CORROSIEBEHEERSING IN SPRINKLERINSTALLATIES

Transcriptie

1 CORROSIEBEHEERSING IN SPRINKLERINSTALLATIES Rapportage van een verkenning door de Werkgroep Corrosie Publicatiedatum: 15 april 2013 Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

2 INHOUDSOPGAVE 1 Werkgroep 1.1 werkzaamheden in Opdracht van de CvD Blussystemen 1.2 Leden Werkgroep 1.3 punten voor nader onderzoek 1.4 inhoud van de verkenning 2 Corrosie in sprinklersystemen 2.1 Nederlandse situatie en het buitenland 2.2 Vormen van corrosie 2.3 Processen en parameters die het corrosieproces kunnen beinvloeden Waterkwaliteit Bacteriën Temperatuur Systeemontwerp 2.4 Effect van corrosie en/of microbiologische groei Oppervlakteruwheid Obstructies Opslag water 2.5 Gebruik van verzinkte leidingen Droge systemen Natte systemen 3 Corrosiebeheersing in sprinklerinstallaties 3.1 Ontwerp Risicoanalyse - beheersplan Uitvoering van de sprinklerinstallatie Waterkwaliteit van test en gebruikswater Omgevingsfactoren Onderhoud & gebruik Ontluchten / afschot Beperken van water suppletie Materiaalkeuze 3.2 Installatie Schoon werken Beperken van water suppletie Ontluchten / afschot Doseren additieven 3.3 Inbedrijfstelling 3.4 Gebruik Beheer en onderhoud Inwendige controle Bijlagen: 1. Corrosievormen in sprinklersystemen 2. Registratieformulier voor installateurs 3. Risicoanalyse en beheersplan 4. Referentie/literatuurlijst Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

3 1 WERKGROEP 1.1 WERKZAAMHEDEN IN OPDRACHT VAN DE CVD BLUSSYSTEMEN Corrosie kan van invloed zijn op de doeltreffendheid van de sprinklerinstallatie. Daarom is het belangrijk dat er bij ontwerp en aanleg van nieuwe sprinklerinstallaties maatregelen worden genomen om corrosie zoveel mogelijk te voorkomen. In geval van een bestaande sprinklerinstallatie kunnen achteraf te nemen maatregelen ervoor zorgen dat risico s ten aanzien van corrosie of reeds ontstane corrosie tijdig worden gesignaleerd. Het gaat immers om systemen die aangelegd zijn voor brandveiligheid, en waarbij men er op vertrouwt dat zij een eventuele brand onder controle houden of blussen. De Commissie van Deskundigen Blussystemen acht het noodzakelijk om specifiek aandacht te besteden aan de problematiek van corrosie, zowel voor nieuwe als voor bestaande systemen. Het is van belang dat de opdrachtgever/gebruiker wordt geïnformeerd over mogelijke corrosie, en welke maatregelen daartegen kunnen worden genomen. Om meer inzicht te krijgen in hoe groot de problemen zijn, en antwoord te krijgen op hoe deze problemen voorkomen kunnen worden is in 2009 een werkgroep opgericht. De Werkgroep Corrosie heeft een verkenning gedaan van het onderwerp corrosiebeheersing in sprinklerinstallaties. Aanvankelijk was het de insteek om concrete maatregelen te identificeren en die in aanvulling op bestaande normen en voorschriften vast te leggen in een Technisch Bulletin. In 2012 bleek echter dat de focus meer moet liggen op informatievoorziening over corrosiebeheersing in sprinklerinstallaties, en dat het noodzakelijk is om meer kennis te vergaren over de inwendige toestand van sprinklersystemen in Nederland. Om deze reden heeft de Commissie van deskundigen Blussystemen er voor gekozen om de opbrengsten van de werkzaamheden van de Werkgroep Corrosie te presenteren in de vorm van deze verkenning. Daarnaast is een Technisch Bulletin ontwikkeld voor inwendig onderzoek van sprinklersystemen. Dit wordt separaat en los van dit rapport gepubliceerd. De voor u liggende verkenning heeft betrekking op mogelijke corrosieverschijnselen in alle typen natte, droge, pre-action en deluge sprinklerinstallaties. Mist- en schuimsystemen ondervinden dezelfde soort problematiek. De werkgroep is niet ingegaan op de problematiek van specifiek uitwendige corrosie en corrosie in ondergrondse leidingen. De werkgroep is zich er van bewust dat dit een startdocument is, het dient om corrosie in sprinklerinstallaties bespreekbaar te maken. De verkenning laat verder duidelijk zien dat corrosie inherent is aan sprinklerinstallaties, en niet geheel kan worden voorkomen/uitgesloten. Doel van het werk van de werkgroep is, gebruikers/opdrachtgevers een aantal maatregelen aan te reiken waarmee schade zoveel mogelijk voorkomen of beperkt kan worden. Met als einddoel een betrouwbare installatie die op de juiste wijze functioneert bij brand. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

4 1.2 LEDEN WERKGROEP De Werkgroep Corrosie die de verkenning heeft uitgevoerd bestond uit: W. van Oppen Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid R. Lindenberg Aqua+ Sprinklersystemen NOVB-VSI J. Beverdam De Groot Installatiegroep Brandbeveiliging NOVB-VSI J. Braes Imtech Building Services afdeling Sprinklertechnology NOVB-VSI P. Burger Tyco Integrated Fire & Security NOVB-VSI J. Driehuijs ODS NOVB-FSS A. Gademan Geberit NOVB-FSS B. van Burik VSH Fittings E. Reddering TNO M. van Hofweegen KWA Bedrijfsadviseurs S. Waalwijk SW Real Estate Management S. van Deijl Prologis E. Verbruggen R2B Inspecties VIVB 1.3 PUNTEN VOOR NADER ONDERZOEK Gedurende de verkenning heeft de werkgroep zich een uitgebreid beeld gevormd over het onderwerp corrosiebeheersing in sprinklerinstallaties. Daarbij zijn verschillende punten naar voren gekomen waarover eerst meer gegevens verzameld moeten worden voordat daarover verdere uitspraken kunnen worden gedaan. Ook is er een discrepantie naar voren gekomen tussen (praktijk)kennis en regelgeving. Ontwikkelpunten zijn: 1 de werkwijze van nattesten van droge systemen; 2 het testprotocol (watersuppletie); 3 de controle op obstructies in zakpijpjes; 4 een sjabloon voor de op te stellen risicoinventarisatie en voor een beheersplan; 5 het gebruik van dompelbad thermisch verzinkte leidingen. De werkgroep beveelt aan om deze onderwerpen nader uit te werken. 1.4 INHOUD VAN DE VERKENNING In dit rapport beschrijft de Werkgroep in hoofdstuk 2 eerst het onderwerp corrosie. In hoofdstuk 3 komen de mogelijkheden aan de orde om corrosie in sprinklerinstallaties zoveel mogelijk te beperken. De werkgroep presenteert deze mogelijkheden met het nadrukkelijke advies om deze maatregelen ook zoveel mogelijk te treffen. Zij komen altijd de kwaliteit van de installatie ten goede. In de bijlagen zijn een nadere beschrijving van corrosievormen in sprinklerinstallaties opgenomen, respectievelijk het registratieformulier dat installateurs en onderhoudsbedrijven gebruiken om lekkage en verstoppingen in sprinklerinstallaties te melden, en een suggestie voor het opstellen van een risicoanalyse en een beheersplan. Bijlage 4 bevat de lijst van bronnen en literatuur die bij de verkenning zijn gebruikt. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

5 2 CORROSIE IN SPRINKLERSYSTEMEN 2.1 NEDERLANDSE SITUATIE EN HET BUITENLAND In Duitsland en Amerika is al enkele jaren geleden onderkend dat verstoppingen als gevolg van corrosie in sprinklersystemen veel hinder kunnen veroorzaken. Het Duitse inspectieinstituut VdS is in 2000 begonnen met het inwendig controleren van sprinklersystemen (zie lit. 5). Droge systemen worden 12,5 jaar na aanleg inwendig onderzocht, natte installaties na 25 jaar. In mei 2008 heeft VdS de bevindingen van onderzoek in circa systemen bekend gemaakt (zie lit. 18). 73% van de droge systemen moet na 12,5 jaar afgekeurd worden vanwege aantasting door corrosie. 25% van de droge systemen verkeert dan in een zodanige staat dat ze volledig vervangen moeten worden. De situatie in natte systemen is iets beter: 35% wordt na 25 jaar afgekeurd waarvan ruim 3% volledig vervangen moet worden. De installaties die afgekeurd worden maar niet volledig hoeven worden afgeschreven, dienen doorgaans intensief te worden gerenoveerd. Er zijn op dit moment voor de Nederlandse situatie onvoldoende kwantitatieve gegevens voorhanden om het verschijnsel in totale omvang te duiden en statistisch verantwoorde uitspraken situatie te doen (zie lit. 3 en 4). De onderzoeken uit het buitenland in combinatie met de kwalitatieve analyse van gevonden gevallen, geeft echter voldoende bron tot zorg en zorgvuldigheid. Om deze reden wordt in Hoofdstuk 3 een aantal aanbevelingen gedaan voor ontwerp, installatie en gebruik van sprinklerinstallaties in relatie tot corrosie. Om meer gegevens te verzamelen is een registratieformulier opgesteld (zie bijlage 2 en de website sprinkler.nl). Installateurs en inspectie-instellingen vullen het formulier zoals weergegeven in bijlage 2 in. Het CIBV (voorheen LPCB Nederland) verzamelt deze formulieren. CIBV heeft recent de sprinklerstatistiek 2010 uitgebracht: zie Doordat het opbouwen van statistiek tijd vraagt is het pas in 2014 mogelijk om een duidelijker beeld over de corrosieproblematiek in Nederland te verkrijgen 2.2 VORMEN VAN CORROSIE Sprinklersystemen zijn uniek in hun uitvoering. Het zijn eigenlijk waterdragende, geen watervoerende, systemen. In tegenstelling tot andere watervoerende systemen zijn er vele doodlopende leidingen. Daarnaast is er beperkte suppletie 1 en staat het water in het systeem meestal lang stil. Dit zorgt ervoor dat conditionering van het water zeer moeilijk is. Net zoals in andere watersystemen komen ook in sprinklersystemen corrosie en lekkages voor. Corrosie kan ertoe leiden dat leidingdelen lek en verstopt raken. Dat gaat ten koste van de prestatie die het sprinklersysteem moet leveren. Lekkages kunnen voor waterschade aan de omgeving zorgen. In sprinklersystemen kunnen de volgende vormen van corrosie voorkomen (zie lit. 9 tot en met 18): zuurstof corrosie zuurcorrosie corrosie door chloride galvanische corrosie microbiologische corrosie (MIC - Microbiologically Influenced Corrosion) incidentele corrosieoorzaken cavitatie Verdere uitleg over deze vormen van corrosie staat in bijlage 1. 1 In de praktijk is suppletie bij het testen over alleen de alarmklep beperkt (vaak om de twee weken), meer suppletie treedt op bij ITC-testen (2 keer per jaar) en flowtest (1 keer per jaar). Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

6 Corrosie kan egaal over een oppervlak plaatsvinden, waardoor dat oppervlak als geheel dunner wordt (bijvoorbeeld als gevolg van zuurcorrosie). Men spreekt in een dergelijk geval dan over uniforme corrosie. Corrosie kan echter ook lokaal optreden, waarbij men dan vaak over pitting spreekt. Er zijn verschillende corrosiemechanismen die dergelijke plaatselijke corrosie, gevolgd door lekkage(s), veroorzaken. Dit kan bijvoorbeeld toegeschreven worden aan zuurstofcorrosie bij staal of aan chloride pitting bij roestvast staal. Ook microbiologisch beïnvloede corrosie (MIC) kan bij verschillende metalen en metaallegeringen tot lokale corrosie (pitting) leiden. 2.3 PROCESSEN EN PARAMETERS DIE HET CORROSIEPROCES KUNNEN BEINVLOEDEN Uit onderzoek blijkt dat de omgeving en het milieu invloed hebben op de ontwikkeling van corrosie. De volgende factoren beïnvloeden het corrosieproces: waterkwaliteit bacteriën temperatuur systeemontwerp Waterkwaliteit De samenstelling van het water in het sprinklersysteem is van invloed op het ontstaan van corrosie. Denk aan: ph en geleidingsvermogen gehalte aan: chloride, sulfaat, nitraat, organische stofgehalte, totale hardheid, ammonium gehalte aan metalen (ijzer, koper en zink) zuurstofgehalte in het water hoeveelheid organisch materiaal of slib Naast de chemische parameters is het bij corrosie van belang of waterbehandeling wordt toegepast. In sprinklersystemen hebben we te maken met stilstaand water. Ook de microbiologische parameters zijn van belang. In alle watersoorten die gebruikt worden om een sprinklersysteem te vullen, zitten bacteriën. Het is bekend dat in oppervlaktewater veel bacteriën aanwezig zijn. In grondwater kunnen eveneens veel bacteriën aanwezig zijn. Maar dat ook in drinkwater bacteriën aanwezig zijn, is minder bekend. Drinkwater in Nederland is bacteriologisch zeer betrouwbaar, maar niet steriel. Het bevat bacteriën, maar in een hoeveelheid waar wij als mens niet ziek van worden. Het beperkte aantal aanwezige bacteriën kan, onder gunstige omstandigheden, tot groei komen, waardoor ze in staat zijn het corrosieproces in een sprinklersysteem nadelig te beïnvloeden. Oppervlaktewater heeft vaak ook een hoger organische stofgehalte dan leidingwater, wat corrosie kan bevorderen. Ook kan oppervlaktewater meer slib bevatten wat corrosie kan bevorderen. Figuur 1. (bron: KWA Bedrijfsadviseurs BV) Bacteriën De bacteriën die van invloed zijn bij microbiologische corrosie zijn zo divers dat deze in verschillende watersoorten tot groei kunnen komen. De bacteriën die zuurstof nodig hebben, zullen baat hebben bij de aanwezigheid van vers water waarin nog voldoende Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

7 zuurstof in is opgelost. Wanneer deze zuurstof is verbruikt, dan kan de gebonden zuurstof benut worden uit sulfaat (SO 4 2- ) en nitraat (NO 3 2- ). We spreken dan van sulfaatrespectievelijk nitraatreducerende bacteriën. Zie voor meer informatie lit. 35 tot en met Temperatuur Over het algemeen geldt dat in sprinklersystemen een ideale temperatuur heerst voor zuurstofcorrosie en microbiologische corrosie. In sprinklersystemen komen niet dusdanig hoge temperaturen voor dat zuurstofcorrosie en microbiologische corrosie kunnen worden voorkomen (respectievelijk > 100 C en > 70 C). In loodsen en fabriekshallen is de luchttemperatuur net onder het dak hoger dan de omgevingslucht, waardoor microbiologische groei en corrosie mogelijk versnelt Systeemontwerp Ook de uitvoering en het ontwerp van een sprinklersysteem zijn van invloed op het corrosieproces. Hierbij kan gedacht worden aan: betreft het bijvoorbeeld een grid- of een treesysteem (effect van doorstroming) effectiviteit ontluchting bij droge systemen is juist van belang hoe goed een systeem kan worden ontwaterd; ligt het goed op afschot materiaalkeuze (bijvoorbeeld staal wel of niet thermisch verzinkt, roestvast staal of kunststof?) sprinklers hangend of staand uitgevoerd, wijze van fitten 2.4 EFFECT VAN CORROSIE EN/OF MICROBIOLOGISCHE GROEI Oppervlakteruwheid Buiten de lekkages die corrosie in een sprinklerinstallatie kunnen veroorzaken zijn er ook mogelijk nadelige effecten van corrosie en de corrosieproducten met betrekking tot de verruwing van het oppervlak. Figuur 2. (bron: MIC-Europe BV) De National Fire Protection Agency (NFPA) wijst al sinds het eind van de jaren negentig van de vorige eeuw op de problemen die kunnen optreden als gevolg van corrosie in sprinklersystemen. Daarvoor werd vooral in de toe te passen C-waarde (ruwheidsfactor) voor leidingen rekening gehouden met corrosie. De oppervlakteruwheid kan echter een forse impact hebben op de oorspronkelijk berekende weerstandsfactor (figuur 2). Dit geldt vooral voor open systemen en in omstandigheden waarbij in natte of droge systemen het Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

8 maximaal aantal berekende sprinklers opengaat. De gegevens zijn ontleend aan empirische testgegevens van de American Society of Agricultural Engineers (zie lit. 9) Obstructies Buiten de toegenomen ruwheidfactor kunnen corrosiepokken (tubercles) bij een hoge volumestroom ook loskomen en zorgen voor obstructie(s). Behalve dat de aanwezigheid van bacteriën het corrosieproces kan beïnvloeden (MIC), kunnen bacteriën ook problemen opleveren door slijmvorming. De slijm-, film- en dradenvormende bacteriën en sulfaatreducerende bacteriën (SRB s) kunnen een hoeveelheid slijm of zwarte modder produceren waardoor leidingen en sprinklers verstopt kunnen raken (zie figuur 3). Bij de aanwezigheid van deze bacteriën is de kans groot dat deze het corrosieproces van het onderliggende metaal beïnvloeden (MIC). Deze slijmvorming kan ook in kunststofleidingen ontstaan, dus ook bij de toepassing van kunststofleidingsystemen dient rekening met slijmvorming gehouden te worden. Zie voor meer informatie lit. 35 tot en met 38. Figuur 3. (bron: MIC Europe BV) Opslag water Verschillende sprinklersystemen zijn aangesloten op een sprinklertank of sprinklerkelder. Vooral de sprinklertanks staan vaak buiten onder invloed van de omgeving (zon, hoge temperaturen). Door de combinatie van stagnatie van het water, lange stilstand en verhoogde temperaturen kunnen bacteriën tot groei komen. Wanneer bacteriën in de sprinklertank/kelder aanwezig zijn, kunnen deze niet alleen zorgen voor een kortere levensduur van de opslagtank. Ook kunnen deze bij het uitvoeren van b.v. ITC-testen verspreid worden in andere systeemonderdelen. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

9 2.5 GEBRUIK VAN VERZINKTE LEIDINGEN Zie voor meer informatie en onderbouwing lit. 19 tot en met Droge systemen Uitwendig verzinken 2 was en is een goede oplossing voor het tegengaan van corrosie aan de buitenzijde. De meeste sprinklervoorschriften adviseren op dit moment de toepassing van thermisch verzinkte leidingen bij systemen met droge leidingen. Uit onderzoek van VdS [1] blijkt dat in droge systemen toch corrosie kan plaatsvinden. Kwalitatieve analyse van de werkgroep leidt tot de conclusie dat hier een aantal oorzaken een rol spelen: 1 De aanwezigheid van vocht in de leidingen. Hieraan kunnen een aantal oorzaken ten grondslag liggen, zoals bijvoorbeeld een onjuist ontwerp waardoor testwater slecht is te drainen, onvoldoende afschot tijdens montage of onvoldoende zorgvuldigheid bij het droogmaken van de systemen na testen, condensvorming door toepassing van onvoldoende gedroogde lucht. 2 De kwaliteit van de zinklaag in de leidingen. De zinkpatinalaag 3 moet goed gevormd zijn voordat de leidingen worden gemonteerd. Hiervoor is bij thermisch verzinkte leidingen een verouderingstijd noodzakelijk van enkele maanden. In de praktijk wordt deze niet altijd in acht genomen. In deluge systemen zijn inwendig verzinkte leidingen toegestaan en zorgt het feit dat deze leidingen inwendig in contact staan met de buitenlucht voor weinig problemen Natte systemen Over toepassing van verzinkte leidingen in natte sprinklersystemen bestaat discussie. De verzinkte leidingen die in de praktijk veel toegepast zijn, betreffen dompelbad thermisch verzinkte leidingen. Bij inwendige inspectie van deze leidingen is te zien dat de zinklaag niet meer intact is maar al dan niet egaal of lokaal omgezet in een witte volumineuze zinkoxide (zie figuur 4.a). Deze zinkoxide beschermt het onderliggende staal niet tegen corrosie. In principe is bij dompelbad thermisch verzinkte leidingen vooral de buitenzijde tegen corrosie beschermd door de aanwezige zinklaag. Figuur 4.a - nat systeem. (bron: KWA Bedrijfsadviseurs BV) Figuur 4.b - nat systeem. (bron: KWA Bedrijfsadviseurs BV) 2 Hiermee wordt bedoeld de aanwezigheid van zink als oppervlaktelaag, onafhankelijk van de wijze van opbrengen: thermisch of elektrolytisch. 3 De zinkpatinalaag is de beschermlaag die gevormd wordt wanneer de zinklaag afwisselend blootgesteld wordt aan lucht en water. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

10 De zinklaag die door dompelbad thermisch verzinken gevormd is, is dik, waardoor veel wit zinkoxide in de leidingen aangetroffen kan worden. De mate van aantasting is afhankelijk van het verouderingsproces van de zinklaag en de waterkwaliteit. In de praktijk wordt hinder ondervonden bij dompelbad thermische verzinkte leidingen in combinatie met sprinklerkoppen met zakpijpjes die aan de onderkant van de leidingen zijn uitgefit. De zakpijpjes functioneren als een soort filter en vangen al het gevormde zinkoxide op. Dit kan leiden tot verstopte zakpijpjes (zie figuur 4.b). Er zijn tot op heden geen informatie of testresultaten bekend over de functionaliteit van deze sprinklerkoppen bij brand. Meer onderzoek hiernaar is gewenst. Los van de kans op verstoppingen van de sprinklerkop of de zakpijpjes, lijkt de zinkoxide ook de vorming van microbiologische groei te bevorderen. In leidingen wordt meer drab waargenomen dan mag worden verwacht van alleen zinkoxide (zie figuur 5). Figuur 5. (bron: KWA Bedrijfsadviseurs BV) Vanaf 2004 zijn er ook Sendzimir verzinkte press leidingsystemen op de markt. Deze worden op een geheel andere wijze van een zinklaag voorzien dan de hiervoor beschreven dompelbad thermisch verzinkte leidingen. Men spreekt hierbij over Sendzimir verzinkte leidingen. De zinklaag heeft een veel hogere dichtheid en is veel dunner dan bij thermisch verzinkte laag. Ook is bij Sendzimir verzinkte leidingen sprake van een echte zinklaag in tegen stelling tot dompelbad thermisch verzinkt, waarbij een zink/ijzer laag gevormd wordt (zie figuur 6.a en 6.b). Tot op heden zijn er geen gevallen bekend waarbij Sendzimir verzinking nadelige gevolgen heeft ten aanzien van corrosie. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

11 Figuur 6.a - Dompelbad thermisch verzinkt. vergroting 200:1 (bron: Geberit) Figuur 6.b - Sendzimir thermisch verzinkt. vergroting 200:1 (bron:geberit) Wanneer men dompelbad thermisch verzinkte leidingen wenst toe te passen, dient men er zich bewust van te zijn bij de uitwerking van de systeemopbouw. Juist bij toepassing van dompelbad thermisch verzinkte leidingen dienen geen zakpijpjes toegepast te worden, omdat hier het zinkslib ophoopt. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

12 3 CORROSIEBEHEERSING IN SPRINKLERINSTALLATIES Corrosiebeheersing is mogelijk mits men tijdens het ontwerpen, het installeren, in bedrijf stellen en gebruiken van de sprinklerinstallatie een aantal aandachtspunten in acht neemt. De adviezen uit dit hoofdstuk voor nieuw te realiseren sprinklerinstallaties zijn ook van toepassing op uitbreiding van de bestaande installatie met tenminste 1 alarmklep en hebben dan betrekking op het systeem achter de nieuwe alarmklep. De adviezen in dit hoofdstuk zijn gekoppeld aan de beschrijving van het proces waarlangs een sprinklerinstallatie tot stand komt en in gebruikt wordt. Dit is verbeeld in de volgende figuur: Ontwerp risicoinventarisatie Installatie Inbedrijfstelling Gebruik Figuur 7: totstandkomingsproces sprinklerinstallatie Uit figuur 7 blijkt dat al in de fase van aanleg van de installatie (ontwerp) aandacht gegeven kan worden aan het aspect corrosie. Ook bij installatie, de inbedrijfstelling en gedurende het gebruik zijn er mogelijkheden om inwendige corrosie van de installatie tegen te gaan. De adviezen per fase uit het proces worden in dit hoofdstuk beschreven. 3.1 ONTWERP RISICOANALYSE - BEHEERSPLAN Ontwerp risicoinventarisatie Installatie Inbedrijfstelling Gebruik In de ontwerpfase dienen keuzes gemaakt te worden om de levensduur en het functioneren van de installatie te optimaliseren. Er dient een risicoanalyse uitgevoerd te worden met betrekking tot de effecten die de waterkwaliteit, systeemontwerp en omgevingsfactoren hebben op de vorming van corrosie in de sprinklerinstallatie. Uitvoering kan het beste gebeuren door de installateur in opdracht van de principaal. Doel van de risicoanalyse is bewustwording in een vroegtijdig stadium van het mogelijke effect van bepaalde keuzes die men maakt. Keuzemogelijkheden en effecten dienen te worden besproken met de diverse betrokkenen (systeemontwerper, installateur en opdrachtgever, et cetera). Hierbij dienen in elk geval de volgende aspecten aan de orde te komen: uitvoering van de sprinklerinstallatie waterkwaliteit van test en gebruikswater omgevingsfactoren onderhoud & gebruik ontluchten / afschot materiaalkeuze Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

13 Op basis van de resultaten van de risicoanalyse dient een beheer- en onderhoudsplan m.b.t. corrosie te worden vastgesteld. Er is (nog) geen voorschrift waar een onderhoudsplan gebaseerd op de risicoanalyse aan dient te voldoen. In ISSO-publicatie 42 Sprinklerinstallaties (zie lit. 6) wordt in hoofdstuk 8 ingegaan op verschillende aspecten die een rol spelen bij het opstellen van een beheers- en onderhoudsplan. Aanbevolen wordt een risicoanalyse uit te voeren en in het beheer- en onderhoudsplan op basis daarvan in overleg met de gebouweigenaar de frequentie van inwendige inspectie vast te leggen Uitvoering van de sprinklerinstallatie Belangrijk is de keuze of de sprinklerinstallatie als gridsysteem wordt uitgevoerd of als tree systeem. Verder: op welke wijze worden de sprinklerkoppen aangesloten, op welke wijze treedt verjongen op van de leidingen, waar worden de ITC-afsluiters geplaatst, hoe wordt het systeem ontlucht. In het geval van een watervoorziening met gebruik van open water of bronpompen dient het uitfitten voor een hangende sprinkler middels een return bend uitgevoerd te worden. Een return bend dient van de bovenkant van de sprinklerleiding afgetakt te worden om dichtslibben van het zak-eind te voorkomen. Zakleidingen zonder return bend zouden in deze installaties niet moeten worden toegepast, met uitzondering van zakleidingen aan doorspoelafsluiters en ITC s Waterkwaliteit van test en gebruikswater De samenstelling van het water in het sprinklersysteem is van invloed op het ontstaan van corrosie (zie paragraaf 2.2). De bacteriën die van invloed zijn bij microbiologische corrosie zijn zo divers dat deze in verschillende watersoorten tot groei kunnen komen. De bacteriën die zuurstof nodig hebben, zullen baat hebben bij de aanwezigheid van vers water waarin nog voldoende zuurstof is opgelost. Wanneer deze zuurstof is verbruikt, dan kan de gebonden zuurstof benut worden uit sulfaat (SO ) en nitraat (NO 3 ). We spreken dan van sulfaatrespectievelijk nitraatreducerende bacteriën. Bacteriën welke een belangrijke rol spelen bij microbiologische corrosie, zijn onder andere: APB (Zuurproducerende bacteriën) IRB ( IJzer gerelateerde bacteriën) SRB (Sulfaat reducerende bacteriën) SLYM (Slijm, film, draden vormende bacteriën) HAB (Heterotrophics, hetertrofe bacteriën) Aanbevolen wordt de hoeveelheid watersuppletie zo veel mogelijk te beperken Omgevingsfactoren Bij de omgevingsfactoren dient er gelet te worden op: temperatuur luchtvochtigheid andere luchtbestanddelen Enkele van deze factoren kunnen uiteraard ook nog de systeemkeuze bepalen. De genoemde factoren bepalen in hoofdzaak de uitwendige corrosie, maar kunnen ook de inwendige corrosie beïnvloeden Onderhoud & gebruik Al in de ontwerpfase moet worden nagegaan of er nadelige gevolgen te verwachten zijn naar aanleiding van onderhoud of (type) gebruik. Bijvoorbeeld de wijze en frequentie van testen, frequentie van het ontwateren van droge systemen et cetera. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

14 3.1.5 Ontluchten / afschot Hoe zijn de mogelijkheden om een natte installatie te ontluchten en de mogelijkheden om voldoende afschot te creëren bij een droge installatie? Welke punten zijn daarbij het meest kritisch? De bepalingen uit de normen met betrekking tot afschot dienen zorgvuldig te worden gevolgd. Aftappunten voor droge systemen dienen aan de onderzijde van de leiding te worden aangebracht. Automatische ontluchters moeten zijn goedgekeurd voor hun specifieke toepassing en gebruik door erkende keuringsinstanties, bijvoorbeeld LPCB, VdS of FM Global. In het ontwerp dient rekening te worden gehouden met ontluchtingsmogelijkheden. Ontluchtingsafsluiters of automatische ontluchters moeten aangebracht worden waar de grootste luchtinsluitingen worden verwacht. Gebruik mogelijke punten voor het installeren van controlepunten welke gebruikt kunnen worden voor de controles zoals in hoofdstuk 4.4 omschreven. Toelichting: extra ontluchting vermindert het zuurstofniveau, waarmee de kans op corrosieprocessen wordt verkleind. Let wel op dat drukopbouw in het systeem opgevangen moet kunnen worden Beperken van water suppletie De frequentie van waterverversing bij testen over het systeem en suppletie van water bij werkzaamheden, heeft een negatief effect op het corrosieproces. Op dat moment wordt het systeem opgevuld met zuurstofrijk water met nieuwe voedingsstoffen Materiaalkeuze De materiaalkeuze dient onderbouwd te worden aan de hand van de waterkwaliteit, omgevingsfactoren, onderhoud & gebruik en wat de mogelijkheden met betrekking tot ontluchten en/of afschot zijn. Enkel wanneer deze factoren bekend zijn is het mogelijk een goede materiaalkeuze te maken. De materiaalkeuze kan bestaan uit een bepaald type leiding(systeem), coating of het toevoegen van additieven (=toepassen van een corrosie inhibitor) (zie 4.2.4). 3.2 INSTALLATIE Ontwerp Installatie Inbedrijfstelling Gebruik Bij de uitvoering van de installatie dienen aan een aantal zaken extra aandacht gegeven te worden. Gedacht kan worden aan: schoon werken beperken van water suppletie ontluchten / afschot doseren additieven Schoon werken Het is belangrijk om zo veel mogelijk systeemhygiëne na te streven door schoon te werken. Zo kunnen achtergebleven oliën nutriënt zijn voor bacteriën. Contact of gebruik daarvan, dienen daarom tot een minimum worden beperkt. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

15 De installatie dient schoon te zijn van draadsnij-afval/olie, plaatjes van het aanboren, las residuen en overige vervuilingen. Boorgaten, zaagsneden en snijranden dienen ontbraamd te zijn. Fittingen, pakkingen en lasverbindingen mogen geen obstructie vormen in de leiding Beperken van water suppletie Zorg voor dichte verbindingen, iedere lekkende verbinding zorgt voor het aanslaan van de jockeypomp en daarmee zuurstoftoevoer Ontluchten / afschot Conform de werkvoorschriften op afschot uitvoeren en ontluchten (zie ) Doseren additieven Om corrosie te voorkomen zijn er additieven op de markt. Zij worden ook wel inhibitoren genoemd. Voor monitoring van de doeltreffendheid van de additieven moeten er - afhankelijk van de omstandigheden - om de 6 tot 12 maanden metingen c.q. onderhoud worden verricht. Dit kan gecombineerd worden met een van de normale onderhoudsbeurten. Een mogelijkheid om problemen met corrosie te voorkomen is toepassing van zogenaamde corrosieinhibitoren 4. Deze vormen een bijvoorbeeld een microscopisch dunne filmlaag en beschermen zo de metalen onderdelen van de installatie. Nieuwe installaties kunnen op deze manier preventief behandeld worden. De inhibitor remt het ontstaan van corrosie waardoor lekkages en door corrosie veroorzaakte verstoppingen worden voorkomen, verlengt de levensduur en draagt bij aan de betrouwbaarheid van de sprinklerinstallatie. Gezien de aard van sprinklersystemen (gesloten systeem) is het zeer ongewenst om tijdens bedrijf producten te doseren waarbij het actieve component verbruikt wordt. In sprinklerinstallaties mogen geen biocides worden toegepast die verbruikt worden en eventueel nadelige ontledingsproducten vormen, zodat continue dosering noodzakelijk zou zijn. Dit is voor een sprinklerinstallatie praktisch niet uitvoerbaar en ongewenst. Wanneer additieven zoals een corrosie-inhibitor worden toegevoegd aan het water, moet in het beheersplan het volgende worden vastgelegd: a. het risico dat behandeling noodzakelijk maakt; b. de werking van het additief; c. vastgesteld worden wat het effect van de lozing van het water met dit additief is (mag het geloosd worden, milieueffect?); d. een gedetailleerde omschrijving van de wijze van behandeling; e. vaststellen dat andere delen van de installatie en hun werking niet nadelig mogen worden beïnvloed (b.v. schuimsystemen en kunststofleidingsystemen); f. er worden aangetoond dat bij een combinatie van additieven met dezelfde functie, de middelen compatibel met elkaar zijn; g. opvangen van water met additief voor hervullen is toegestaan. 4 Een additief dat het metaal oppervlak beschermt tegen inwerking van corrosieve stoffen. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

16 3.3 INBEDRIJFSTELLING Ontwerp Installatie Inbedrijfstelling Gebruik Na installatie dient het waterreservoir schoon en rein opgeleverd te worden en gevuld te worden met schoon drinkwater. Het leidingnet achter de alarmklep dient gevuld te worden met schoon drinkwater. Als extra risicobeperking is het mogelijk een microfilter te gebruiken voor het afvullen en afpersen van de installatie. Natte systemen dienen tijdens het vullen zo veel mogelijk te worden ontlucht. Droge installaties dient men zo optimaal mogelijk te draineren. Een mogelijkheid is deze af te vullen met stikstof (droge lucht blijkt in de praktijk vaak lastiger, waarbij toch lucht blijkt te condenseren) 3.4 GEBRUIK Ontwerp Installatie Inbedrijfstelling Gebruik Beheer en onderhoud Hoewel dit vanzelfsprekend lijkt adviseert de werkgroep nadrukkelijk om de sprinklerinstallatie te beheren en te onderhouden overeenkomstig de bestaande normen en voorschriften waaronder de installatie is geleverd. In die normen en voorschriften komt het onderwerp corrosiebeperking aan de orde. Daarnaast zijn er in bepaalde gevallen onderhoudsvoorschriften voor onderdelen van de installatie. Ook die dienen nauwgezet te worden gevolgd om problemen met het functioneren te voorkomen Inwendige controle Inwendige controle van de sprinklerinstallatie biedt mits goed uitgevoerd een indruk van de staat waarin het leidingnet zich bevindt. De werkgroep maakt hierbij het onderscheid tussen regulier inwendig onderzoek, en inwendig onderzoek naar aanleiding (lekkage)problemen (zie Technisch Bulletin 75). Regulier inwendige controle was tot 2013 geen gebruik, hoewel daarover in sprinklervoorschriften als NFPA 25 wel eisen zijn opgenomen. De ervaringen met inwendig onderzoek in onder andere Duitsland zijn van dien aard dat nu ook voor de Nederlandse situatie een werkwijze is vastgelegd. De Commissie van Deskundigen Blussystemen heeft daartoe een Technisch Bulletin 75 gepubliceerd over 10-jaarlijks inwendig onderzoek. Het inwendig onderzoek heeft ten doel, vast te stellen of het correct functioneren van de installatie nu of in de nabije toekomst belemmerd zou kunnen worden. Het functioneren van de installatie wordt belemmerd als er als gevolg van afzetting een vermindering van de buisdiameter wordt geconstateerd van 10% of meer. Indien de Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

17 afzetting gelijkmatig verdeeld is over de binnendiameter van de buis, geeft dit de volgende getallen: Pijp diameter DN25 DN32 DN40 DN50 DN65 DN80 DN100 DN150 DN200 aangroei 0,5mm 0,7mm 0,8mm 1,2mm 1,6mm 2,0mm 2,5mm 3,7mm 5,0mm Een biofilm is over het algemeen goed weg te spoelen. Bij geconstateerde vervuiling zou een buisdeel kunnen worden uitgenomen en met een snelheid van 3 m/sec worden gespoeld. Harde niet weggespoelde afzetting kan dan opgemeten worden en beoordeeld worden met de gegevens uit bovenstaande tabel. Indien het residu niet met spoelen is weg te nemen, dient deze leiding vervangen te worden. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

18 Bijlage 1 Corrosievormen in sprinklersystemen In sprinklersystemen kunnen de volgende vormen van corrosie voorkomen (zie literatuur 9-18): zuurstof corrosie zuurcorrosie corrosie door chloride galvanische corrosie microbiologische corrosie (MIC - Microbiologically Influenced Corrosion) incidentele corrosieoorzaken cavitatie a. Zuurstofcorrosie Zuiver zuurstofcorrosie van koolstofstaal veroorzaakt putvormige aantasting. Wanneer de suppletie van vers zuurstofrijk water beperkt is, zal zuurstofcorrosie eveneens beperkt blijven en niet voor ernstige corrosieproblemen zorgen. b. Zuurcorrosie Een lage ph-waarde (zuurgraad) zal niet zo gauw tot lekkages leiden omdat dit het staal egaal aantast (geen lokale pitting). Lage ph-waarden zorgen wel voor problemen bij gegalvaniseerde leidingen, het lost de zinklaag op en dit kan voor pitting zorgen als het staal daarna door zuurstofcorrosie plaatselijk wordt aangetast. c. Corrosie door chloride Wanneer het water een hoog chloride gehalte heeft (Cl - ) dan kan dit met name bij roestvast staal putvormige aantasting (pitting) veroorzaken. Een verhoogd chloridegehalte bevordert als versnellende factor zuurstofcorrosie van koolstofstaal. Bij gebruik van brak grondwater (>150 mg Cl - /l) dient rekening gehouden te worden met de materiaalkeuze om corrosie te voorkomen. d. Galvanische corrosie Galvanische corrosie treedt op als gevolg van directe/geleidende koppeling van verschillende materialen in een watervoerend systeem. Het minst edele metaal gaat hierbij in oplossing en corrodeert dus. Om galvanische corrosie te kunnen laten plaatsvinden is aanwezigheid van enig zuurstof nodig. Deze vorm van corrosie komt weinig voor in sprinklersystemen (staal rechtstreeks in contact met bijvoorbeeld roestvast staal) en is bovendien eenvoudig op te lossen door een van de materialen te vervangen of door de geleiding op te heffen door gebruik van een isolator. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

19 Anode (corrosie kan voorkomen) Spanningsreeks metalen Kathode (geen corrosie) Magnesium Zink Cadmium Staal Lood Tin Koper Brons Koper-nikkel RVS Zilver Titaan Goud Platinum Figuur 7.spanningsreeks metalen e. Microbiologische corrosie Microbiologische corrosie is één van de meest voorkomende vormen van corrosie in watervoerende systemen, met name in koelwatersystemen, maar ook in sprinklersystemen. Tevens is het ook één van de meest complexe processen, waarover tot enkele decennia geleden weinig bekend was. Vaak spreekt men van microbiologisch beïnvloede corrosie aangeduid als MIC (Microbiologically Influenced Corrosion). Het gaat hierbij om een corrosievorm die als het ware gekatalyseerd wordt door de activiteit van bacteriën. Wanneer de bacteriën niet actief zouden zijn, zou zich op zijn hoogst een aanzienlijk langzamer corrosieproces voordoen of mogelijk zelfs helemaal geen corrosie plaatsvinden. Bacteriën kunnen worden verdeeld in 2 groepen, namelijk de anaerobe en de aerobe bacteriën, die respectievelijk werkzaam zijn in een zuurstofarm en een zuurstofrijk milieu. f. Incidentele corrosieoorzaken Incidenteel kunnen andere oorzaken ten grondslag liggen aan corrosie (veel te hoge phwaarde, chemicaliën die in het systeem terecht zijn gekomen, slechte kwaliteit leidingen, verkeerde bevestigingsmethode, slechte waterkwaliteit (brak/zout- of oppervlaktewater) et cetera). Deze behoeven hun eigen specifieke benadering en oplossing. g. Cavitatie Aan de binnenzijde van de zuigleiding kunnen lokaal (vlak bij de pomp) gaten ontstaan door cavitatie. Door het ontstaan van onderdruk aan de zuigzijde ontstaan er dampbellen die imploderen (cavitatie) aan het metaaloppervlak en daarmee beschadigingen aan het metaal toebrengen. Wanneer er zich een gat vormt boven het wateroppervlak van de zuigleiding zal de pomp enkel nog lucht aanzuigen. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

20 Bijlage 2 Registratieformulier REGISTRATIEFORMULIER CORROSIE (N.A.V. LEKKAGES EN OBSTRUCTIES) Versie 2 Registratie nr. (in te vullen door adm.) Algemeen Plaatsnaam (locatie sprinklersysteem): Ingevuld door: Bedrijfsnaam: Medewerker: Datum: Installatiegegevens Gecertificeerd : Ja, nr.... Nee Sectie : Nat Droog deluge pre-action Leeftijd systeem : Watervoorraad (waterkwaliteit bemonsteren/testen? ) : Drinkwaterleiding Kelder Tank Bassin Oppervlaktewater: zoet brak zout Bronwater Suppletie via : Drinkwaterleiding Anders, nl.... Pijpmateriaal : Zwart staal(onbehandeld van binnen) Poedercoat Dompelbad thermisch verzinkt Sendzimir thermisch verzinkt RVS type: Anders, nl Periodiek onderhoud : Nee Ja Uitgevoerd door : Erkende installateur Eigen beheer Lekkage Diameter : Positie lekkage (hoofd-, verdeel, sprinklerleiding) : Frequentie eventuele latere lekkages : Eerste constatering : Obstructie Diameter : Positie obstructie : Percentage obstructie : Eerste constatering : Frequentie eventuele latere obstructies : Bijzonderheden Afwijkende omgevingstemperatuur : Nee Ja, nl Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

21 Corrosief omgevingsmilieu (Omschrijf : positie omgeving leidingdeel, aan het dak, onder daklicht, transportgang Mogelijke oorzaak : Nee Ja, nl Opmerkingen : Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

22 Bijlage 3 Risicoanalyse en beheersplan Om de kans op corrosie te verminderen wordt aanbevolen om voor de sprinklerinstallatie een RI&E, een inventarisatie van de gevaren en evaluatie van de risico s uit te voeren. Dit houdt in het identificeren en beoordelen van de kans op corrosie. Risico is gedefinieerd als het product van kans en effect: Risico = kans x effect Dit betekent dat het risico op corrosie en verstoppingen voor een bepaald systeem gelijk is aan de kans op corrosie en verstoppingen maal het effect op het functioneren van de installatie en schade als gevolg van waterlekkage en/of verstoppingen. Er is (vooralsnog) geen algemeen geldend voorschrift beschikbaar voor een dergelijke risicoinventarisatie. Van belang is dat men zich in een vroegtijdig stadium bewust is van het mogelijke effect van bepaalde keuzes. Van belang is dit in een vroegtijdig stadium bespreekbaar te maken met de diverse betrokkenen (systeemontwerper, installateur en opdrachtgever, et cetera). Belangrijk is verder om aspecten als de systeemopbouw, keuze voor hangende of staande sprinklerkoppen, materiaalkeuze, waterkwaliteit van testwater en gebruikswater, wijze van onderhoud, frequentie en wijze van testen met elkaar te bespreken. Hiervoor wordt verwezen naar ISSO-publicatie 42 Sprinklerinstallaties (zie lit. 6), waarbij in de ontwerpfase al een inventarisatie gemaakt moet worden welke consequenties bepaalde keuze kunnen hebben. Bijvoorbeeld: 1) Er is gekozen voor het toepassen van thermisch verzinkte leidingen, dit kan als verhoogd risico beschouwd worden voor toekomstige corrosieproblemen. 2) Het systeem wordt tijdens het testen gevoed met oppervlaktewater, omdat dit op dat moment alleen voorhanden is. Dit kan als een verhoogd risico beschouwd worden voor toekomstige corrosieproblemen. 3) Door verwachte uitbreiding van het betreffende pand zal het sprinklersysteem in de toekomst veelvuldig aangepast gaan worden. Het daarmee gepaard gaande verversen van het water geeft een verhoogd risico. Indien uit de RI&E blijkt dat er voor een systeem corrosierisico s bestaan, wordt geadviseerd om na te gaan hoe deze risico s beperkt kunnen worden. Dit kan bijvoorbeeld door aanpassing of verbetering van het systeem (corrigerende maatregel) of door het intensiveren van periodiek onderhoud, het toepassen van een waterbehandeling, inwendige inspectie en periodiek reinigen et cetera (beheersmaatregelen). Geadviseerd wordt deze maatregelen in een beheersplan vast te leggen. Ook voor deze beheermaatregelen is er vooralsnog geen algemeen geldend voorschrift beschikbaar: er zijn geen geaccepteerde eisen voor een onderhoudsplan opgesteld naar aanleiding van de uitgevoerde risico-inventarisatie. In ISSO-publicatie 42 Sprinklerinstallaties wordt in hoofdstuk 8 wel ingegaan op verschillende aspecten die een rol spelen bij het opstellen van een beheers- en onderhoudsplan. Onderling overleg en het eventueel raadplegen van een externe adviseur kunnen tot onderlinge afspraken leiden. Een installateur zou in opdracht van de principaal de risicobeoordeling moeten kunnen uitvoeren. Ten aanzien van het beheersplan kan een installateur of een adviesbureau hierin adviseren, waarbij de principaal beslist. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

23 In het verlengde van de drie genoemde voorbeelden kunnen beheersmaatregelen benoemd worden, zoals: Vb. 1: Bij gebruik van thermisch verzinkte leidingen: vastgelegd wordt dat enkele leidingdelen na 5 of 7 jaar inwendig geïnspecteerd worden, om de inwendige situatie van het systeem vast te stellen. Vb. 2: Nadat gebruik is gemaakt van oppervlaktewater, wordt vastgelegd dat het systeem grondig gespoeld wordt met leidingwater, voordat het systeem definitief opgevuld opgeleverd wordt met leidingwater. De tijd die verstrijkt tussen het testen en het spoelen speelt een nadrukkelijke rol. Deze tijd moet zo beperkt mogelijk zijn (maximaal enkele weken) om te voorkomen dat het corrosieproces al te veel op gang is gekomen. Vb. 3: Systeem dient dusdanig in secties gesplitst te worden, dat bestaande systeemdelen nauwelijks aangepast hoeven te worden. Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

24 Bijlage 4 Referentie/literatuurlijst Algemeen geldende voorschriften en statistieken 1. NFPA-25, Inspection, testing and maintenance of water-based fire protection systems, Obstruction Investigation, 25-52, 2008 Edition, 2007 National Fire Protection Association 2. NFPA-13, Installation of sprinkler systems, 2010 Edition, blz, 24, 230, 231, 236 t/m 241, 289, Sprinklerstatistiek 2008; LPCB Nederland, Zaltbommel 4. Sprinklerstatistiek 2009; LPCB Nederland, Zaltbommel 5. VdS presentatie: Inspection of sprinkler systems after 12,5/25 years of operation, VdS Schadenverhütung GmbH, Jörg Wilms-Vahrenhorst 6. Sprinklerinstallaties Integraal Voortbrengingsproces, ISSO publicatie 42, NEN-EN Automatic Sprinkler Systems Handbook 2007, Chapter 4, General Requirements blz 88, 89, 779, 845, 846 Corrosie in sprinklersystemen 9. Relating the Hazen-Williams and Darcy-Weisbach friction loss equations for pressurized irrigation, by R.G. Allen, Applied Engineering in Agriculture, volume 12(6) , 1996 American Society of Agricultural Engineers 10. Oude liefde roest niet, RVS wel, Column in VB nummer 7, 29 maart 2007 blz 24 door P. Grootenboer 11. Corrosion process inside steel fire sprinkler piping, by Bruce W. and Christ Ph.D, Corrosion in sprinkler pipe not one but many problems, by Bo Hjorth, AlbaCon AB, s.._-_b.hjorth.pdf 13. The battle with corrosion, by Mark Hopkins, Hughes Associates, INC, volume 1- Issue 2, fall Predictive Maintenance for Fire Sprinkler Systems, Fire protection system inspection, testing and maintenance and other fire loss prevention inspections; FM Global, Property Loss Prevention Data Sheets, 2-81, January 2008, page 1 of Prevention and control of internal corrosion in automatic sprinkler systems; FM Global, Property Loss Prevention Data Sheets, 2-1, May 2001 Page 1 of Korrodierende Feuerlöschsysteme, Dipl.-Ing Astrid Zunkel, BAM- Bundesanstalt für Materialforschung und prüfung, Berlin/D 18. Alterungsprozesse in Sprinkleranlagen, autor: Dipl.-ing Jochem Krumb, artikel in S+S report 1/2011 blz 38 t/m 42 Gebruik van zink 19. Memorandum met verwijzing dat verzinkte leidingen niet toegepast moeten worden Memorandum 0/2, ad hoc vragen en antwoorden, februari White Paper, Mission critical facilities Is the use of Galvanized Pipe an effective corrosion control strategy in double interlock preaction fire protection systems? By Jeffery Kockelek, fpscmi, Corrosion and electrochemistry of Zinc, door Xiaoge Gregory Zhang, 1996, New York 22. Bescherming van staal door thermisch verzinken, 2 e druk, uitgave van Stichting Doelmatig verzinken, Den Haag 1968 Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25

25 23. De corrosieweerstand van thermisch verzinkt staal, 3 e druk, uitgave van Stichting Doelmatig verzinken, Den Haag Zinc, its corrosion resistance, by C.J. Slunder and W.K. Boyd, Battelle Columbus Laboratories, 2e editie, published by International Lead Zinc Research organisation, new York, Monografieënreeks Oppervlaktebehandelingen, 3, De taak van Zinkbedekkingen in hun strijd tegen corrosie, deel 1, Een uitgave van de vereniging voor oppervlaktetechnieken van Materialen, Bilthoven, Monografieënreeks Oppervlaktebehandelingen, 4, De taak van Zinkbedekkingen in hun strijd tegen corrosie, deel 2, Een uitgave van de Vereniging Voor Oppervlaktetechnieken van Materialen, Bilthoven, Informatie over Thermisch Verzinken; Witte roest, door Dipl.-Ing Jürgen Marberg 28. De corrosieweerstand van thermisch verzinkt staal; corrosieweerstand in water, chemicaliën en in de bodem, door j.f.h. van Eijnsbergen, ing. 29. Witte roest op thermisch verzinkt materiaal, in Oppervlaktetechnieken (29) 1985 nr. 2, door Obering K.A. Van Oeteren, Mühlheim, Ruhr 30. Metallieke deklagen in waterige milieus; Zink/aluminium-legeringslagen, door J.F.H. van Eijnsbergen, in PT Procestechniek 41 (1986) nr Galvanized Steel Piping in Dry and Preaction Systems, Six Reasons Why It Should Not Be Used: Part 1, door J. Kockelek en L. Kirn, Fire Protection Systems Corrosion Management, article in Sprinkler Age, May 2011, blz Galvanized Steel Piping in Dry and Preaction Systems, Six Reasons Why It Should Not Be Used: Part 2, door J. Kockelek en L. Kirn, Fire Protection Systems Corrosion Management, article in Sprinkler Age, June 2011, blz Zink op staal; Duurzame bescherming van staal tegen corrosie, van Stichting Doelmatig Verzinken en Stichting Staalcentrum Nederland, 1984, 34. Über den Einfluβ des Sauerstoffgehaltes, des ph-wertes und der Strömungsgeschwindigkeit auf die Korrosion feuerverzinkter und unverzinkter unlegierter Stahlrohre in Trinkwasser, door W. Nissing, W. Friehe und W. Schwenk, Verslag Chemie GmbH, D-6940 Weinheim 1981, aus Werkstoffe und Korrosion 33, (1982) Microbiolologische corrosie in sprinklersystemen 35. Corrosion and microbiological control in firewater sprinkler systems, National Association of Corrosion Engineers Corrosion 2004, New Orleans, Louisiana, march 28-April 1, Roest en bacteriën bedreigen sprinklers, door Martin Althoff, artikel in Logistiek, juni 2011, blz Supplement 3, Microbiologically Influenced Corrosion in Fire Sprinkler Systems, door Bruce H. Clarke en Anthony M. Anguilera, blz 955 t/m 964 Automatic Sprinkler Systems Handbook Microbially Influenced Corrosion of sprinkler piping, by Marc W. Mittelman, Ph.D. april 25, 2001, Understanding MIC and its causes is the key to preventing fire protection system failure. a8c0 Goedgekeurd door Commissie van Deskundigen Blussystemen van 25