeker zijn? Een moderne vraag in een oude Groningse disputatie Henk van den Belt Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap Rijksuniversiteit Groningen, Oude Boteringestraat 38, 9712 GK Groningen Tel:

2 Curriculum vitae Henk van den Belt (Leeuwarden 1971) is per 1 september 2012 benoemd tot bijzonder hoogleraar Gereformeerde godgeleerdheid: Bronnen, ontwikkeling en context vanwege de Gereformeerde Bond in de Protestantse kerk in Nederland. Hij studeerde theologie in Leiden ( ) en rondde deze studie af met doctoraalscripties over Jonathan Edwards ( ) en Herman Bavinck ( ). Als pastoraal werker was hij verbonden aan de hervormde gemeente Kinderdijk-Middelweg en aan Providence Reformed Church in Grand Rapids, USA. In 1995 werd hij predikant in de hervormde gemeente te Oud-Alblas en aansluitend in Delft (2000) en Nijkerk (2004). Hij promoveerde in 2006 bij A. van de Beek op een onderzoek naar het gezag van de Schrift in de gereformeerde theologie; The Authority of Scripture in Reformed Theology: Truth and Trust (Leiden: Brill, 2008). Van begeleidde hij als parttime universitair docent aan de faculteit godgeleerdheid van de Vrije Universiteit MA- en PhDstudenten uit Oost-Europa in het kader van het project Theologia Viatorum van het IRTI (International Reformed Theological Institute). De Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland benoemde hem in april 2008 als bijzonder universitair docent aan het departement Religiewetenschap en Theologie van de faculteit Geesteswetenschappen (Universiteit Utrecht). In die hoedanigheid is hij door de synode van de Protestantse Kerk beroepen als predikant met een bijzondere opdracht. Met ingang van 1 september 2012 is hij werkzaam aan de Rijksuniversiteit Groningen. Henk van den Belt is redactielid van Theologia Reformata en bestuurslid van de Staatkundig Gereformeerde Partij en van de Guido de Bres Stichting, het Wetenschappelijk Instituut van de SGP.

3 Kan een mens wel zeker zijn? Een moderne vraag in een disputatie van Herman Ravensperger ( )

4

5 Kan een mens wel zeker zijn? Een moderne vraag in een disputatie van Herman Ravensperger ( ) Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar vanwege de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland in de Gereformeerde godgeleerdheid: Bronnen, ontwikkeling en context aan de faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de Rijksuniversiteit Groningen op 19 februari 2013 door Henk van den Belt

6

7 Mijnheer de Rector Magnificus, leden van het curatorium van de leerstoel Gereformeerde godgeleerdheid, geachte aanwezigen, De Rijksuniversiteit Groningen viert in 2014 haar vierde eeuwfeest. Aan de hand van een brontekst uit de vroege geschiedenis van de theologische faculteit wil ik mijn plannen illustreren voor het onderzoek naar de bronnen, de ontwikkeling en de context van de gereformeerde godgeleerdheid. Op een woensdag in 1619 verdedigde een van de Groningse studenten, Johannes Henricus Hardenack (ca ), 56 stellingen over de theologische vraag of een mens in dit leven wel zeker kan zijn van zijn zaligheid. 1 Het klinkt anachronistisch om de vraag uit de disputatie modern te noemen, maar in de vroegmoderne tijd, de periode tussen de zestiende-eeuwse reformaties en de achttiende-eeuwse revoluties, liggen wel de wortels van de moderne tijd. Omdat ik de Groningse disputatie in dat licht wil verstaan, heb ik de titel geherformuleerd: Kan een mens wel zeker zijn? Orthodoxie en Verlichting Bij het onderzoek naar de Verlichting wordt vaak gesteld dat de orthodoxie de ontwikkeling naar de moderniteit in de weg heeft gestaan. De wortels van de moderniteit liggen volgens dit sjabloon daar waar 1 Hermannus Ravensperger, Consideratio quaesiti theologici nvm homo in hac vita de sva salvte certvs esse possit, Johannes Henricus Hardenack respondent (Groningen: Johannes Sas, 1619). De woensdag was gereserveerd voor de disputaties van theologen, de zaterdag voor juristen en medici. F.R.H. Smit, De Groningse universiteit, , in: J. Kingma, W.R.H. Koops en F.R.H. Smit (red.), Universitair leven in Groningen, : Professoren en studenten, boek en uitgeverij (Groningen: Universiteitsmuseum, 1989), 13-40, 38. Er zijn nog andere disputaties met een vergelijkbare titel, maar het lijkt niet om een serie te gaan. Cf. Hermannus Ravensperger, Consideratio quaesiti theologici nvm gratia Dei sit vis, eaque vel resistibilis vel irresistibilis, Johannes Waserus respondent (Groningen: [1618]), Hermannus Ravensperger, Consideratio quaesiti theologici num Deus velit, ut omnes in universum ac singuli homines statuant, se in Christo ad vitam aeternam electos [...] esse, Johannes Pezenius respondent (Groningen: Johannes Sas, 1618) en Hermannus Ravensperger, Consideratio quaesiti theologici de futuro in ultimo judicio creaturarum totiusque orbis statu, Henricus de Brune respondent (Groningen: Johannes Sas, 1619). Ik dank Geurt Henk van Kooten voor het becommentariëren van een conceptversie van deze oratie, Rein Ferwerda voor het controleren van de vertalingen uit het Latijn en Tini van Selm voor het corrigeren van de tekst. 5

8 geloof gegrond op gezag, plaatsmaakt voor kennis gegrond op empirisch onderzoek. Geloof en wetenschap zijn daarmee elkaars gedetermineerde tegenstanders. Jonathan Israel stelt dat de belangrijkste denkbeelden van de Verlichting in de tweede helft van de zeventiende eeuw zijn geformuleerd. 2 De waarden van de westerse wereld democratie en mensenrechten, vrijheid en gelijkheid zijn volgens hem te danken aan het proces van rationalisering en secularisatie dat inzet bij de radicale Verlichting, zich doorzet ten koste van de gematigde Verlichting die geloof en rede met elkaar wil verzoenen en zich plaatst tegenover de orthodoxe contra- Verlichting die aan een verouderd paradigma vasthoudt. De echte vernieuwing is te danken aan de school van Baruch Spinoza ( ), die als eerste vrijheid, gelijkheid en democratie afleidt uit een consequent naturalisme. Volgens Israel draait het intellectuele debat tot 1650 slechts om confessionele vragen. Ondanks de scheur die de Reformatie in de Europese cultuur brengt, is er tot en met de eerste helft van de zeventiende eeuw een gezamenlijke christelijke cultuur waarin alle belangrijke intellectuele debatten cirkelen rondom de vraag wie het goddelijk monopolie op de waarheid bezit. 3 Er zijn overigens ook heel andere benaderingen van de Verlichting, zoals die van David Sorkin, die stelt dat de Verlichting niet het beginpunt is van het moderne en seculiere rationalisme, maar in essentie een religieus karakter heeft. 4 Zekerheid Voor het verstaan van de moderne tijd ligt het misschien voor de hand om de zestiende- en zeventiende-eeuwse theologische debatten te negeren, maar het is veel spannender om ook in die vroegmoderne theologische discussies te speuren naar de wortels van het moderne denken. Met een exclusieve inzet bij de radicale Verlichting, dreigt het 2 [A]fter 1650, a general process of rationalization and secularization set in which rapidly overthrew theology s age-old hegemony in the world of study. Jonathan I. Israel, Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity, (Oxford: Oxford University Press, 2001), 4. 3 Israel, Radical Enlightenment, Contrary to the secular master narrative of the Enlightenment, modern culture also has religious roots. David Jan Sorkin, The Religious Enlightenment: Protestants, Jews, and Catholics from London to Vienna (Princeton: Princeton University Press, 2008), 21. 6

9 onderliggende naturalisme al snel normatief te worden. 5 Voor het verstaan van het heden vanuit het verleden is de religieuze dimensie van wezenlijk belang. Daarom wil ik onderzoeken of en hoe de zich ontwikkelende gereformeerde theologie te relateren valt aan bredere filosofische, maatschappelijke en culturele processen. De antithetische houding van de gereformeerde theologie tegenover de moderniteit is geen reden om haar bijdrage aan het debat te negeren. Die theologie is immers door de confrontatie onmiskenbaar beïnvloed. Anderzijds kan de vroegmoderne theologische reflectie ons ook helpen om moderne vragen beter te verstaan en om verabsolutering van de seculiere vormen van de moderniteit te voorkomen. Het accent van mijn onderzoek ligt daarbij niet op de confrontatie tussen orthodoxie en moderniteit, maar op de voorgeschiedenis van de moderniteit in de orthodoxie. Orthodoxie heeft hier om misverstanden te voorkomen een historische en descriptieve en geen dogmatische en normatieve betekenis. Zowel de behoefte aan zekere kennis als het besef dat zekerheid uiteindelijk een subjectief gegeven is, typeert de moderne tijd. Er vindt een epistemologische wending plaats. 6 Het antwoord op de vraag hoe je zeker weet dat iets waar is, vind je niet meer in iets buiten jezelf in het gezag van de kerk of van de Bijbel maar in jezelf. Symbool voor deze wending staat het citaat van René Descartes Ik denk dus ik ben. 7 Al kun je de wending naar het subject niet aan dat enkele citaat ophangen, toch markeren de felle theologische en filosofische reacties op Descartes nieuwe filosofie een verschuiving in de cultuur. 5 Israel stelt dat de waarden van de radicale Verlichting remain today, inherently superior morally, politically, and intellectually not only to Postmodernist claims but to all actual or possible alternatives. Jonathan I. Israel, Enlightenment Contested: Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man, (Oxford: Oxford University Press, 2006), De term is van Gustav Bergmann, die het vraag- en antwoordspel over het fundament van de kennis kenmerkend noemt voor de moderne filosofie. At the beginning of the modern period it became dominant, or very nearly so. Call this the epistemological turn. Gustav Bergmann, Acts, The Indian Journal of Philosophy 2 (1960), 1-30, Cf. Gustav Bergmann, Logic and Reality (Madison: University of Wisconsin Press, 1964), 3-44, Je pense, donc je suis. René Descartes, Discours de la Méthode (Leiden: Jan Maire, 1637), deel IV. Deze uitspraak komt overigens in iets andere vorm ook al bij Augustinus voor: Als ik mij namelijk vergis, dan ben ik. Augustinus, De civitate Dei,

10 Mijn these of, omdat ik nog aan het begin van mijn onderzoek sta, mijn hypothese is nu dat deze wending is voorbereid door de inter- en intraconfessionele discussies over de zekerheid van het geloof. 8 Of, wat voorzichtiger geformuleerd, aan de filosofische en epistemologische wending naar het denkende subject gaat een theologische en soteriologische wending naar het gelovende subject vooraf. Dat wil ik illustreren aan de hand van de Groningse disputatie uit 1619 over de zekerheid van het heil. Johannes Henricus Hardenack Disputaties vormen een interessante en vaak vergeten historische bron. Zij geven inzicht in de praktijk van het onderwijs en vertellen ons ook iets over de studenten. Zo draagt Johannes Henricus Hardenack zijn disputatie op aan de burgemeesters en stadsraad van Deventer; hij noemt hen de meest krachtige verdedigers van de ware religie. Of dat lippendienst is vanwege de ontvangen studiefinanciering of dat het betrekking heeft op het uitgesproken contraremonstrantse karakter van Deventer is niet duidelijk; in ieder geval vermeldt hij in een adem de predikanten, ouderlingen, diakenen en visitatoren van Deventer als weldoeners die zijn studie mogelijk gemaakt hebben. 9 8 Het theologische en filosofische debat over zekerheid gaat terug tot de periode voor de Reformatie. While the seventeenth century was clearly an age that sought rationalistic answers to the question of certainty, the crisis of certainty and the quest for certitude were dominant themes in the early modern period stretching from the fourteenth through the sixteenth century. Susan E. Schreiner, Are You Alone Wise?: The Search for Certainty in the Early Modern Era (Oxford: Oxford University Press, 2011), Na een conflict over de predestinatie waarin Johannes Acronius ( ) en Assuerus Matthisius ( ) de hoofdrol spelen, profileert Deventer zich vanaf 1617 als contraremonstrantse stad. Christiaan Ravensbergen, Het beroep op Johannes Acronius. Kerkelijke en politieke verhoudingen in Deventer ( ) in E.H. Bary, Lebuïnus en Walburgis bijeen: Deventer en Zutphen als historische centra van kerkelijk leven (Delft: Eburon, 2006), 51-81, 75. Hardenack heeft onder voorzitterschap van Ravensperger ook een disputatie verdedigd over de religie, die hij definieert als de ware kennis aangaande God en de legitieme reden om Hem te dienen, afgeleid uit de heilige Schrift. Hermannus Ravensperger, Disputatio theologica de religione, Johannes Henricus Hardenack respondent (Groningen: Johannes Sas, 1619), these 1. Deze disputatie is opgedragen aan de deputaten van de Groningse Academie en aan twee verwanten (agnatus), Wessel Rothuis uit Wezel en Arnold Rothuis uit Borculo, die daar in 1617 ouderling was. C. Ravensbergen, Provinciale synode Gelderland [Classicale Acta, , deel IX] (Den Haag: Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, 2012), 583. Ten slotte noemt hij een student uit Deventer, Winold van Campen, een neef van Jacobus Revius (1586-8

11 Hardenack schrijft op 23 oktober 1620 in het Album amicorum van een medestudent, Everardus Balck ( ), een kleine blijk van broederschap zoals hij het zelf noemt. 10 De albuminscriptie bestaat uit twee spreuken: Na duisternis, licht en Volhard geduldig in het lijden, want door te lijden, zult u een palmtak bereiden. Het is niet duidelijk of hij spreekt uit ervaring, maar een gemakkelijke jeugd heeft Johannes Henricus niet gehad. Hij was zeer waarschijnlijk de zoon van de pastoor van Markelo. 11 Zijn vader ging in 1601 over naar de gereformeerde kerk, op voorwaarde dat hij openlijk in de kerk zou trouwen met de vrouw met wie hij samenwoonde. 12 Vader Hardenack moest volgens de acta van de classis Deventer ook optreden tegen afgoderij, zoals het branden van kaarsen en de pelgrimages naar het Heilige bloedtshuysken een sacramentshuisje in de dorpskerk; vanwege een conflict dat hem zijn traktement kostte, vertrok hij naar Wesepe. 13 Daar kreeg hij een aanvaring met de classis Deventer, omdat hij een kleinkind binnenshuis gedoopt had ). Jacobus Revius, Over-Ysselsche sangen en dichten, W.A.P. Smit (red.) (Amsterdam: Uitgeversmaatschappij Holland, 1930), deel 1, 46. Met dank aan Enny de Bruijn die mij op deze relatie attent maakte. 10 Hoc exiguum fraternitatis testimonium reliquit Groning[ae]. De teksten van de spreuken luiden: Post tenebras lux en Perge pati patiens, patiendo palma paratur. Albuminscriptie van Johannes Henricus Hardenack, voor Everardus Balck ( ), jurist. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, B: 75 A 2/1, Afbeelding 162r. De afbeelding is gedigitaliseerd. opc4.kb.nl/xslt/db=1/ppn?ppn= (geraadpleegd op 27 december 2012). Balck had zich op 11 juni 1620 ingeschreven als student in Groningen. Historisch genootschap te Groningen, Album studiosorum academiae Groninganae (Groningen: J.B. Wolters, 1915), Paul Abels schrijft dat Johannes Henricus mogelijk de zoon was van Joannes Hardenack. P.H.A.M. Abels, De broederen van Twenthe: een studie van de eerste Twentse dominees ( ) (Hengelo: Broekhuis, 1984), 57, 136. De zeldzaamheid van de naam Hardenack en het feit dat de vrouw van Joannes zich na diens dood in Deventer vestigde, wijzen sterk op de genoemde relatie. Een sluitend bewijs is mogelijk in de archieven van Deventer te vinden. 12 J.C. van Slee, De gereformeerde gemeente van Deventer in de eerste veertig jaren na hare wederoprichting in 1591, in: Nederlandsch archief voor kerkgeschiedenis 19 (1926), , 135. Cf. Abels, Broederen van Twenthe, Johannes van den Berg en Jacob van Gelderen, Provinciale synode Overijssel: classis Deventer ; classis Kampen en ; classis Steenwijk/Vollenhove [Classicale Acta, , deel VI] (Den Haag: Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, 2000), J. Reitsma en S.D. van Veen, Acta der provinciale en particuliere synoden, gehouden in de Noordelijke Nederlanden gedurende de jaren : Zeeland , Overijssel (Groningen: Wolters, 1896), deel V,

12 Toen Johannes Henricus, ondanks al deze verwikkelingen, theologie ging studeren, was zijn vader al overleden en had zijn moeder zich in Deventer gevestigd. Hij studeerde eerst in Steinfurt en Bremen en schreef zich op 10 juli 1618 in als theologiestudent in Groningen. 15 Na zijn studie werd hij in 1621 predikant in Borne. Hij had niet veel keus, omdat het Landschap van Overijssel zijn studie mede had bekostigd. Het was niet gemakkelijk, het traktement bedroeg net de helft van de gebruikelijke 400 gulden en daar kwam nog een conflict met de Bornse richter Herman Rammelman bij. In het derde jaar van zijn predikantschap stierf Hardenack, nog jong en ongehuwd. 16 Herman Ravensperger Johannes Henricus Hardenack disputeerde als Groningse student minstens tweemaal onder Herman Ravensperger, de eerste Groningse hoogleraar gereformeerde godgeleerdheid. Hoewel Ravensperger nu betrekkelijk weinig bekendheid geniet, was hij in zijn eigen tijd een grote naam. De Staten van Stad en Ommelanden hadden er 900 gulden per jaar voor over om hem binnen te halen. 17 Hij kreeg na een half jaar met 15 Hardenackius, Henr., Daventr S. Th. st. Georg Becker, Die Studenten aus dem niederländischen Raume an deutschen Gymnasien und Universitäten. 1. Teil, Niederrheinische Anstalten und das "Gymnasium illustre" zu Bremen (Den Haag: Volk und Raum Verlag, 1944), juli 1618 Joannes Henricus Hardenackius, Dauentriensis Belg., Theol. Historisch genootschap, Album studiosorum, 7. Cf. Abels, Broederen van Twenthe, 186, n5. Studenten schreven zichzelf in bij de rector in het academiegebouw. Franck Smit, Buitenlandse studenten te Groningen , in: A.H. Huussen jr. (red.), Onderwijs en onderzoek: Studie en wetenschap aan de academie van Groningen in de 17e en 18e eeuw (Hilversum: Verloren, 2003), , 262. De heer Jaap Grootenboer uit Borne dank ik voor het raadplegen van het kerkelijk archief van Borne, dat geen nadere informatie bevat, omdat het oudste document van 1639 dateert. 16 Voor de biografische informatie, zie Abels, Broederen van Twenthe, Dat was dan wel met die huishuyre daaronder gerekent. H. Brugmans, Een en ander over de stichting der Groningsche academie, in: Is. van Dijk et al. (red.), Academia Groningana MDCXIV-MCMXIV: Gedenkboek ter gelegenheid van het derde eeuwfeest der Universiteit te Groningen (Groningen: Noordhoff, 1914), , 255. Cf. F.S. Knipscheer, Ravensperger (Herman), in: P.C. Molhuysen en P.J. Blok (red.), Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (Leiden: A.W. Sijthoff, 1912), deel 2, kol , Ravensperger was vanaf 1623 ook bibliothecaris van de universiteit. Jos. M.M. Hermans en Gerda C. Huisman, Aan de ketting: boek en bibliotheek in Groningen voor 1669 (Groningen: Universiteitsmuseum/Universiteitsbibliotheek, 1996), 55. Over zijn conflict met Piscator over de actieve gehoorzaamheid van Christus als grond voor de toegerekende gerechtigheid, zie 10

13 terugwerkende kracht nog 100 gulden extra. Wie dat veel vindt, moet bedenken dat Franciscus Gomarus ( ) een paar jaar later gulden per jaar kreeg en 100 gulden extra voor het preken in de Martinikerk. 18 Voor de nuance is het wel goed om te bedenken dat deze topsalarissen slechts drie keer zo hoog waren als het modale inkomen van een dorpspredikant. Ravensperger kwam uit Steinfurt in het graafschap Bentheim, waar hij nog maar kort als hoogleraar werkte. 19 Hardenack was daar al een van zijn studenten. 20 In Steinfurt was Ravensperger de opvolger van Conrad Vorstius ( ) die na de dood van Jacobus Arminius ( ) in 1610 naar Leiden was vertrokken. Om Vorstius hing een zweem van het anti-trinitarische socinianisme. Ravensperger wist de graven van Bentheim ertoe te bewegen een onderzoek te doen naar de zuiverheid in Frans Lukas Bos, Johann Piscator: ein Beitrag zur Geschichte der reformierten Theologie (Kampen: Kok, 1932), W.J.A. Jonckbloet, Gedenkboek der Hoogeschool te Groningen: Ter gelegenheid van haar vijfde halve eeuwfeest (Groningen: Wolters, 1864), Stadhouder Willem Lodewijk ( ) moest bemiddelen bij de graaf van Bentheim om Ravensperger los te krijgen. Brugmans, Stichting der Groningsche academie, 255. Ravensperger studeerde in Herborn, Heidelberg en Genève en promoveerde in 1609 tot doctor in de theologie in Marburg, waarna hij doceerde in Herborn tot hij op 1 maart 1612 het verzoek kreeg om hoogleraar in Steinfurt te worden. H. Grün, Die theologische Facultät der Hohen Schule Herborn , in: Jahrbuch der hessischen kirchengeschichtlichen Vereinigung 14 (1968), , Ravensperger heeft in Marburg ook een disputatie verdedigd van 100 stellingen over de samenstelling van de canon en over de Vulgaat. Gregor Schönfeld, Centuriae thesium theologicarum quatuor (Marburg: Ex Officina Kezeliana, 1609), [35]-[66]. 20 Volgens Paul Abels bleef Ravensperger na zijn overgang van Steinfurt naar Groningen als inspector en visitator zijn oude werkplek bezoeken. Paul H.A.M. Abels, Das Arnoldinum und die Niederlande während seiner ersten Blütezeit: Das verhältnis einer Hassliebe, in: Kreisheimatbund Steinfurt, 400 Jahre Arnoldinum : Festschrift (Greven: Eggenkamp, 1988) 78-97, 87. In de senaatsprotocollen van het Arnoldinum wordt Johannes Henricus Hardenack genoemd op 15 mei 1617, maar dat is niet de begindatum van zijn studie. Volgens Abels is het waarschijnlijk dat hij al onder Ravensperger in Steinfurt studeerde. Paul H.A.M. Abels, Een Kweekvijver met troebel water: De betekenis van het Arnoldinum te Steinfurt voor de Nederlandse en Bentheimse gereformeerde kerken in de jaren , in: Paul H.A.M. Abels, Gerrit Jan Beuker en J.G.J. van Booma, Nederland en Bentheim: vijf eeuwen aan de grens = Die Niederlande und Bentheim: Fünf Jahrhunderte Kirche an der Grenze (Delft: Eburon, 2003), , bijlage. Het artikel is ook op internet geplaatst. (geraadpleegd op 15 januari 2013). Ik dank Paul Abels voor zijn behulpzaamheid bij het vinden van deze informatie. 11

14 de leer bij de predikanten in het graafschap; een aantal van hen bleek sociniaanse sympathieën te koesteren. 21 Ravenspergers theologische scherpte was voor Ubbo Emmius ( ) een van de redenen om hem naar Groningen te halen. 22 Toch was Ravensperger vergeleken met sommige tijdgenoten mild. Hoewel hij de theologische positie van de remonstranten afwees, riep hij op tot onderhoudinge van een Christelijken vrede en eenicheyt met hen. 23 Omdat de notie van het verbond bepalend is voor de structuur van enkele van zijn geschriften, is Herman Ravensperger wellicht het beste te typeren als een verbondstheoloog. 24 In zijn inaugurele rede roemt hij de theologie als de voortreffelijkste van alle wetenschappen, omdat zij ons de schepper, de bestuurder en 21 J.C. van Slee, De geschiedenis van het Socinianisme in de Nederlanden (Haarlem: Bohn, 1914), Brugmans, Stichting der Groningsche academie, 255. Volgens Han van Ruler wordt van Emmius beweerd dat zijn bijdrage aan de oprichting van de Groninger Academie door een fel anti-arminianisme was gemotiveerd. Hij verwijst daarvoor ook naar het artikel van Brugmans en naar Knipscheer. Han van Ruler, Met behoud van de waardigheid die een theoloog past: Herman Ravensperger en zijn geschil met Grotius, n37. Het artikel zal gepubliceerd worden in Zweder von Martels (red.), Tegen barbarij! De stichting van de Groninger universiteit (1614), Ik dank Han van Ruler voor het mogen inzien van dit artikel. 23 Van Slee verwijst voor de correspondentie van Ravensperger met de dolerende classes in Zuid-Holland uit mei 1618 naar het proefschrift van Wijminga over Hommius. Van Slee, Geschiedenis van het Socinianisme, en P.J. Wijminga, Festus Hommius (Leiden: Donner, 1899), 225 n1. Cf. Van Ruler, Met behoud van de waardigheid, n8. 24 Hermannus Ravensperger, Catechismus religionis Christianae, juxta authentica bibliorum summaria dispositus, Heinrich Pithan respondent ([Herborn], 1611), 4-6. Hermannus Ravensperger, Thesauri locorum sanctae theologiae communium, Werner Teschenmacher respondent, 2 delen (Herborn, 1611), 9. Mogelijk speelt hierbij de invloed van Caspar Olevianus ( ) op de Academia Nassauensis in Herborn een rol. Ravensperger studeerde en doceerde daar. Bierma noemt hem een influential federal theologian, Lyle D. Bierma, German Calvinism in the Confessional Age: The Covenant Theology of Caspar Olevianus (Grand Rapids: Baker Academic, 1997), 173. Hij verwijst naar McCoy, die zijn oordeel over Ravensperger vooral baseert op Herman Ravensperger, Wegweiser, Daß ist Schlechte und Rechte erklärung aller notwendiger Lehrpuncten Christlicher Religion (Groningen: Heubling, 1615). In dat werk maakt Ravensperger net als in de bovenstaande Latijnse werken een onderscheid tussen het werkverbond en het genadeverbond. Charles S. McCoy, The Covenant Theology of Johannes Cocceius, onuitgegeven dissertatie, Yale 1956,

15 behoeder van hemel en aarde en van alles wat in de hemel en op de aarde is, beweegt en leeft, doet erkennen. 25 Volgens sommigen omarmde Ravensperger de filosofie van Petrus Ramus ( ) en was hij dus een overtuigd ramist, volgens anderen was hij vooral een erudiet humanist, in ieder geval was hij een uitgesproken calvinist, of liever een gereformeerd godgeleerde. 26 Die drie sluiten elkaar overigens niet uit. Zijn theologische positie is van belang voor de vraag naar de beweegredenen voor het oprichten van de universiteit. Ging het vooral om een voortzetting van een oude humanistische traditie of was er in de context van de bestandstwisten vooral behoefte aan een zuivere gereformeerde theologieopleiding? Wellicht was het juist de combinatie van deze twee belangen die tot de stichting van de universiteit leidde Haec est quae nos caeli et terrae, omniumque quae in caelo et in terra sunt, moventur et vivunt, creatorem, gubernatorem ac sospitatorem facit agnoscere. Hermannus Ravenspergerus en Johannes Epinus Huninga, Orationes ad inaugurationem academiae illustrium ordinum Groningae & Omlandiae (Groningen Johannes Sas, 1614). Zie voor de Latijnse tekst en de gebruikte vertaling de uitstekende scriptie van Marjolijn Palma, Academia Groningana: De stichting van de Groningse academie bezien vanuit de inaugurele rede van Herman Ravensperger, ongepubliceerde masterscriptie, Middeleeuwen en Renaissance Studies, Rijksuniversiteit Groningen, mei 2007, 68, 75. Cf. over Ravenspergers oratie Zweder von Martels, The School as Methaphor of Paradise: The Eternal Edict of the University of Groningen and the Oration of Herman Ravensperger at its Inauguration (1614), in: Rudolf Suntrup en Jan R. Veenstra (red.), Himmel auf Erden/Heaven on earth (Frankfurt am Main: Peter Lang, 2009) Thomas Elsmann typeert Ravensperger als dezidierter Ramist T. Elsman, Das Bremer Gymnasium Illustre und seine Vorläufer in ihrer Bedeutung für den Ramismus in Deutschland ( ), in: F. Akkerman, A.J. Vanderjagt en A.H. van der Laan (red.), Northern Humanism in European Context, : From the Adwert Academy to Ubbo Emmius (Leiden: Brill, 1999), , 104. In mijn eigen eerste kennismaking met Ravensperger heb ik weinig gevonden dat wijst op een sterke invloed van Ramus. Henri Krop baseert het oordeel dat Ravensperger een humanist is vooral op een analyse van zijn inaugurele rede. H.A. Krop, Northern Humanism and Philosophy: Humanist Theory and Scholastic Practice, in: Akkerman, Vanderjagt en Van der Laan, Northern Humanism, , 155. Ook Vanderjagt noemt Ravensperger een humanist; de eerste Groningse hoogleraren waren volgens hem de last defenders of humanism. A.J. Vanderjagt, Practising Continuity. The Academy at Groningen, , in: A.A. MacDonald en A.H. Huussen jr. (red.), Scholarly Environments: Centres of Learning and Institutional Contexts (Leuven: Peeters, 2004), 33-47, Met dank aan Klaas van Berkel die mij hierop wees. Hij werkt momenteel aan een samenvattende geschiedenis van de Groningse universiteit, waarvan het eerste deel eind 2013 zal verschijnen. 13

16 Nader onderzoek naar zijn theologie zou misschien licht kunnen werpen op de vraag waar hij precies stond en wat de jonge universiteit bewogen kan hebben om hem te vragen als eerste hoogleraar in de godgeleerdheid. Het heersende beeld is dat de eerste Groningse hoogleraren zich scherp afkeerden van de scholastiek. 28 De stichtingsakte van de universiteit, of het Altoosdurend edict (Edictum perpetuum), van 14 juli 1614 heeft namelijk een humanistische toonzetting. Dit gelegenheidsgeschrift is in zevenhonderdvoud gedrukt en door speciaal gestuurde bodes in andere steden verspreid om studenten naar Groningen te trekken. 29 Gezien het karakter van het geschrift pr-materiaal voor de nieuwe academie is de humanistische toon verklaarbaar. Het is echter van belang om het gevestigde beeld te toetsen aan de praktijk van het onderwijs en daarvoor zijn de Groningse disputaties, die nog nauwelijks wetenschappelijke aandacht hebben gekregen, een geschikte bron. 28 Scholasticism, after all, was perceived as the theoretical system which, using Aristotelian philosophical terms and methods, lay at the basis of Roman Catholic theology, as defined and extrapolated at the relatively recent Counter-reformation Council of Trent. This theology was regarded as fundamentally flawed, and the founders of the Groningen Academy sought to counter that system by drawing on the ancient (and Patristic) and medieval (and Renaissance) tradition of the studia humanitatis. Vanderjagt, Practising Continuity, Volgens Zweder von Martels is Ubbo Emmius de auteur. Zweder von Martels, Ubbo Emmius en het Stichtingsbesluit van de Staten van Groningen en Ommelanden voor de oprichting van de Groningse universiteit, in: Maarten Duijvendak en Martin Hillenga (red.), Historisch Jaarboek Groningen 2009 (Groningen: Vereniging Stad en Lande, 2009), 42-57, 42, 45. Zweder von Martels, Ubbo Emmius, the Eternal edict and the Academy of Groningen, in: Alasdair A. MacDonald, Zweder von Martels en Jan R. Veenstra, Christian Humanism: Essays in Honour of Arjo Vanderjagt (Leiden: Brill, 2009), Ik dank Zweder von Martels dat hij mij op deze publicaties attent maakte. De vertaling van Edictum perpetuum als eeuwig geldend edict of Eternal edict is minder gelukkig, gezien de theologische connotaties van eeuwig ; perpetuus heeft een andere lading dan aeternus. De aanduiding komt niet in het document zelf voor, maar in Emmius Geboortegeschiedenis van de Academie, waar hij schrijft: Eius velut sanctionis fundamentalis Academiae, aut Edicti perpetui, exemplar, hic exhibemus. Ubbo Emmius, Natales Academiae, in: Effigies & vitae professorum Academiae Groningae & Omlandiae: cum historiola fundationis ejusdem Acad. (Groningen: Nicolai, 1654), facsimile (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1968), 1-10, 4. 14

17 Disputaties Disputaties waren in de zeventiende eeuw vooral bedoeld als oefenmateriaal voor de studenten. 30 Bij de disputatie verdedigde een student tegenover medestudenten of andere opponenten stellingen, die ter gelegenheid van de disputatie werden verspreid in de vorm van een kleine brochure of op een groot vel papier. 31 De hoogleraar kon de onderwerpen willekeurig kiezen, maar er waren ook series disputaties, die later als bundel werden gepubliceerd. Zo liet Ravensperger een serie van zeven disputaties over teksten uit Genesis uitgeven. 32 De meeste disputaties zijn niet door de universiteitsbibliotheken bewaard; het is te danken aan buitenlandse studenten, die in plaats 30 Tussen zijn in Groningen minstens 69 disputaties over een theologisch onderwerp gehouden. Van Sluis biedt een statistisch overzicht van de disputaties t/m 1800 die getraceerd konden worden. Jacob van Sluis, Disputeren in Franeker en Groningen, in: H.A. Krop, J.A. van Ruler en A.J. Vanderjagt (red.), Zeer kundige professoren: Beoefening van de filosofie in Groningen van 1614 tot 1996 (Hilversum: Verloren, 1999), 47-56, 50. Een senaatsbesluit uit 1621 vermeldt dat Johannes Sas 234 daler moest ontvangen voor de in de afgelopen twee jaar gedrukte disputaties, voor elke disputatie twee daler. In twee jaar tijd zijn er dus 117 disputaties verschenen voor de verschillende faculteiten. J. Kingma e.a. Boek en uitgeverij, in: Kingma, Koops en Smit, Universitair leven in Groningen, , Bijvoorbeeld Hermannus Ravensperger, Disputatio theologica, de conversione hominis ad Deum, Henricus de Brune, respondent ([Groningen]: Johannes Sas, 1620). Op een van die disputaties in plano formaat komt een stelling voor over de heilszekerheid: VI An homo in hac vita suae salutis certus esse queat? Affir. Hermannus Ravensperger, Quaestiones illustres ex tota theologia conquisitae, Sibrandus Johannes de Vroo, respondent (Groningen: Johannes Sas, 1625). Ook bij andere universiteiten kwamen wel disputaties voor die op een enkel vel werden afgedrukt. Freedman noemt drie voorbeelden van een publicatie as broadsheet. Joseph S. Freedman, Published academic disputations in the context of other information formats utilized primarily in Central Europe (c.1550-c.1700), in: Marion Gindhart en Ursula Kundert (red.), Disputatio : Form, Funktion und Wirkung eines Leitmediums universitärer Wissenskultur [Trends in Medieval Philology, 20] (Berlijn: De Gruyter, 2010), , Herman Ravensperger, Margaritae Mosaicae septem, ex libro Bibliorum primo qui Genesis dicitur collectae (Groningen: Johannes Sas, 1617). Het betreft zeven disputaties waarvan de pagina s zijn doorgenummerd met het oog op de uiteindelijke publicatie als boek. De eerste disputatie is Hermannus Ravensperger, Artificium mosaicum, quo descriptam exstat opificium totius mundi sex dierum spatio absolutum, Philippus Ludovicus Piscator, respondent (Groningen: Johannes Sas, 1615). 15

18 van een boek een verzameling disputaties mee naar huis namen en daar in lieten binden dat sommige verzamelingen nog compleet zijn. 33 Het is vaak moeilijk vast te stellen of de hoogleraar of de respondent de auteur van de tekst is. 34 In Franeker is het gebruikelijk dat de student de thesen opstelt en voorlegt aan de hoogleraar. 35 De hoogleraar is in ieder geval eindverantwoordelijk voor de inhoud. De vraag naar het auteurschap is overigens ook een moderne vraag, in de zeventiende eeuw is waarheid belangrijker dan originaliteit. De Groningse disputatie over de heilszekerheid bestaat uit 56 stellingen. De eerste zeventien leggen het probleem uit, daarna volgen twee uitgebreide bewijsvoeringen (argumenta) in de stellingen en 45-54; de disputatie eindigt in stelling met een voor het genre van de disputaties uitzonderlijke autobiografische illustratie. Uit de eerste stelling valt op te maken dat het om een controverse met de jezuïeten gaat en dat de disputatie, overeenkomstig de regels van de scholastieke methode, eerst de eigen positie neer zal zetten. De tweede stelling geeft dan ook de kern weer: Iemand die echt christen is, kan in dit leven onfeilbaar zeker zijn van zijn zaligheid Zo heeft de bibliotheek van het Református Kollégium in Debrecen een serie disputaties uit Leiden. Het betreft een zogenaamde repetitio van de disputaties die gepubliceerd zijn als Johannes Polyander, Andreas Rivet, Antonius Walaeus en Antonius Thysius, Synopsis purioris Theologiae (Leiden: Elzevier, 1625). Cf. Donald Sinnema en Henk van den Belt, The Synopsis Purioris Theologiae (1625) as a Disputation Cycle, in: Church History and Religious Culture 92 (2012), Volgens Freedman worden de respondent en de opponent soms ook beiden auctores van de disputatie genoemd. Freedman, Published academic disputations, 94, 110, 112. Zie voor een discussie over de disputaties verdedigd onder Arminius, Willem Arie den Boer, Duplex amor Dei: contextuele karakteristiek van de theologie van Jacobus Arminius ( ) (Apeldoorn, 2008), 24 en Keith Stanglin, The Missing Public Disputations of Jacobus Arminius (Leiden: Brill, 2010), Volgens Van der Woude, moesten aan alle Nederlandse universiteiten disputaties eerst ter goedkeuring voor publicatie worden voorgelegd aan de hoogleraren. Hij citeert uit de Leges Collegio disputantium in jure die Hendrik Schotanus ( ) opstelde voor de juridische faculteit in Franeker: De respondens moet de thesen, die hij heeft opgesteld, alvorens ze aan de drukpers toe te vertrouwen, eerst aan de praeses voorleggen, opdat deze ze doorleest, onderzoekt, verbetert en verduidelijkt. S. van der Woude, De oude Nederlandse Dissertaties, in: Bibliotheekleven 48 (1963), 1-14, 6. Waarschijnlijk verschilde de procedure echter per universiteit en misschien zelfs per faculteit of hoogleraar. 36 Homo verè Christianus, potest in hâc vitâ de salute suâ infallibiliter esse certus. Ravensperger, Num homo certus esse possit, these 2. De cursivering in de citaten is steeds oorspronkelijk. 16

19 De volgende vijftien stellingen werken de hoofdthese uit, bijvoorbeeld door uit te leggen dat de genoemde zekerheid is voorbehouden aan christenen, omdat ethnicismus, thalmudismus en mahometismus, oftewel heidendom, jodendom en islam, de weg naar de zaligheid niet wijzen, het is immers volgens Handelingen 4:12 alleen door de naam van Jezus Christus dat zijn discipelen gered worden. Fijntjes merkt de auteur op dat de discipelen in de vroege kerk geen Iesuita, maar Christiani genoemd werden. 37 Definitie van zekerheid De disputatie richt zich expliciet tegen Robertus Bellarminus ( ), die vanuit Rome de protestanten bestrijdt met zijn colleges, uitgegeven als Disputaties over de controversen van het christelijk geloof. 38 Een van de hoofdstukken over de rechtvaardiging heeft als titel Over de onzekerheid en veranderlijkheid van de rechtvaardigheid. 39 In overeenstemming met de decreten van Trente stelt Bellarminus dat de zekerheid aangaande de zaligheid slechts een certitudo moralis of conjecturalis is. De jezuïeten noemen die hypothetische of op een vermoeden gebaseerde zekerheid ook wel zekerheid van de ervaring, morele zekerheid en soms de zekerheid van verwachting, van vertrouwen, van overtuiging of van hoop. 40 Het vroegmoderne debat over de geloofszekerheid voltrok zich in verschillende fasen. De vroege reformatoren, zoals Maarten Luther, poneerden dat het voor de gelovigen mogelijk was om zeker te zijn van hun zaligheid door het geloof alleen. 41 Rome antwoordde op het concilie 37 non Iesuita, sed Christiani, in primitiva Ecclesia sunt appellati. Ravensperger, Num homo certus esse possit, these Robertus Bellarminus, Disputationes de Controversiis Christianae Fidei adversus hujus temporis Haereticos (Ingolstadt: D. Sartorius, ). 39 Robertus Bellarminus, De Justificatione qui est de incertitudine, mutabilitate justitiae, in: Robertus Bellarminus, Opera Omnia, IV (Napels: Josephum Giuliano, 1858), Prior certitudo Iesuitis dicitur, nunc Experimenti, nunc Moralis, nunc Fiducia, confidentia Persuasionis & Spei. Ravensperger, Num homo certus esse possit, these 8. Cf. Bellarminus, Opera IV, Over de zekerheid van het geloof bij Luther, zie onder anderen Randall C. Zachman, The Assurance of Faith: Conscience in the Theology of Martin Luther and John Calvin (Minneapolis: Fortress Press, 1993),

20 van Trente ( ) dat niemand zeker kan weten, dat hij in de genade van God deelt. 42 Een reactie van protestantse zijde bleef niet uit. De lutheraan Martin Chemnitz ( ) publiceerde bijvoorbeeld een Examen van het Concilium Tridentinum ( ) waarin hij de conclusie trok dat het concilie de twijfel tot deugd en sieraad van het geloof verheven had. 43 Een andere reformator van de tweede generatie, Johannes Calvijn ( ), gaf de acta van Trente uit met een tegengif en stelde dat de concilievaders twijfel verwarden met geloof. 44 In een vierde fase van het debat verweert de jezuïet Bellarminus zich tegen deze kritiek. De kern van zijn scherpzinnige betoog is het onderscheid tussen objectieve en subjectieve zekerheid. Er is namelijk een tweevoudige zekerheid, de ene van het object, van de gekende of geloofde zaak, en de andere van het subject, van de kennende of gelovende mens. 45 In deze analyse tekent zich reeds de moderne dichotomie van objectief en subjectief af. 42 Want zoals geen enkele godsvruchtige aan de barmhartigheid Gods, aan de verdienste van Christus en aan de kracht en de effectiviteit van de sacramenten mag twijfelen: zo kan eenieder, wanneer hij zichzelf en zijn zwakheid en onvolmaaktheid beschouwt, vrezen en bang zijn voor zijn genade, want geen enkel mens vermag met de zekerheid van het geloof, waaraan geen bedrog ten grondslag kan liggen, te weten, dat hij de genade van God heeft bereikt. Concilium Tridentinum, VI.9 Heinrich Denzinger en Peter Hünermann, Enchiridion symbolorum, 1534, De Nederlandse vertaling is van (geraadpleegd op 3 januari 2013). Thomas van Aquino stelde al dat de uitverkorenen gewoonlijk niet weten dat zij uitverkoren zijn en dat de zekerheid van de gelovigen conjunctureel of voorwaardelijk is. Hij verwijst daarbij naar Prediker 9:1 waar in de lezing van de Vulgaat staat dat de mens niet weet of hij liefde of haat waardig is. Thomas van Aquino, De veritate Martin Chemnitz, Examinis concilii Tridentini, E. Preuss (red.) (Berlijn: Schlawitz, 1861), 192. Geciteerd door Bellarminus, Opera IV, Jean Calvin, Acta synodi Tridentinae cum antidoto (Genève: Jean Girard, 1547). Et sane totam fidei naturam ignorant, qui eam dubitatione miscent. Jean Calvin, Joannis Calvini Opera quae Supersunt Omnia, Wilhelm Baum, Edward Cunitz en Edward Reuss (red.) (Brunswick: Schwetschke and Sons, ), deel 7, 456. Geciteerd door Bellarminus, Opera IV, 534. Overigens bepleitten ook binnen de Rooms-Katholieke Kerk sommigen de mogelijkheid van heilszekerheid. Bellarminus noemt de dominicaan Ambrosius Catharinus ( ) in een adem met Calvijn en Chemnitz. Cf. Schreiner, Are You Alone Wise, Est autem Duplex certitudo; Una objecti, idest, rei cognitae, vel creditae; Altera subjecti, idest hominis cognoscentis, vel credentis. Bellarminus, Opera IV,