Heel het Arabisch nationalisme is door het Westen geëxporteerd

Transcriptie

1 door Liesbeth Koenen European Young Investigators Award voor Jonge-Akademielid Bas ter Haar Romeny Heel het Arabisch nationalisme is door het Westen geëxporteerd Dat een kerkscheuring kan leiden tot een over vele landen verspreide gemeenschap, die zich toch één volk voelt, is wat de Syrisch-orthodoxen voor Bas ter Haar Romeny zo interessant maakt. Hij volgde het spoor van hun meer dan vijftien eeuwen geschiedenis, en gaat nu de huidige Syrischorthodoxe gemeenschappen vergelijken met elkaar, en met andere orthodoxen. Waarom ze in Zweden hun eigen voetbalclub hebben, en Christus op een schilderij zetten met Assyrische mythologie. Sara uit Ede schrijft op internet: ik snap je probleem wel, maar je moet echt in zien dat cultuur en familie veel voor syrisch orthodoxe mensen betekent. als je met een nederlander trouwt zullen veel mensen over je praten. maar het is niet onmogelijk, er zijn genoeg syrische meisjes die met nederlanders trouwen. Het is een antwoord aan Teunis, een Nederlandse jongen die niet begrijpt waarom zijn Syrisch-orthodoxe vriendinnetje het uit angst voor reacties in de familie heeft uitgemaakt met hem. Jullie zijn christenen, ik ben een christen, wat is het probleem, vraagt hij zich af. Detail van het laatste oordeel, geschilderd in Syrisch-christelijke stijl (13e eeuw) foto Paul van Moorsel Centrum UL De discussies op verschillende internetforums zijn levendig en heftig. Het is weinig bekend, maar in Nederland wonen zo n mensen die zich bovenal Syrisch-orthodoxen voelen. Of nee, liever nog noemen ze zich Assyriërs of Arameeërs. Ook in onder meer Zweden en Duitsland zijn er bloeiende gemeenschappen. Ze zien zichzelf als een volk, en dat maakt ze volgens theoloog dr. Bas ter Haar Romeny (38) heel bijzonder. Want hun geschiedenis begint bij een kerkscheuring, de eerste grote in het christendom, die in de vierde en vijfde eeuw speelde en in 451 beslecht werd bij het zogenoemde Concilie van Chalcedon. Er was toen geen sprake van een etnisch groepsgevoel, met onder andere een eigen taal en cultuur, bij degenen die we nu kennen als Syrisch-orthodoxen. Dat een religieuze overtuiging daar toch toe kan leiden, houdt volgens Ter Haar Romeny, die de hele geschiedenis van de Syrisch-orthodoxen traceerde, interessante lessen in voor de huidige tijd. De European Science Foundation is dat met hem eens. Hij is dit jaar een van de 25 jonge Europese onderzoekers die een prijs van 1,2 miljoen euro onderzoeksgeld krijgen, de European Young Investigators Award, waarvoor deze keer 622 aanvragen binnenkwamen. Dat geeft Ter Haar Romeny alle gelegenheid het Pionierproject van NWO dat hij nu nog leidt een vervolg te geven. Wie zijn die Syrisch-orthodoxen, die meestal niet uit Syrië komen, en in Nederland vooral in Hengelo en

2 Enschede te vinden zijn? Hoe is Ter Haar Romeny, die bestuurslid is van De Jonge Akademie, ooit bij ze terechtgekomen? Het blijkt een regelrecht gevolg van theologie studeren in Leiden, de universiteit waar Ter Haar Romeny nu al vele jaren als onderzoeker werkt. En theologie stond eerst helemaal niet op mijn lijstje, vertelt hij lachend. Ik heb na school serieus nagedacht over oude talen studeren, maar ook over geschiedenis, en ik was ook geïnteresseerd in sociale wetenschappen en economie. Een vriend wees me erop dat je dat bij theologie allemaal doet, het is een heel interdisciplinaire studie. Onder de studenten tref je trouwens ook een bonte verscheidenheid aan opvattingen over het geloof, ook dat viel me reuze mee. Als student theologie doe je standaard iets aan Semitische talen, maar ik wist al snel dat ik het hele programma van Hebreeuws erbij wilde doen, omdat ik het Oude Testament en de Rabbijnse commentaren beter wilde begrijpen. Nu is het zo dat als je in Leiden Hebreeuws doet je ook de verwante taal Aramees moet doen. En dat is wat de Syrisch-orthodoxen spreken, en wat Jezus zelf ook sprak. Het Aramees had lang de functie die het Engels nu heeft. Het werd gesproken in de toenmalige Romeinse provincie Syrië en verder naar het oosten. Let wel, het waren in meerderheid geen Arabieren, en dat voelen ze zich ook nog steeds niet. of onduidelijk blijven door de uitlegger worden ingevuld. Het was inderdaad een beetje zoals nu Nico ter Linden de bijbel uitlegt en navertelt. Die uitleg- en discussieertraditie leeft tot in het internettijdperk voort. Maar het legde ook de kiem voor het schisma in de christelijke kerk, waaruit ook de Armeniërs, de Kopten en de Ethiopische christenen voortkwamen. Ter Haar Romeny legt uit waar dat over ging: Het punt was of Christus God en mens in één kon zijn, of dat hij twee losse naturen bezat. Sommigen benadrukken helemaal de mens. Dat bood de garantie om zelf ook deel te hebben aan de verlossing. Als Christus als mens kon opstaan uit de dood, dan houdt dat de belofte in dat wij dat ook kunnen. En die belofte is natuurlijk hét selling point van het christendom. Maar dat hield volgens hen wel in dat die menselijke natuur strikt gescheiden moest zijn van de goddelijke. Anders krijg je een soort halfgod, en dat die zou kunnen opstaan uit de dood is niet zo bijzonder. Anderen vonden echter dat dit niet in hun door Zijderoute Ter Haar Romeny schetst iets van de complexiteit van het vroege christendom, en de wereld waarin dat speelde: Er kwamen veel verschillende culturen bij elkaar, en dat was niet eenvoudig. Je had de restanten van de oude Mesopotamische beschavingen, dus de Assyriërs en de Babyloniërs in het huidige Irak, maar er waren ook Griekse elementen na Alexander de Grote was het Midden-Oosten gehelleniseerd en joodse. Via onder meer de zijderoute verspreidde het christendom zich meteen in de tweede eeuw al. De Syriërs konden de bijbel rechtstreeks uit het Hebreeuws vertalen. Elders ging het meestal om Griekse vertalingen, of weer vertalingen daarvan. Maar zij hadden dus hun eigen versie, en daar was ook een eigen uitlegtraditie aan verbonden in veel opzichten staan ze dichter bij joodse tradities. De bijbel werd ook naverteld, vaak in de vorm van poëzie, er waren preken in metrum. Er is bijvoorbeeld een vierde-eeuws commentaar op Genesis waarin een aantal dingen die niet expliciet gezegd worden foto Henk Thomas a.indd :27:20

3 Maria die Jezus te drinken geeft. Byzantijns-orthodoxe schildering (12e/13e eeuw) foto Paul van Moorsel Centrum UL Plato gekleurde wereldbeeld paste. Eenvoudig gezegd: naturen zijn zoiets als de ideeën, die reflecties hebben in de zichtbare wereld. Elke reflectie kan ten hoogste naar één idee verwijzen. Bij de ene persoon Christus hoort dus ook maar één natuur. Onvrede De Romeinse keizer ondersteunde de compromisformule van Chalcedon. Uit onvrede daarmee, begon het ontstaan van een groep die eigenlijk altijd een minderheid is geweest, volgens Ter Haar Romeny, en die in de loop van de eeuwen uit alle verschillende culturen iets nieuws oppikte, en dan andere dingen wegliet, waarbij zich een geheel eigen identiteit vormde a.indd 5 Het is een puzzel van oud en nieuw, zegt Ter Haar Romeny. In de latere geschiedenis komt bijvoorbeeld de invloed van de islam erbij. Syrische christenen hebben de oude Grieken vertaald in het Arabisch. De beeldbepalende dingen: Aristoteles, Ptolemaeus, heel veel medische handboeken. Maar ook hun soort christendom is belangrijk voor wat ze geworden zijn. Het westerse beeld is er toch een van dat er maar één vorm van waarheid is, die met de nodige kracht verbreid wordt. Denk aan de kruistochten. De Syrisch-orthodoxen waren als minderheid altijd al veel argumentatiever. Ze proberen uit te leggen waarom hun waarheid de beste is, en dat doen ze met minder aplomb en minder triomfalistisch dan de westerse kerk :27:22

4 Dat levert interessante teksten op. Zo is er uit de negende eeuw een verslag van een gesprek tussen de islamitische kalief en het hoofd van de Oost-Syrische kerk, over de drie-eenheid. De kalief vond dat er maar één god was, dus Jezus kon niet ook God zijn. Daar kwam een vergelijking met de zon als antwoord op: dat is er maar een, die toch op meer plaatsen tegelijk schijnt. In de eerste eeuw van de islam konden de Syriërs ook hun gang gaan, mits ze belasting betaalden en hun geloofspraktijk niet al te ostentatief beleden. Enfin, het wisselt een beetje van periode tot periode, maar Syrische kunstenaars maakten bijvoorbeeld ook islamitische kunst in opdracht. Op een punt konden ze overigens wel machtspolitiek bedrijven. Met behulp van de bisschoppen in het randgebied van het Oost-Romeinse rijk. Alle grote rijken hebben de neiging om uit elkaar te vallen, en dat gebeurt dan meestal aan de randen. Om te voorkomen dat ze daar een machtsbasis zouden vormen, verversten de Romeinen daarom de ambtenaren vaak. Maar met de bisschoppen gebeurde dat niet. Die zaten er lang, en kregen zo een instrument in handen. Binding Een eigen gemeenschap vormde zich en die bleef bestaan. Ter Haar Romeny: Dat was in feite al zo onder de eerste islamitische dynastieën, die het Oost-Romeinse rijk verdreven hadden uit het Midden-Oosten. Religieuze groepen hadden een soort soevereiniteit in eigen kring, een deel eigen rechtspraak. Er kwam meer bij kijken dan je bij een kerkgemeenschap zou associëren: binding met een streek, gedeelde historische herinneringen. Langzaam maar zeker werd de taal ook een onderscheidend kenmerk. En iets om de eigen identiteit op te enten. Niet alleen had Jezus Aramees gesproken, maar de Assyriërs ook, viel in de bijbel te lezen. En bij hen ligt de bakermat van de beschaving. Ter Haar Romeny: Dat Het was een beetje zoals nu Nico ter Linden de bijbel navertelt is een volk geweest, met een koning en een gebied, dat kunnen we dus ook, is de gedachte die een tijd doorsuddert. Een nieuwe impuls kwam met de missionarissen, die in de negentiende en twintigste eeuw het idee van het nationalisme brachten. Heel het Arabisch nationalisme is door het Westen geëxporteerd. Er zijn groepen die een eigen staat claimen, waar de Koerden ook zitten. Die zijn regelmatig bij de VN te vinden, bij de afdeling voor naties zonder land. Ze noemen zich óf Arameeërs óf Assyriërs, volken die in de mist van de geschiedenis verdwenen zijn, maar die wel voortleefden in dat gebied. Hun claim lijkt misschien vergezocht, maar aan de andere kant is het ook maar de vraag welke band er is tussen de huidige Belgen en het volk van die Het punt was of Christus God en mens in één kon zijn naam dat Caesar zo dapper vond. De historische bronnen waarop ze zich beroepen gaan terug tot de zesde eeuw. Als ik wel eens iets zeg in een interview, krijg ik ook reacties met de strekking dat ik wel op kan houden, dat alles al bekend is uit die en die oude bronnen. Ze zijn heel actief op internet. Het is een meertalige gemeenschap, die niet alleen een moderne vorm van het Aramees spreekt, maar ook de officiële taal van de staat waar ze vandaan komen en die van het land waar ze nu wonen. Dat ze nu in zoveel landen wonen, is volgens Ter Haar Romeny een gevolg van migratie, die begon in de jaren zestig. In Nederland zitten voornamelijk Syrisch-orthodoxen uit Zuidoost-Turkije. Deels zijn ze door arbeidsmigratie hier gekomen, een deel is ook als erkende vluchteling binnengekomen. Ze werden wel Christenturken genoemd, vertelt Ter Haar Romeny, maar ze voelden zich helemaal geen Turken. Ze kwamen wel klem te zitten tussen de Turken en de Koerden. Daarvoor was er al de moord op de Armeniërs en andere christenen geweest, en daar zijn velen ook slachtoffer van geworden. Voetbalstadion Ook de recente geschiedenis van de Syrisch-orthodoxen kent nog woelingen genoeg. Opmerkelijk is het succes van de Zweedse gemeenschap, die zelfs een eigen voetbalclub heeft. Immigranten moesten snel Zweeds leren, maar werden daarnaast erg gestimuleerd om hun eigen cultuur te laten bloeien. Volgens Ter Haar Romeny kunnen we daar elders een hoop van opsteken. Hij laat wat afbeeldingen van moderne kunst zien, waarin prachtig motieven uit de hele culturele geschiedenis verwerkt zijn a.indd :27:22

5 Schilderij van Sargon Maraha (19) jaar, Zweden, Met kennelijk plezier wijst hij op een schilderij van een Zweedse Syrisch-orthodoxe schilder: Dat is het voetbalstadion. Links de Syrische vlag, rechts de Zweedse, en Christus naast Assyrische mythologie. Snippers Kunst wordt ook een onderdeel van het nieuwe project dat volgend jaar oktober begint. Wat wordt er in de diaspora allemaal gemaakt? Het kan Ter Haar Romeny niet interdisciplinair genoeg zijn. Bijvoorbeeld door kunst als onderwerp mee te nemen, maar ook door met sociaalwetenschappelijke vragen en methoden te werken, hoopt hij een frisse wind te laten waaien in het oude en eerbiedwaardige vakgebied van het christelijke oosten. Twee grote onderzoekslijnen staan er op het programma. De vergelijking van huidige Syrisch-orthodoxe gemeenschappen onderling niet alleen in Nederland, Zweden en Duitsland, maar ook in de Verenigde Staten en de vergelijking met andere orthodoxen: de Byzantijns-orthodoxen en de Kopten. Ter Haar Romeny: Van die laatsten heb ik het vermoeden dat ze al heel vroeg het gevoel hadden een apart volk te zijn, nog voor de concilies. Ze zien zichzelf als de rechtstreekse opvolgers van het Egypte van de farao s. Hij verkneukelt zich er al over. Maar ook is hij blij dat hij werk kan bieden aan degenen die zijn Pionierproject deden, en nog een paar mensen meer, onder wie iemand uit de Syrisch-orthodoxe gemeenschap. Want dat lukt immers lang niet altijd. Loopbaanbeleid is dan ook een van de onderwerpen waar De Jonge Akademie zich voor inzet. Ter Haar Romeny is verheugd dat daar inmiddels iets van is doorgedrongen bij de minister. En verder blijkt De Jonge Akademie in de praktijk te werken. Mensen uit zeer verschillende vakken hebben elkaar vaak toch iets te vertellen. Ter Haar Romeny: Een van de leden is ingenieur. Daar heb ik echt niks mee gemeen, dacht ik. Maar ze bleek zich bezig te houden met virtuele gemeenschappen op internet, en daar heb ik natuurlijk ook veel mee te maken. Iemand anders zit in de artificiële intelligentie, en die ontwikkelt programma s om handschriften van elkaar te kunnen onderscheiden. Dat zou kunnen betekenen dat je op je kamertje in Leiden voortaan op je beeldscherm een doos snippers papyrus kunt bekijken om te bepalen welke bij welke hoort a.indd :27:23