WEEK 44. En verder: Wetenschap. Media. Cultuur. Technologie. Sport. Leven. Politiek. Leven

Transcriptie

1 Wetenschap 10 WEEK 44 Media En verder: /Economie De beurs is de grootste stoorzender voor beleggers /Terugkijken: Diederik Samsom over politiek bedrijven met je dochter 15 /Leven Generatiekloof /Nieuw onderzoek wakkert discussie aan over genetische oorsprong van criminaliteit Sport /De ondraaglijke eenzaamheid van de seizoenkaarthouder Leven Technologie /Zwichten voor Google News, of: hoe machtig Google werkelijk is Politiek Cultuur /Duurzaam ganzenoverlast bestrijden: Alleen de snavel heeft nog geen bestemming Leven /Hoe ik langzaam in een kleine Morrissey verander /Heel Den Haag wist van EUnaheffing van 642 miljoen /Fomo: als de dood om iets te missen 1

2 Heel Den Haag wist van EU-naheffing van 642 miljoen /Politiek 27 oktober 2014 door Dr. Doom Laten we voor het gemak veronderstellen dat politiek Den Haag wordt bevolkt door ter zake kundige en gemotiveerde mensen. In elk geval is dat wat u mocht verwachten toen u op dit gezelschap uw stem uitbracht. Laten we voor een nog groter gemak veronderstellen dat politiek Den Haag hoewel verdeeld tussen voor- en tegenstanders van Brussel en een al te verenigd Europa weet, of in elk geval kan en zou moeten weten, hoe globaal de spelregels voor participatie luiden. Elke Nederlander weet wat zijn maandelijkse en dus jaarlijkse huur is. Of zijn hypotheeklast. En in dat laatste geval: wat zijn rentevoet is. Politiek Den Haag hoort dus gewoon te weten op welke voorwaarden wij in dat Europese huis wonen. Op donderdag 6 maart om uur maakte het Centraal Bureau voor de Statistiek bekend hoe het ons land vergaat sinds 2010 als gerekend wordt met de nieuwe internationale methodologische richtlijnen voor berekening van het nationaal product. Direct werd duidelijk dat we als land in 2010 ruim 44 miljard méér hadden gemaakt met z n allen. Onze economie bleek zomaar fors groter, als gevolg van een verplichte nieuwe statistische richtlijn waar ook andere Europese landen mee te maken kregen. Wat in 2010 zo was, was ook zo in 2011, 2012 en Politiek Den Haag wist in elk geval het goede nieuws te melden: opeens was het begrotingstekort kleiner. Dat wordt immers berekend als percentage van dat nationaal product. Wat ook berekend wordt als percentage van het bbp, is de bijdrage aan de EU. Volgens de oude methode droeg Nederland in 2010 zo n 5,6 miljard af. We krijgen ook weer geld terug, in de vorm van Europese steun voor bijvoorbeeld boeren maar dat is hier even niet van belang. Als het CBS dus in maart 2014 bekendmaakt dat onze economie in 2010 ruim 7 procent groter blijkt te zijn geweest, dan moet je er globaal rekening mee houden dat onze afdracht dat ook zal worden. Er zijn ongetwijfeld allerlei afrondende factoren aan de orde want zo eenvoudig als ik het voorstel is het niet. Maar dat het om honderden miljoenen per jaar zou gaan, kon iedereen toen al weten. Als politiek Den Haag nu geschokt reageert, kan dat alleen een schok zijn vanwege het eigen onbenul. Dat Dijsselbloem zijn ambtenaren aan het rekenen heeft gezet al een week lang is een ridicule uitspraak om de burgers te laten wennen aan wat gewoon gaat gebeuren. En dat oppositieleider Emile Roemer nu roept dat hij vermoedt dat het kabinet het allemaal al lang wist maakt hem tot niet meer dan een querulant. Ook Roemer wist het. Of kon en dus moest het weten./ 02

3 De beurs is de grootste stoorzender voor beleggers /Economie 26 oktober 2014 door IEXGeld Dat was schrikken vorige week, toen de beurzen plots in paniek raakten. Wat zich normaal gesproken in de periferie van het dagelijkse nieuws afspeelt half procentje erbij, kwart procentje eraf was even voorpaginanieuws en voer voor talkshows. Voor wie niet dagelijks met de beurs bezig is maar wel belegt, zijn dat levensgevaarlijke momenten. Zo n uitbarsting van paniekerig nieuws suggereert namelijk dat je als belegger ook iets moet doen. Tenslotte doen die mensen op de beurs, die het vast beter weten, ook iets: ze verkopen hun aandelen. Terwijl op zo n moment in paniek overboord springen vrijwel altijd het domste is wat je kunt doen. We schreven er op IEXGeld.nl al eerder over, maar kunnen het niet vaak genoeg benadrukken: juist als de markt DOE IETS lijkt te schreeuwen, loont het vaak de moeite om even op je handen te blijven zitten. Maar o, wat is dat moeilijk. Een scherpe daling komt vaak na een periode van stijgende koersen. Beleggers nemen winst, staat er dan in de headlines. Afgezien van het feit dat de dienstdoende koppenmaker waarschijnlijk geen enkele winstnemende belegger heeft gesproken, wekt het ook de illusie dat er een beter geïnformeerde klasse van beleggers rondloopt die lachend en met gevulde zakken van de beurs vertrekt en u met de smeulende resten laat zitten. Moeten we dus niet snel hetzelfde doen? Nee. Ten eerste bestaat die groep gehaaide beleggers niet. En ten tweede is verkopen midden in (meestal pas na) een stevige daling niet verstandig. Zie ook de AEX-index na de koersval van vorige week. Wie was blijven zitten, had alweer aardig wat van het verlies goed kunnen maken. (Terzijde: het is natuurlijk anders wanneer u in een specifiek aandeel belegt dat plotseling daalt door een aanwijsbare reden. Denk aan Ahold na het boekhoudschandaal, of Imtech na ontdekking van de fraude in Duitsland en Polen. Van zo n specifieke misstand veert een aandeel zelden snel terug. Wegwezen is dan vaak de beste optie.) Amerikanen hebben er een mooie, onvertaalbare, wijsheid voor bedacht. Beleggingsrendement wordt niet behaald door timing the market, maar door time in the market. Niet het in- en uitstappen bepaalt uw rendement, maar de duur van de periode waarin u uw geld in de markt hebt belegd. Kijk maar eens naar bovenstaand staatje over de periode Wie gewoon aan het begin had belegd in de wereldwijde aandelenmarkt en nergens meer naar had omgekeken, maakte bijna zeventig procent rendement. Had u in precies diezelfde periode belegd maar de beste tien dagen op de beurs gemist, dan had u verlies gemaakt. En als u de dertig beste beursdagen in die tien jaar had gemist, was uw vermogen zelfs gehalveerd! Vertrouwt u uzelf als markt-timer genoeg om toch niet per ongeluk een paar van die topdagen te missen? Zeker als u weet dat die topdagen zich vaak voordoen als herstelbeweging na sterke dalingen. 03

4 En om het belang van zitvlees nog maar eens te benadrukken, is er ook nog bovenstaand plaatje. Hoe ik langzaam in een kleine Morrissey verander /Leven 29 oktober 2014 door Klaas Knooihuizen Morrissey, een Britse zanger met miljoenen fans waarvan hij zelf de grootste is, trad gisteravond op in TivoliVredenburg in Utrecht. Alle media hadden het erover. Niet omdat Morrissey zo n geweldige zanger is (dat is hij overigens wel), maar omdat hij verzocht had het hele complex vleesvrij te maken. TivoliVredenburg had dat verzoek ingewilligd, waardoor ook de deelnemers aan het Liszt Concours in een andere zaal aan de tofoe moesten. Joop Daalmeijer, juryvoorzitter van dienst, had daar iets van gezegd op Facebook. Een mediahype(je) was geboren. Net als Morrissey eet ik vlees noch vis. Dat is min of meer per ongeluk zo gekomen. Mijn leven lang hoorde ik over plofkip en parmaham, over de inefficiëntie van het productieproces van vlees, over veetransporten waar onschuldige koeien opeengepakt staan alsof het NS-reizigers zijn. Een opiniestuk van nota bene Marianne Thieme was de druppel. Ik ging minder vlees eten. Niet langer zeven dagen per week, maar zes, misschien zelfs vijf. Ongemerkt werd minder nog minder en voor Als u maar lang genoeg blijft zitten, daalt de kans op negatief beleggingsrendement spectaculair. Dus als het komend jaar weer eens over de Vreselijke Doodenge Beurskrach gaat aan de tafel van DWDD of RTL Late Night, denk dan aan de wijze woorden van de 85-jarige John Bogle, oprichter van de Vanguard Group, het grootste beleggingsbedrijf ter wereld: De beurs is een reusachtige afleiding voor iedereen die zich met beleggen bezighoudt. / 04

5 ik het wist at ik helemaal geen dieren meer. Of nou ja, bijna helemaal. Uit de tijd dat ik nog weleens een frikandelletje uit de muur trok, herinnerde ik me wildvreemden die ongevraagd tegen me begonnen te preken, bloeddorstig, alsof het eten van een staaf samengeperst slachtafval even verwerpelijk was als een klas vol schattige kleutertjes in een vulkaankrater duwen. Ik beloofde mezelf dat ik nooit zo zou worden. At ik bij vrienden, dan kluifde ik braaf de satéstokjes af die ze met zorg voor me ontdooid hadden. Op den duur begonnen mijn vrienden uit zichzelf rekening te houden met mijn dieet. Het zijn stuk voor stuk fijne knapen, moet u weten. Toen ik in mei 2012 een bruiloft had van een goede vriend, had ik zeker twee jaar geen vlees gegeten. Mijn vriend trouwde met een meisje van Chinese afkomst, en dat werd gevierd in een reusachtig Chinees restaurant. Niet zo n foe yong hai-buurtchinees, nee, een echte. Mijn belofte indachtig deed ik nergens moeilijk over. Die avond at ik zo ontzettend veel vlees, dat ik begon te vrezen dat de dieren op zouden raken. Ik bedoel echt op. Wereldwijd, geen dieren meer. Ik sliep bij een vriend van de bruidegom, een jongen die ik hooguit als vage kennis kon beschouwen. Hij had verteld dat hij net een nieuw bed had Tijdens de lunch prevel ik regelmatig zielig als een kantoorgenoot filet americain op zijn brood smeert. gekocht. De avond na de bruiloft zou hij een date hebben. Daar hadden we nog typische jongensgrappen over gemaakt, over hoe hij zijn nieuwe bed zou inwijden. Ik werd wakker van jeuk aan mijn kont. Toen ik krabde, voelde ik nattigheid. Eerst letterlijk, kort daarop ook figuurlijk. Ik knipte het licht aan. Mijn darmen waren het vlees ontwend en dat had zijn sporen nagelaten op de nieuwe matras. De uren tussen die ontdekking en het moment dat ik het mijn gastheer vertelde, behoren tot de meest penibele uit mijn leven. Dat zegt iets over mijn inderdaad niet al te penibele leven, maar toch vooral over die uren. Sindsdien eet ik definitief geen vlees meer. Naar aanleiding van het nieuws over Morrissey stroomde mijn (door 393 met zorg uitgekozen ruimdenkende twitteraars gevulde) timeline vol met heel en half gemeende opmerkingen over kipkluiven, rookworsten en hamburgers. Morrissey moest zijn principes niet met een trechter door hun strot douwen. Ze zijn geen ganzen! Toch zie ik langzaam een kentering optreden. Waar ik tot een jaar of vijf geleden nog moest uitleggen waarom ik geen vlees at het leek soms alsof vegetarisme een zelfverkozen ziekte was, een ebolaspuit die je vanwege een of andere duistere geloofsovertuiging in je arm had gezet hoor ik tegenwoordig steeds vaker excuses. Excuses die duiden op een ontkenningsfase. Nee, ik eet ook bijna geen vlees meer. Heel af en toe nog. En dan alleen biologisch. Mogelijk daardoor gesterkt begin ik, haast onbewust, heel geleidelijk in een kleine Morrissey te veranderen. Tijdens de lunch prevel ik regelmatig zielig als een kantoorgenoot een laag filet americain op zijn brood smeert. Wanneer de ham over datum wordt weggegooid, merk ik gespeeld chagrijnig op dat het lieve varkentje helemaal voor niets gestorven is. Misschien is het onvermijdelijk. Raakt iedere vegetariër vanzelf overtuigd van zijn eigen gelijk omdat hij zich de geneugten van vlees niet kan herinneren en omdat de feiten nu eenmaal in zijn voordeel spreken. Mocht ik daarin ooit zover doorslaan als Morrissey (en bovendien zo beroemd worden dat ik zalen van tweeduizend man voltrek (waarmee, in godsnaam?)), dan wil ik bij dezen alvast zeggen: het spijt me niet. (Ondertussen is het allemaal hartstikke hypocriet natuurlijk. Ik koop mijn kleding bij C&A, ik ben voornemens een nieuwe telefoon te bestellen terwijl de oude het nog doet en ik drink liters melk en yoghurt per week, meestal niet eens biologisch. Daarover over een jaar of tien mogelijk hopelijk! meer.)/ 05

6 Duurzaam ganzenoverlast bestrijden: Alleen de snavel heeft nog geen bestemming /Cultuur 27 oktober 2014 door Nick Muller Jaarlijks worden honderdduizenden ganzen gedood in Nederland. Het overgrote deel daarvan wordt vernietigd in een destructiefabriek. Dat is zonde, want bijna elk lichaamsdeel van de gans is te gebruiken voor consumptiedoeleinden. Kunstenares Vera Knoot (21) uit Utrecht heeft zich ten doel gesteld om de duizenden ganzen die jaarlijks worden afgemaakt van de verbrandingsoven te redden en ze bereikbaar te maken voor de consument. Met haar afstudeerwerk Geese.project hoopt ze dat te bewerkstelligen. Zo is het haar als eerste ter wereld gelukt om ganzenleder te maken. Mijn doel is om uiteindelijk grote schoenen- en tassenfabrikanten zover te krijgen dat ze ganzenleder gaan gebruiken voor hun producten. Dan is hun dood in ieder geval niet voor niets. Hoe ben je op het idee voor dit project gekomen? Ik liep vorig jaar op een biologische voedselmarkt, en daar zag ik een poelier een gans fileren. Eigenlijk vond ik dat best choquerend om te zien, maar tegelijkertijd vond ik mezelf ook hypocriet, want ik eet wel kip. Ik dacht: als ik er maar lang genoeg naar blijf kijken, gaat die walging misschien wel over. De poelier zag me kijken en vroeg of ik hem even wilde helpen met fileren. Dus dat deed ik. Hij vertelde me ondertussen dat er in Nederland jaarlijks zo n ganzen worden gedood en dat het overgrote deel simpelweg wordt vernietigd. Dat zette me aan het denken. Ik wilde iets bedenken om die ganzen een betere bestemming te geven dan de destructiefabriek. En toen dacht je: ik ga tassen maken van ganzenleer. Nee, dat niet. Ik wilde in eerste instantie kijken of ik leder kon maken van ganzenhuid. Het leer dat wij kennen is meestal afkomstig van koeien. Ganzenleer kennen wij eigenlijk helemaal niet. Terwijl: je kunt elke huid bewerken. Er zijn zelfs voorbeelden van boeken die een omslag hebben van mensenhuid, bijvoorbeeld in de bibliotheek van Harvard. Ik ging dus op onderzoek uit en toen bleek dat er nog geen recept was voor het looien van ganzenhuid, dus dat heb ik eerst gemaakt. Ganzenleer Hangers met ganzenleer Materiaal om ganzenhuid te bewerken (foto: Laura Cnossen) Leg eens uit. Om leder te maken moet je de huid conserveren. Dat doe je door de eiwitcellen van de huid 06

7 als het ware aan elkaar te plakken: door de huid in verschillende baden te leggen verander je de consistentie van die eicellen en kan de huid niet meer gaan rotten. Met een looier uit Oosteind heb ik een recept gemaakt, dat wil zeggen de verschillende baden om een huid te conserveren samengesteld, om de huid tot leder te verwerken. Dat ging door middel van trial and error, maar het is uiteindelijk gelukt. Inmiddels hebben we vijf lappen ganzenleder. Waarom werd dat nog niet eerder gedaan? Ik weet dat er wel leder wordt gemaakt van struisvogelhuid, maar van ganzen hoor je het niet zo vaak. Ik denk dat de dieren te klein zijn, en dat het dus te arbeidsintensief is om die huid te verwerken. Een deel van het leder dat ik heb gemaakt voor mijn afstudeerproject heb ik verwerkt in sieraden, maar je kunt er ook tassen en schoenen van maken. Daar is het materiaal heel goed geschikt voor. Voor de duidelijkheid: jij wilt alles van de afgemaakte ganzen gaan hergebruiken? Ja. Zoals ik al zei worden er jaarlijks ongeveer en kwart miljoen ganzen afgemaakt. Zo n tien procent belandt, mede door inzet van Hollands Wild, al bij de consument. Maar met het overgrote deel wordt niets gedaan. En dat is gek: we verbouwen maïs voor de kippen die we uiteindelijk consumeren, maar knallen de vogels die de maïs opeten af en gooien ze cru gezegd gewoon weg. Dat klopt niet helemaal. Maar ik heb nog nooit gans in de supermarkt zien liggen. Nee, dat klopt. Daar is Hollands Wild dan ook heel hard mee bezig, om dat vlees bereikbaar te maken voor de consument. Nu is het vaak alleen nog bij de polier of in een restaurant te verkrijgen. Het gereedschap van de poelier (foto: Laura Cnossen) Ganzenskelet Wat kan er met de rest van de gans gedaan worden? De veren worden al gebruikt als vulling voor kussens en dekens. De huid kan dus gebruikt worden voor het maken van duurzame tassen en schoenen, het vlees kan dus gegeten worden door de consument, de poten kunnen worden gevriesdroogd en dienen als hondenknabbels, het karkas kan worden vermalen en verwerkt worden in porselein... Bone China heet dat. Dan maak je een soort gelatine van de botten en voeg je dat toe aan het porselein, zodat dat heel sterk wordt. Ik ben van plan daar ook iets mee te gaan doen, maar dat is nog toekomstmuziek. Dus alles van de gans kan worden gebruikt, behalve de snavel. Daar heb ik nog geen bestemming voor bedacht. Is het niet gewoon een idee om minder ganzen af te schieten? Er zijn te veel ganzen, dat is nu eenmaal zo. Ze kwamen naar Nederland om hier te overwinteren, en nu zitten ze er het hele jaar. Ze richten veel schade aan in de agrarische sector en verstoren de biodiversiteit in ons land. Bij een luchthaven als Schiphol zijn grote groepen ganzen heel gevaarlijk. Daarbij vind ik: jagen is prima, dat doet de mens al duizenden jaren, maar dan moet er wel iets met de dieren worden gedaan. Dat is mijn moraal. Het maken van ganzenleer is mijn manier om aandacht te vragen voor dit probleem. / Meer informatie over het Geese.project vindt u hier. 07

8 De ondraaglijke eenzaamheid van de seizoenkaarthouder /Sport 29 oktober 2014 door Frank Heinen Afgelopen weekend publiceerde de Twentse krant Tubantia een fantastische infographic: een kaartje van Nederland in alle denkbare kleuren. Waar wonen de seizoenkaarthouders van Nederland? Het is een kaartje om eindeloos overheen te scrollen en je fantasie je vrije loop te laten. Neem die vijf Ajax-fans in Valkenburg aan de Geul. Carpoolen die iedere twee weken naar de ArenA? Kennen ze elkaar überhaupt? Al even mooi: vier inwoners van Bunschoten die om het weekend naar Dordrecht 90 afreizen. Wat is dat? Een Dordts gezin dat wegens pa s baan in de visindustrie in Bunschoten is beland? Of een familie Bunschoters met een sterke voorliefde voor cult? (En dat ze daarom ook in Bunschoten zijn gaan wonen?) Zelf woon ik in Utrecht een stad in de buurt van Bunnik. In Bunnik wonen twee VVVfans, twee Roda-fans en twee MVV ers. Daar komt je fantasie ook wel van op toeren: een Limburgse De kaart met vindplaatsen van seizoenkaarthouders uit Tubantia is er een om eindeloos overheen te scrollen. familie die een bedrijfje heeft in de in- en export van zachte g s en om de veertien dagen even terugkeert naar haar roots. Drie concurrerende vlaaienbakkers die ieder jaar weer hun partner een seizoenkaart voor hun verjaardag geven, zodat ze wel mee moeten, om het eruit te halen. En die figuren in Bunnik hebben elkaar dan nog. Hoe eenzaam zal die enige Heerenveenfan in Houten zich voelen, iedere twee weken in de trein naar het Abe Lenstrastadion? Heeft hij een laptop met House of Cards erop, of staart hij gewoon uren naar het voorbijglijdende landschap, naar de pony s in de weilanden, denkt hij over de uitspraak van de naam Mark Uth of prevelt hij zachtjes Foppe? En die ene Amsterdammer uit de Indische Buurt die ongetwijfeld wordt uitgelachen als hij op zaterdagmiddag al met z n NAC-sjaaltje in de tram staat. Wat te denken van die Utrechter die in Vlagtwedde woont? Vlagtwedde Verder kun je niet van Utrecht wonen. Nog een keer naar het noorden verhuizen en je valt van de wereld af. Drie uur heen, Leon de Kogel een paar kansen zien missen en weer drie uur terug. Topzondag. En in Hollands Kroon een gemeente in de kop van Noord-Holland waarvan ik nog nooit had gehoord woont, ergens op een pier, een man met een seizoenkaart van Roda JC. Wie fietst daar zo vroeg, door weer en wind over de dijk? Da s Thieu. Ah. Tegen wie speelt Roda vanavond? Oss. Het is een affiche. O. Wat? Thieu is in zee gewaaid. / Terugkijken: Diederik Samsom over politiek bedrijven met je dochter /Media 28 oktober door De Redactie Diederik Samsom deed het weer. Afgelopen weekend bracht hij op een PvdApartijcongres zijn gehandicapte dochter ter sprake om zijn politieke punt te maken. Wil de kiezer weten wie de mens achter de politicus is 08

9 en is het derhalve geoorloofd, of moet je dit niet doen? Die discussie woedde al eerder toen zijn dochter en (inmiddels ex-)vrouw in een campagnefilmpje opdoken in aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van Ook nu waren de reacties fel, onder meer van SP- Kamerlid Paul Ulenbelt, die de PvdA-leider een huichelaar noemde. en bij verlies nog steeds niet. Er verandert dus feitelijk niet zoveel: gewoon een kwestie van nieuwe meerderheden smeden, net als nu./ Zwichten voor Google News, of: hoe machtig Google werkelijk is /Technologie 25 oktober 2014 door Geert Poorthuis Gisteravond mocht de geplaagde PvdA-leider bij Pauw komen toelichten waarom hij vindt dat dit erbij hoort. In de uitzending liet Samsom tevens weten dat hij zijn politieke lot verbindt aan de Tweede Kamerverkiezingen van 2017, en níet aan de Provinciale Statenverkiezingen van maart volgend jaar. Want, zo redeneert de PvdA-aanvoerder: op dit moment hebben VVD en PvdA geen meerderheid in de Eerste Kamer (die voortvloeit uit de PS-verkiezingen) Wie op internet niet meer via Google zichtbaar is, kan zijn tent net zo goed sluiten. Dat bewijst een zaak in Duitsland deze week. Honderden mediabedrijven zwichtten daar voor de eisen van Google en stellen hun inhoud opnieuw gratis beschikbaar, bijvoorbeeld voor Google News. Google had de bedrijven een tijdje geboycot en de resultaten daarvan zorgden voor zware economische druk. Met andere woorden: het bezoek aan hun sites nam drastisch af. De zaak draait om wat in het Duits zo fraai Leistungsschutzrecht heet (wij zeggen helaas meestal copyright). Een jaar geleden is een sterk verwaterde versie van een eerder voorstel in het Duitse parlement aangenomen: de bedrijven zouden geld uitbetaald krijgen elke keer als Google (delen van) hun inhoud openbaar maakt, via Google News of anderszins. Het ging daarbij niet om kleine jongens: onder de vlag van VG Media procedeerden bijvoorbeeld Bild, Welt en Focus tegen Google. Wie het Duitse medialandschap een beetje kent, weet dat het hier gaat om de Telegraaf en Elsevier van onze oosterburen. Google reageerde met brieven aan de Duitse regering (het bedrijf is inmiddels zo groot dat het 09

10 blijkbaar niet meer spreekt met individuele firma s) en met een meesterzet: het nam in de zoekresultaten geen of slechts heel summiere verwijzingen op naar de digitale inhoud van de media die tegen de schending van hun copyright protesteerden. Dat gaf blijkbaar zo n drastische daling van de bezoekerscijfers dat de uitgevers op hun schreden moesten terugkeren. Deze week trokken zij (voorlopig) hun protest in en zijn ze dus weer zichtbaar. Op de hele wereld en dus op Google. Nu is Google News, dat, meen ik, een kleine tien jaar bestaat, een buitengewoon handige manier om een beetje op de hoogte te blijven van het nieuws. Ik gebruik het dagelijks, voor Nederland maar zeker ook voor bijvoorbeeld Duitsland, Engeland en de Verenigde Staten. Sites van afzonderlijke media bekijk ik eigenlijk nauwelijks meer: daar de meeste media interessante nieuwtjes onmiddellijk van elkaar oppikken zijn ze altijd wel ergens te vinden, vaak zelfs op meer plekken. In feite heeft Google met News een heel nieuw medialandschap gecreëerd. Daarin draait het niet om krantensites, maar alleen om de artikelen. Zorgen daarover zijn dan ook buitengewoon terecht: niemand kan invloed uitoefenen op de criteria die Google hanteert bij zijn nieuwskeuze en bij de keuze van zijn bronnen. Zeker is alleen dat wie niet meer zichtbaar is, onmiddellijk een groot publiek verliest. Dat geldt overigens niet alleen voor nieuws: nog vorig jaar was de Europese Commissie in gevecht met het Amerikaanse bedrijf omdat dat zoekresultaten zou manipuleren ten gunste van zijn adverteerders. Ook die kwestie is nog niet helemaal opgelost. De macht van Google groeit, zeker in Europa waar het een marktaandeel van 90 procent heeft. Het ziet er voorlopig niet naar uit dat het einde van die machtsvorming in zicht is./ Nieuw onderzoek wakkert discussie aan over genetische oorsprong criminaliteit /Wetenschap 29 oktober 2014 door Paul Geraedts Is criminaliteit aangeleerd of aangeboren? Dit vraagstuk houdt de mens al een aantal eeuwen bezig. In de Victoriaanse tijd pak m beet de tweede helft van de negentiende eeuw leek men het erover eens dat crimineel gedrag weleens erfelijk bepaald kon zijn. Aan de hand van de vorm van de schedel (forensische frenologie) meende de wetenschap destijds te kunnen vaststellen of iemand crimineel was of niet. Uiteraard werd de frenologie later naar het plankje van de pseudo-wetenschap verbannen. Een aantal decennia later was er die Oostenrijkse schilder annex kwaadaardige dictator die er ook bepaalde theorieën op nahield over de herkomst van criminaliteit. Met name zigeuners zouden aangeboren criminele eigenschappen bezitten. Mede door deze gitzwarte bladzijden uit de geschiedenis ligt het in verband brengen van criminaliteit met aangeboren kenmerken gevoelig. Maar dit betekent natuurlijk niet dat het niet onderzocht kan worden. Nieuw onderzoek door Finse wetenschappers lijkt een verband aan te tonen tussen genetische variatie en crimineel gedrag. De wetenschappers onderzochten negenhonderd Finse criminelen, allen veroordeeld voor een zwaar geweldsdelict, en vonden een paar overeenkomsten. Zo bleken ze een gen te bezitten dat minder van het enzym monoamine oxidase A produceert. Dat gen speelt een rol in de dopamine-huishouding. De neurotransmitter dopamine zorgt op zijn beurt voor een gevoel van beloning. Dopamine wordt daardoor in verband gebracht met verslavingsgevoeligheid en ADHD. Deze twee 10

11 kunnen factoren zijn voor het ontwikkelen van respectievelijk crimineel en andersoortig ongeremd gedrag. Uiteraard hoeft iemand met deze genetische variaties nog geen crimineel gedrag te ontwikkelen. Integendeel, slechts een heel klein deel van de mensen met dit gen gaat uiteindelijk het verkeerde pad op. De afgelopen decennia leidde het debat over de oorsprong van criminaliteit regelmatig tot verhitte discussies. Dit onderzoek draagt daar alleen maar aan bij. Waarschijnlijk stellen de wetenschappers daarom met nadruk dat het screenen op de afwijkende genen geen methode kan worden voor het herkennen van een (potentiële) crimineel. Een veel grotere factor is volgens hen de mentale capaciteit : het vermogen om de consequenties van bepaalde acties te begrijpen./ /Fear of missing out Nooit meer niks doen door Ivo van Woerden beeld Martyn F. Overweel Natuurlijk, druk-druk-druk waren we altijd al. Maar sinds de komst van smartphones en sociale media als Facebook en Twitter is er geen houden meer aan. Wie erbij wil horen, mag geen evenement, programma of serie meer overslaan. Amerikaanse experts spreken van een serieus syndroom: de fear of missing out, oftewel fomo. Wie er niet in meegaat, wordt een outcast. Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze. Het is de eerste zin uit Anna Karenina van Tolstoj. Inmiddels ben ik voor de vijfde keer aan dit negenhonderd pagina s tellende meesterwerk begonnen. Het is een mooie zin, die naar meer smaakt. Maar steeds dwaal ik na zo n vijf bladzijden af. Want dan trilt mijn smartphone omdat iemand op iets reageert wat ik op Facebook heb gezet, of omdat ik aan de beurt ben om een woord te leggen bij Wordfeud, of omdat ik een tekening moet maken voor Draw Something. En daarna kan ik mijn smartphone moeilijk meer wegleggen: dan check ik het nieuws en mijn mail, klik ik een filmpje aan dat hilarisch moet zijn of loop ik de trending topics op Twitter even na. Soms kijk ik tegelijk naar De Wereld Draait Door of later op de avond Pauw & Witteman. Wordt daar een boek aangeprezen, dan denk ik vaak: goh, interessant, dat wil ik ook wel lezen. Is dat gevoel heel sterk, dan koop ik het boek in kwestie en gaat het op de stapel. Of ik lees het meteen en leg Anna Karenina maar weer even weg. Hoor ik iets over een bandje dat de moeite waard moet zijn, dan check ik dat op YouTube of Spotify, en als ik het wat vind, neem ik me voor om eventuele concerten in de gaten te houden. Films waar iedereen het over heeft, wil ik ook gezien hebben om mijn eigen mening te kunnen vormen. Zo vond ik vijfvoudig Oscarwinnaar The Artist best vermakelijk, maar na alle hysterische loftuitingen nogal tegenvallen. Maar ik kon hem dus wel van mijn to dolijstje schrappen, net als een keur aan Amerikaanse televisieseries (van Dexter en True Blood tot Nurse Jackie en Breaking Bad). Het fenomeen is eigenlijk zo oud als de weg naar Rome. Het is van alle tijden dat zodra er ijs ligt en er geschaatst kan worden, je je gedwongen voelt de ijzers onder te binden. Want het hele land is op de been, en daar wil je bij zijn. Maar sinds de komst van de sociale media is dat oude gevoel van niks willen missen exponentieel toegenomen. Het heeft zelfs een nieuwe, wat hippe Engelse naam gekregen: fomo, kort voor fear of missing out. Eerder werd de term fomo gebruikt in onderzoeken waaruit bleek dat mensen een huis willen kopen als anderen dat ook doen. Zoals dat gaat met sociale fenomenen, duiken marketingbureaus daar bovenop. Het internationale JWT bijvoorbeeld presenteerde in maart de uitkomsten van een onderzoek onder bijna dertienhonderd Amerikanen en Britten naar het verschijnsel, gerelateerd aan sociale netwerken. Met ruim 845 miljoen gebruikers van Facebook en daarnaast nog andere sociale platformen als Twitter, Instagram en Pinterest is er een ongekend sterk besef van hoe anderen hun leven leiden, waardoor steeds meer mensen tekenen van fomo vertonen, concludeert het bureau. Het syndroom gaat volgens 11

12 JWT gepaard met serieuze symptomen als luste- loosheid, onrust, kortademigheid en hartkloppingen. Fomo komt volgens JWT het meest voor bij jongeren die zijn opgegroeid met de technieken die het mogelijk maken om via internet continu te kunnen volgen wat hun vrienden doen. Liefst 83 procent van de ondervraagden zegt graag op de hoogte te willen zijn van alles wat er speelt en waar anderen mee bezig zijn. Meer dan de helft geeft aan zich overdonderd te voelen door alle informatie die ze moeten verwerken om ook op de hoogte te blíjven. Mannen hebben er meer last van dan vrouwen: 38 procent van hen voelt zich buitengesloten als ze op sociale netwerken zien dat hun vrienden iets aan het doen zijn en zij niet. Bij vrouwen is dat 26 procent. Bij gebrek aan serieuze gegevens over de situatie in Nederland neem ik zelf de proef op de som. Eén oproep op Facebook is genoeg. Hans Pieter van Stein Callenfels (33) uit Haarlem kan heel onrustig worden van Facebook en Twitter, zegt hij. Er is zo n enorme overload aan informatie. Soms denk ik: My God, waar moet ik beginnen? Tegelijkertijd laat het de freelance journalist en tekstschrijver niet los. Ik zit zo n tien uur per dag op internet. Er komen toch wel veel leuke dingen langs. Maar echt ergens tijd aan besteden is er niet bij. Boeken koop ik wel, maar ik lees ze niet. Terwijl het me heerlijk lijkt om langer dan tien minuten aandacht voor iets te hebben. Maar het lukt me zelden om stil te zitten en er echt aan te beginnen. Er zitten te weinig uren in een dag, zegt Cyril Snijders (34) uit Utrecht. De community manager 12

13 bij de VARA moet zichzelf intomen om alles wat hij zou willen doen niet tegelijk aan te pakken. Ik zou allerlei opleidingen willen volgen. Ik zou meer willen schrijven en meer willen reizen, en die twee dingen combineren, reisjournalist worden. En ik zou infographics willen kunnen ontwerpen. Maar het lijkt me ook leuk om parttime in de horeca te werken gezellig. Ik zou willen leren surfen en meer willen fotograferen. En het lijkt me ook erg leuk om dj en onder de knie te krijgen. Er ligt nog een stapel boeken, Congo bijvoorbeeld, van David van Reybrouck. Maar dat is wel erg dik. We steken elkaar aan. Vindt de een iets leuk, dan infecteert dat de ander. Je wilt steeds bijblijven. De 32-jarige Mirjam de Jong (niet haar echte naam) uit Amsterdam heeft er ook last van. Soms zit ik rustig thuis en kijk ik toch nog even op Facebook of Twitter, en dan raak ik teleurgesteld als ik zie dat mensen met elkaar hebben afgesproken. Dan denk ik: waarom ben ik daar niet bij? Of ze ziet op LinkedIn een aankondiging van een netwerkbijeenkomst waar ze geen tijd voor heeft. Mirjam, medewerkster van een hulporganisatie: Moet ik weer een kans laten schieten om mensen te ontmoeten. Of de zon schijnt en ze fietst naar huis langs drukke terrassen. Dan denk ik: zie je wel, ik heb geen vrienden, want niemand heeft me uitgenodigd. Natuurlijk is dat niet echt zo: ze heeft juist een heel grote groep vrienden. Haar klacht komt dan ook niet voort uit een daadwerkelijk gemis aan contact met anderen, maar uit het gevóél dat ze iets mist. De mens is een kuddedier, en dat heeft sociale implicaties, zegt Jaap van Ginneken, massapyscholoog en schrijver van Het enthousiasmevirus. Je moet voortdurend gespitst zijn op anderen en hun oriëntaties, zodat je je kunt aanpassen en bij de kudde kan blijven horen. We proberen hardnekkig op dezelfde lijn te blijven als onze omgeving. Die omgeving is door de komst van internet enorm veel groter geworden. Een smartphone brengt de hele wereld letterlijk binnen handbereik. Nieuws uit de ene kant van de aardbol heeft nog geen vijf minuten later de andere kant bereikt. Door smartphones en tabletcomputers zijn we niet alleen voortdurend in staat te volgen wat er in onze omgeving plaatsvindt, maar ook om ons daaraan aan te passen. We zijn behalve kuddedieren ook nieuwsgierig, zegt van Ginneken. Het is een zichzelf versterkend proces. Je zoekt prikkels omdat je meer wilt weten, en dat roept vragen op, waarna je nog meer wilt weten en overprikkeld raakt. Op Twitter staat: Lees dit geweldige artikel in The Economist. Op Facebook lees je: Ik wist niet dat poezen scheten kunnen laten. Kijk dit filmpje op YouTube, hilarisch. Er vindt stemmingsbesmetting plaats, zegt van Ginneken. We steken elkaar aan met onze reactie. Vindt de een iets leuk, dan infecteert dat de ander. Je wilt steeds meer bijblijven, en je wordt bang om iets te missen. Je ziet door de bomen het bos niet meer. Ik heb het zelf ook: op LinkedIn heb ik me bij een aantal groepen aangesloten die me interessant leken; sindsdien word ik gebombardeerd met berichten en vragen die ik echt niet allemaal kan verwerken. Veel mensen vinden het bovendien belangrijk om op sociale netwerken zich van hun beste of leukste kant te laten zien. In het JWT-onderzoek gaf bijna tweederde van de ondervraagden aan op Facebook en Twitter aan imagebuilding te doen. Sherry Turkle, psycholoog en hoogleraar sociologie van wetenschap en techniek aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT) heeft zich ook in dit onderwerp verdiept. In haar boek Alone Together beschrijft ze hoe sociale media uitnodigen tot het creëren van een identiteit die niet helemaal echt is. Als je moet opschrijven waar je mee bezig bent, ben je geneigd daar een soort advertentie van jezelf van te maken, vertelt Turkle. Daarin staan dan nooit kwalificaties als onzeker of afwachtend, maar noem je prestaties waar je trots op bent. Op sociale netwerken laat je graag zien wat je kunt. Dus denken we goed na over de teksten die we daar plaatsen. Je kunt je posts aanpassen en bijschaven, zodat ze leuker of beter worden dan je eerste ingeving. Zo presenteer je jezelf in een aangepaste 13

14 vorm aan anderen. De drijfveren daarachter zijn competitiedrang en naijver, denkt Turkle. We zijn altijd jaloers op andermans leven, ook al weten we dat anderen ons ook maar een opgepoetst beeld van zichzelf voorschotelen. Ik denk zelfs dat we jaloers zijn op onze eigen online identiteit. Daardoor raken we vervreemd van onszelf. Die vervreemding leidt onder meer tot een groeiende voorkeur van mensen om te mailen of te sms en in plaats van te bellen, schrijft ze in Alone Together. We gaan direct contact mijden om te kunnen nadenken over een formulering die ons beter doet overkomen. Maatschappijfilosoof Robin Brouwer van de onafhankelijke onderzoeksgroep Liberticide is kritisch over de rol van sociale media. Een fenomeen als fomo illustreert het relativistische en geïndividualiseerde bestaan dat we leiden, zegt hij. We doen wanhopige pogingen om nog iets te ervaren, of iets met elkaar te delen. Maar het resultaat is dat we de leegte alleen maar vergroten. We ontlenen onze identiteit tegenwoordig aan consumptie, aan wat we aangereikt krijgen en tot ons nemen. We zijn een kale kerstboom, die we optuigen door het consumeren van goederen, informatie en opinies. Op websites als Facebook versier je jezelf dus met posts over dingen die je hebt gezien, gedaan of gelezen en die je anderen van harte aanbeveelt. Je geeft op je profiel aan welke films je goed vindt, naar welke muziek je luistert en welke merken je draagt, en daar ontleen je waarde aan. Brouwer: Maar die waarde is van korte duur. We consumeren steeds sneller, omdat er altijd weer een nieuw feest, evenement of tvprogramma wacht. We hebben dus steeds nieuwe versieringen nodig. Heb je een kaartje gescoord voor North Sea Jazz, dan kun je zeggen: daar ga ik heen, daar hoor ik bij. Maar zodra het festival voorbij is, moet je een kaartje kopen voor een ander festival Lowlands, Into The Great Wide Open om opnieuw ergens bij te horen. Dat is goed voor de economie, zegt Brouwer, maar dat steeds moeten consumeren heeft ook nadelen. Wie er niet in meegaat, hoort er niet meer bij en wordt een sociale outcast. Wie last heeft van fomo, reageert sterker dan anderen op de overdaad aan informatie en tips die dagelijks over ons wordt uitgestort (zie kader op pagina 66). Maar tijd en energie om in een nieuw onderwerp te duiken is er vaak niet, want hop, dan is er alweer wat anders. Iets meer dan de helft van de deelnemers aan het eerder aan gehaalde JWTonderzoek gaf aan daarmee te worstelen. Massapsycholoog Van Ginneken herkent dat probleem. Er is steeds meer informatie beschikbaar, maar tegelijkertijd zijn we steeds slechter geïnformeerd juist omdat we zo overspoeld worden. We hebben te weinig tijd om ergens dieper op in te gaan. De hype van het begin van de week is een heel andere dan de hype waar iedereen het aan het eind van de week over heeft. Filosoof Robin Brouwer ziet bovendien een devaluatie van wat nieuws en meningen waard zijn. Wat Frans Bauer zegt over de economische crisis wordt net zo belangrijk gevonden als wat een hoogleraar economie erover zegt. Het is alsof je een peer en een sinaasappel in een fruitmand ziet en zegt: Het is fruit, dus hetzelfde. Meningen zijn iets om te consumeren. Als de ene op is, moet er een volgende komen. Aan zelf nadenken komen we door de onophoudelijke informatiestroom amper meer toe. Evenmin 14

15 kunnen we nog de concentratie opbrengen om een heel boek uit te lezen. Laat staan een dikke klassieker als Anna Karenina, afgeleid als we worden door een volgend mustread-artikel, mustsee-filmpje of musthave-concertkaartje. Fomo heeft zelfs kenmerken van een verslaving, zegt de Amerikaanse neuroeconoom Paul Zak. Hij ontdekte dat onze hersenen oxytocine aanmaken wanneer we sociale media gebruiken, een stofje dat een belangrijke rol speelt bij het verbinden van sociale contacten met gevoelens van plezier. Na tien minuten op Facebook of Twitter zit er net zoveel oxytocine in onze hersenen als bij een verliefdheid. En liefde is misschien niet lichamelijk verslavend, maar doet wel degelijk verlangen naar meer. Maar professor Sherry Turkle vindt het idee van fomo als een verslaving te ver gaan. Zodra we van een addiction gaan spreken, klinkt de roep om het uitbannen van de verslavende substantie. Maar sociale netwerken zijn net als eten: je kunt niet zonder, dus je moet er op een gezonde manier mee leren omgaan. Daarom heb ik het liever over een digitaal dieet : met al die impulsen die er op je afkomen, moet je je leren beheersen. En als je bij je kinderen ziet dat ze daar moeite mee hebben, leg ze dan uit dat ze niet op alle prikkels hoeven te reageren. Leer ze relativeren. Ik hoef niet elke ruzie tussen politici te zien die in de dagelijkse talkshows wordt opgelepeld. Daar heb je wel attentiediscipline voor nodig, zegt Jaap van Ginneken. Je hebt maar een aantal uren per week beschikbaar om geconcentreerd informatie tot je te nemen. Je moet dus leren snoeien, je niet zomaar overal voor open stellen, anders verlies je de controle over de informatie stromen en dobber je voort. Robin Brouwer zit om die reden niet op Twitter en is zeer selectief in de media die hij volgt. Van Ginneken leest maar één krant: de International Herald Tribune. Die heeft maar twaalf pagina s en gaat over de grote problemen in de wereld. Als ik dagelijks The New York Times zou lezen, zou ik die vijftig pagina s nooit uit krijgen en me daar schuldig over voelen, zoals veel mensen zich schuldig voelen als de zaterdagbijlage van de krant op zondag on gelezen bij het oud papier gaat. Ik hoef ook niet elke ruzie tussen politici te zien die in de dagelijkse talkshows wordt opgelepeld. Ze voegen vaak weinig toe en leiden zelfs af van wat echt belangrijk is. Wat ook helpt bij het relativeren, is ouder worden. Hans Pieter van Stein Callenfels: Sinds ik kinderen heb, kan ik beter accepteren dat ik sommige dingen zal moeten missen. Het is één grote les in geduld. Cyril Snijders: Sinds ik met mijn vrouw Eefje ben, voel ik iets minder de drang om alles tegelijk te willen doen. Ik zit nu ook weleens een avond rustig thuis. Mirjam de Jong: We moeten leren een middelvinger op te steken tegen alle verleiding. Goed. Televisie uit, laptop uit, ipad uit, iphone uit, muziek uit en met een kop koffie plaatsnemen in de grote leren stoel. Boek open. Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze. Als ik het tot en met de laatste pagina heb gelezen, zal ik daar nergens melding van maken. Beloofd./ Dit verhaal verscheen eerder in de HP/De Tijd van februari /Generatiekloof Vroeger was het knokken door Emma Brunt De hippies, provo s, punkers en krakers moesten strijd leveren voor hun idealen. De generatie die nu jong is mag en kan alles, maar lijkt van de weeromstuit burgerlijker dan ooit. Zouden er nog studenten zijn, jongens en meisjes van begin twintig, die weten wat een hospita is? Althans in theorie, bijvoorbeeld van horen zeggen? Of misschien zelfs uit eigen ervaring met zo n middelbare en doorgaans enigszins verzuurde dame, die 15

16 in ruil voor de verhuur van een krap zijkamertje of een met bordkarton afgetimmerd hokje op zolder allerlei stringente eisen meent te kunnen stellen aan het gedrag van haar huurders in het algemeen, en aan hun seksuele gedrag in het bijzonder? In de trant van: geen heren- of damesbezoek na tien uur s avonds? Het lijkt me niet waarschijnlijk, want uit allerlei onderzoek blijkt dat de leeftijd waarop de huidige generatie aan grotemensenseks begint rondom de zeventien ligt, en dat de ouders zich daar geen zorgen over maken. In mijn vriendenkring is het zelfs eerder andersom, want ik ken moeders die stiekem, dat wel behoorlijk opgelucht zijn als hun nerdy zoon of dochter zich wel degelijk blijkt te kunnen weren op het gebied van de liefde en eindelijk ook eens thuiskomt met een vriendje of vriendinnetje dat een nachtje blijft slapen. Nou, dat werd hoog tijd ook, een pak van hun hart. Zulke kinderen laten zich natuurlijk niet door een wildvreemde betuttelen als ze een paar jaar later op kamers gaan wonen, en waarom zouden ze ook, want diezelfde meelevende ouders zorgen er meestal wel voor dat ze voor hun huisvesting niet op vreemden aangewezen zijn. Als ze er het geld voor hebben, huren of kopen ouders van nu een etage voor hun kind die geschikt is om er met twee of drie studievriendjes te wonen, of vertimmeren de eigen zolder dusdanig dat er voorlopig geen enkele noodzaak bestaat om het (o zo comfortabele) ouderlijk huis te verlaten. Tot ieders satisfactie, want thuis mag alles en kan alles, dus wat zullen die kinderen zich haasten om op eigen benen te gaan staan? Dat brengt maar allerhande gedoe met zich mee, zoals zelf de boodschappen doen en eten koken, en met uitpuilende zakken naar de dichtstbijzijnde wasserette sjouwen, terwijl ze hun tijd waarachtig wel beter kunnen Ik ken moeders die stiekem best opgelucht zijn als hun nerdy zoon of dochter een vrij(st)er aan de haak slaat. gebruiken. De huidige studieduur is namelijk danig ingekort, en er moet veelal geld geleend worden van de overheid om die studie te bekostigen, een lening die ze zullen moeten terugbetalen, en dus moet er gepresteerd worden. In straf tempo! Als ik dat vergelijk met mijn eigen situatie, toen ik in 1963 sociale en politieke wetenschappen ging studeren in Amsterdam, lijkt het wel alsof ik terugkijk op een tijd die veel langer geleden is dan de luttele vijftig jaar meer is het niet die mij van deze generatie scheidt. Niets is sindsdien hetzelfde gebleven, wat dat betreft gaapt er een enorme kloof tussen toen en nu. Bijna lachwekkend, om niet te zeggen ongeloofwaardig, alsof ik de obstakels die de generatie van zestig moest overwinnen om zich te ontworstelen aan het ouderlijk gezag achteraf maar 16

17 zo n beetje verzin, of op zijn minst overdrijf. Seks, drugs en rock- n roll, daar draaide het immers allemaal om: een radicale omwenteling in de jeugdcultuur, die nog wereldwijd was ook. Als je de wereld voor het gemak tenminste even wilt beperken tot het rijke Westen, want de revolutionaire boodschap van de Beatles en de Stones werd in alle grote kosmopolitische centra meteen begrepen en met ongekend elan opgepikt. Net zo goed in Londen en Parijs als in Amsterdam en San Francisco. Maar terwijl de seksuele revolutie overal op uitbreken stond, en de jongeren zowel het economische als het culturele tij mee hadden The times they are a-changing, profeteerde Bob Dylan, blakend van zelfvertrouwen moest de nieuwe vrijheid toch nog wel even veroverd worden op allerlei taaie weerstanden in het alledaagse leven. Lees het volledige artikel in HP/De Tijd 09,die nu in de winkel ligt. COLOFON /Directeur J. De Leeuw /Uitgever Marianne Verhoeven /Chef webredactie Edwin van Sas /Eindredactie Cecilia Tabak, Marion Rhoen /Art director Ellen van Rossum /Aan dit nummer werkten mee Emma Brunt, Dr. Doom, Paul Geraedts, IEXGeld, Frank Heinen, Klaas Knooihuizen, Nick Muller, Martyn F. Overweel, Geert Poorthuis, Ivo van Woerden /Marketing & Advertentie-exploitatie Marlou van Uden (chef) m.v.uden@audax.nl /Contact HP/De Tijd redactie@hpdetijd.nl Meld u nu aan voor de nieuwsbrief en ontvang tevens het weekblad in uw mailbox! Sluit hier een abonnement af op HP/De Tijd 17