Het verhaal van Zwarte Piet

Transcriptie

1 Het verhaal van Zwarte Piet Geschiedenis en betekenis Frits Booy

2 De discussie over het al dan niet racistische en discriminerende karakter van het verschijnsel Zwarte Piet was in het najaar van 2013 op z n hevigst. Omdat daarbij van alles en nog wat over het ontstaan, de geschiedenis en de betekenis van deze donkere dienaar van Sinterklaas werd beweerd, is het zinvol om deze drie aspecten eens uitgebreid onder de loep te nemen en indien nodig te corrigeren en/of aan te vullen. De feiten, beweringen en meningen over Zwarte Piet worden in dit boekje op een rij gezet, waarna enkele conclusies volgen. Het verhaal van Zwarte Piet 1

3 I De historische feiten 1 Ontstaan van Zwarte Piet Zwarte Piet is een personage met een donker uiterlijk (zwarte of bruine huid) en gaat gekleed in het kostuum van een zestiendeeeuwse, Moorse page. Hij komt pas voor zover bekend vanaf het eerste kwart van de negentiende eeuw, als dienaar bij Sint Nicolaas voor en alleen bij de Nederlandse Sint Nicolaas/Sinterklaas/Sint en de Vlaamse Sint Niklaas. Daarvoor is nergens ter wereld sprake van Zwarte Piet. 1 Het sinterklaasfeest vóór de Reformatie Het sinterklaasfeest werd in onze streken vóór de Reformatie (dat is tot circa 1570) vooral gevierd op klooster- en kathedraalscholen, waarvan de leerlingen op 6 december één van hen kozen om als Sint Nicolaas op te treden. Deze jongensbisschop trok dan met een klein gevolg leeftijdgenoten, die soms als duivels verkleed waren, door de stad. Deze maskerade ging langs arme mensen om hun kinderen te trakteren op koek en appels en soms op nieuwe schoenen. Later kregen alle kinderen geschenken en lekkers. We vinden dit kinderfeest onder andere in Dordrecht (1363) en Utrecht (1427). Het is opvallend dat er soms in zo n gevolg leerlingen vermomd als duiveltjes voorkomen. Dat komt natuurlijk door de opleiding en opvoeding door katholieke geestelijken op die klooster- en kathedraalscholen. Daarbij speelde de duivel als het symbool van het kwaad een grote rol. De heiligen (dus ook Sint Nicolaas) vertegenwoordigden uiteraard het goede, maar er zijn helaas te weinig gegevens over de duiveltjes bij de jongensbisschop om van een bepaalde trend of ontwikkeling te kunnen spreken. 2 Het sinterklaasfeest na de Reformatie Sint Nicolaas en zijn feest waren na circa 1600 in ons land enkele eeuwen in het openbaar verboden. Dit kwam doordat de strenge, calvinistische dominees, die veel invloed op de overheid hadden, dit feest stuitend rooms bijgeloof en schandelijke verwennerij van Boven: Zwarte Piet, voor het eerst afgebeeld (afbeelding in Sint Nikolaas en zijn knecht van Jan Schenkman uit ca. 1852). Links: Het Sint-Nicolaasfeest, schilderij van Jan Steen (ca. 1665). Sint Nicolaas is onzichtbaar in de 17e en 18e eeuw, van een dienaar is nog lang geen sprake. 2 Het verhaal van Zwarte Piet Het verhaal van Zwarte Piet 3

4 de jeugd vonden. 3 Sint Nicolaas verdween echter niet helemaal: hij werd onzichtbaar (maar niet onhoorbaar!) en zijn feest werd alleen in de huiselijke kring gevierd, ook door protestanten. 4 Hij beloonde de brave kinderen met speelgoed, boekjes, appels, noten en koeken en strafte de deugnieten met een roe in hun schoen. Alles kwam zogenaamd via de schoorsteen het huis in. Sint Nicolaas deed in ons land en Vlaanderen na de Reformatie alles alleen: over duiveltjes vinden we niets meer en van een zwarte bediende was nog lang geen sprake. Als dat wel het geval was geweest, dan hadden we daarvan zeker bewijzen aangetroffen in eigentijdse kluchten en liedjes en in felle aanvallen op het sinterklaasgebeuren door strenge predikanten. De eerste Zwarte Piet in het dagelijkse leven Tot 1828 vinden we geen bewijs van een donkere dienaar bij Sint Nicolaas. Het eerste optreden in het dagelijkse leven van zo n donkere dienaar wordt gemeld door Joseph Alberdingk Thijm ( ), hoogleraar, uitgever en schrijver. Hij beschrijft op latere leeftijd het volgende: in 1828 was Thijm als kind op een sinterklaasfeest bij een Italiaans familielid van zijn moeder in Amsterdam. Daar ontmoette hij Sint Nicolaas en een kroesharige neger, die Pieterme-knecht werd genoemd. 5 De tweede vroege herinnering is van de Limburgse pastoor Welters (geboren in 1839). Hij heeft het op latere leeftijd over de zwarte knecht, die hij als kind bij Sint Nicolaas zag. Dit moet ongeveer in 1845 zijn geweest. 6 Er is in beide jeugdherinneringen sprake van een donkere dienaar, van wie het kostuum helaas niet wordt beschreven. Maar is de jeugdherinnering van beide heren wel zuiver? Ze denken terug aan hun jeugd, maar weten als volwassenen heel goed wie Zwarte Links: De cadeaus worden ingepakt (afbeelding in een anoniem sinterklaasboek uit ca. 1915). Piet is en hoe hij eruitziet. Het kan dus inlegkunde zijn. Misschien was het bij Thijm wel een donkere Italiaanse bediende in livrei. De meeste Italianen zijn immers tamelijk donker. Of was het misschien een echte Moorse page? Het kan bij Welters ook een Ruprecht-achtige figuur zijn geweest (zie ook hierna). 7 Duitse invloed dus en Limburg ligt vlabij Duitsland. Het valt dus niet precies uit te maken. De eerste Zwarte Piet in de kinderliteratuur Na circa 1800 was het sinterklaasfeest weer in het openbaar toegestaan. Sint Nicolaas kwam toen echter vaak als een morsige, slecht geklede boeman voor de jeugd tevoorschijn. Dat weten we uit bewaard gebleven notities uit die tijd. 8 Onderwijzers en andere opvoeders vonden een dergelijke Sint Nicolaas natuurlijk niet opvoedkundig. Een Amsterdamse onderwijzer fatsoeneerde daarom Sint Nicolaas in een kinderboekje. Hij maakte van hem een deftig heerschap en gaf hem een keurige donkere bediende. Die onderwijzer was Jan Schenkman ( ). Schenkmans kinderboekje heet Sint Nikolaas en zijn knecht en werd voor het eerst gepubliceerd in 1850 in Amsterdam. Dit is het eerste sinterklaasboek in Nederland en Vlaanderen waarin een donkere dienaar bij Sint Nicolaas in de tekst en op de illustraties voorkomt. In deze editie draagt de dienaar een soort pyjama-achtig kostuum, zonder baret. In de tweede (of derde?) editie (circa 1851) van het boekje draagt die donkere dienaar een zestiende-eeuws, Spaans pagepakje. Daardoor is hij een Moorse page geworden. Blijkbaar vond Schenkman (of zijn uitgever en/of de illustrator van het boekje) een Moorse page in een fraai kostuum nog veel beter passen bij een deftige Sint Nicolaas. Deze combinatie (deftig heerschap met Moorse page) had Schenkman (of de uitgever en/of de illustrator ) misschien gezien op een schilderij, in een boek of op straat. Zulke dienaren kwamen in die tijd immers nog wel eens voor, zeker in zo n internationale havenstad als Amsterdam. Het was een 4 Het verhaal van Zwarte Piet Het verhaal van Zwarte Piet 5

5 overblijfsel van een zestiende-eeuwse Spaanse traditie, waarbij Moorse pages bij hoge dames en heren in dienst waren. Later verbreidde deze traditie zich over heel Europa. Sint Nikolaas en zijn knecht bepaalde sindsdien grotendeels de viering van het sinterklaasfeest in ons land. Het boek was blijkbaar erg populair, want er zijn vele herdruknavolgingen van. De folio-uitgave ervan van 1907 werd zelfs in 1981 nog herdrukt! 9 2. Ontwikkeling van Zwarte Piet In Sint Nikolaas en zijn knecht houdt de donkere bediende, die in dit boekje naamloos is, zich op de achtergrond. Sint Nicolaas berispt de kinderen en stopt de deugnieten in een zak. Pas na circa 1890 zien we in sinterklaasboeken dat Zwarte Piet dat ook gaat doen. In de praktijk deed hij dat toen ook wel eens, maar echt in de zak meenemen, gebeurde uiteraard niet. Ook rammelde Zwarte Piet zowel in sinterklaasboeken als in de praktijk vaak met kettingen en dreigde hij deugnieten met de roe, ja sloeg hen soms zelfs ermee! Hij nam van lieverlee de straffende taak van zijn werkgever over. Daardoor is Zwarte Piet jarenlang een tamelijk gevreesd personage geweest, vooral voor kinderen met een slecht geweten. Na circa 1970 gaat dat radicaal veranderen. Mooie kleding Het pagekostuum uit Schenkmans boekje van circa 1852 was niet meteen een vast kostuum. In een sinterklaasboek uit 1876 draagt de dienaar een mouwloos vest, een rokje en een fez. Eén van de oudst bekende intochten van Sint Nicolaas was in 1888 in Venray. Engelen, knechten en een erewacht te paard begeleidden toen daar de goedheiligman. De enige donkere dienaar die meeliep, werd in de Venlose Courant uit 1888 Ruprecht genoemd. Hij werd helaas niet beschreven. Het kan een Moorse page zijn geweest, maar de naam Ruprecht suggereert eerder een Duitse boeman of kinderschrik. In prentenboeken over Sinterklaas uit circa 1900 en Boven: Vanaf ca worden de Pieten steeds ludieker afgebeeld en gespeeld. Rechts: Intocht waarbij Sint Nicolaas én zijn dienaar te paard zitten (afbeelding in Sint Nikolaas en zijn knecht van Jan Schenkman uit ca. 1870). het eerste kwart van de twintigste eeuw zien we ook donkere dienaren, uitgedost in andere kostuums zoals een soort Romeinse soldaat, een Indiër met tulband of een volgeling van Attila de Hun. Na circa 1925 gaan de zwarte pieten er allemaal min of meer uitzien als Moorse pages. Diverse aantallen en soorten In het kinderboekje Geschenk van Sint Nikolaas (1860) komen al drie zwarte dienaren voor en op een internaat in Oudenbosch verscheen Sint Nicolaas in 1896 zelfs met een twintigtal donkere volgelingen. Ook de eerste stadsintocht in Amsterdam in 1934 kende al meteen meer dan één zwarte dienaar. Het waren Surinaamse zeelieden die die rol speelden. Na circa 1960 werd het optreden van talloze zwarte pieten meer en meer een algemeen verschijnsel. Dit is te verklaren uit het feit dat de jeugd van toen minder naïef was en besefte dat één dienaar wel erg weinig was voor al het werk dat in korte tijd verzet moest worden. Ook de stijgende welvaart stelde intochtcomités in staat vele mooi geklede en royaal strooiende zwarte pieten in te schakelen. Na circa 1970 krijgen we diverse soorten pieten: hoofdpiet, wegwijspiet, inpakpiet, dichtpiet enzovoort, eerst in de sinterklaasboeken, later ook in tv-programma s en bij intochten. Tegenwoordig wordt Sinterklaas vergezeld door een paar tot enkele honderden pieten (zie bijvoorbeeld de intocht in Amsterdam). Intochten en tv-programma s In de praktijk was de sinterklaasintocht lange tijd hetzelfde: er is een lokale aankomst per koets, paard, boot of trein. Na circa 1950 gaat dat sterk veranderen. Er komen steeds meer pieten bij de intocht en andere sinterklaasactiviteiten. Intochten krijgen (reclame)wagens erbij en pepernotenkanonnen, hele pietenfanfares maken muziek en de intocht wordt een nationaal gebeuren. Weer later wordt de nationale intocht verpakt in een per jaar wisselend verhaal, wat ook lokaal veelal gebeurt. Daarin spelen vaak enkele pieten de hoofdrol. Op tv zien we steeds de Sinterklaas en de zwarte pieten van de nationale intocht, die na die intocht verdere avonturen beleven. Daardoor worden ze voor iedereen, vooral voor de jeugd, bekend, want het is steeds hetzelfde gezelschap met vaste karakters en vaste taken. In sinterklaasboeken beleven Sinterklaas en zijn pieten vanaf circa 1930 steeds vaker allerlei avonturen, waarin de maatschappij met alle nieuwe ontwikkelingen een grote rol speelt. Zo vertrekken Sint en Piet in de eerste editie van Sint Nikolaas en zijn knecht met 6 Het verhaal van Zwarte Piet Het verhaal van Zwarte Piet 7

6 paard en al in een luchtballon. In een beeldverhaal van 1915 reizen ze al per vliegtuig naar ons land! 10 Later zien we beide heren in verhalen in een auto, een helikopter en op een motorfiets. Daardoor blijven zij steeds bij de tijd en interessant voor de wat oudere jeugd en spannend voor de kleintjes die nog echt in het sinterklaassprookje geloven. Met als hoogtepunt natuurlijk het pakjesfeest met veel lekkers en leuke verrassingen. Boven: Zwarte Piet stopt een deugniet in een zak (afbeelding in een anoniem sinterklaasboek uit ca. 1955). Links: Sinterklaas en Zwarte Piet gaan met hun tijd mee (afbeelding in een anoniem sinterklaasboek uit ca. 1925). Rechts: Strooien maar! (afbeelding in een sinterklaasboek van Agatha uit 1880). 8 Het verhaal van Zwarte Piet Het verhaal van Zwarte Piet 9

7 Positief en negatief gedrag Het gedrag van Zwarte Piet is aan veranderingen onderhevig. Voor circa 1890 trad hij tamelijk bescheiden op. Van circa 1890 tot circa 1970 was hij een nogal vreesaanjagende (dreigen met de roe, in de zak stoppen) en hardhandig straffende (pak slaag) assistent van Sinterklaas met in de verhalen soms een transport van deugnieten naar Spanje! Hij deed dus toen al het zware werk voor de hoogbejaarde bisschop. Vanaf circa 1940 wordt Zwarte Piet ook vaak als een krompratende, stuntelende of domme figuur beschreven of gespeeld. Daar was toen blijkbaar weinig bezwaar tegen. Sinds circa 1970 komt het echter nauwelijks meer voor dat Zwarte Piet dom is of hardhandig optreedt. Er is wel eens een domme piet in de grote groep pieten, maar die vind je in elke grote groep mensen van welk milieu, ras, geloof of leeftijd dan ook. De hele groep pieten komt na circa 1970 echter nooit meer dom of anderszins aanstootgevend over. Ook werd de verhouding tussen Sinterklaas en zijn dienaar na circa 1950 totaal anders. Ervoor was Zwarte Piet nadrukkelijk een knecht, werd ook meestal zo genoemd. Hij sprak Sinterklaas aan met heer en meester, na circa 1950 met Sinterklaas. Zoals al vermeld is de oudst bekende naam Pieter-me-knecht, volgens Thijm gebruikt in De aanduiding Zwarte Piet komt voor zover bekend voor het eerst in 1868 voor in het beweegbare Prentenboek met levende beelden. Piet was toen een gewone knechtennaam. Of is hier misschien invloed vanuit Duitsland, doordat daar de begeleider van Sint Nicolaas in sommige streken Schwarzer Peter heet? (Dit is trouwens ook één van de namen voor de duivel!) Als eind twintigste eeuw tientallen donkere dienaren gaan optreden bij Sinterklaas, krijgen sommigen uitheemse namen als Carlito, Pedro en Zanzibar. De middenstand Zeker vanaf de jaren vijftig heeft de middenstand Zwarte Piet weten te vinden en hem in allerlei zaken verwerkt, natuurlijk vooral banketbakkerijen, speelgoed- en boekwinkels. Er bestaan allerlei zwartepietfiguurtjes van chocolade en marsepein, we vinden hem terug als snoepverpakking, als pop(je), in maskers, spelletjes, verhaaltjes, strips, cd s, films, tv-programma s, verkleedkleren, op vlaggetjes, stickers, buttons, lepeltjes, playmobil, in reclamemateriaal in allerlei vormen. 3. Betekenis van Zwarte Piet Daarbij moeten we bedenken dat de kinderen, vooral de peuters en kleuters, geen enkel negatieve gedachte hebben bij het meemaken van zwarte pieten. Waarom zouden ze ook? Bij de intocht in Amsterdam kunnen we elk jaar dan ook honderden donkere kinderen zien die vrolijk zingen en zwaaien, als de stoet met Sinterklaas en zijn talloze pieten langskomt. Vanaf circa 1970 heeft Zwarte Piet zich tot een louter kindvriendelijke (uiteraard zonder roe!), hulpvaardige en ludieke assistent van Sinterklaas ontwikkeld. Deze emancipatie van Zwarte Piet hangt natuurlijk nauw samen met de opvattingen over autoriteit, opvoeding en discriminatie vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw. Verschillende namen De dienaar van Sinterklaas beschikt over meer dan één naam, vaak afhankelijk van de streek. Zo vinden we naast algemene benamingen als Zwarte Piet en Pieterbaas, in Zuid-Nederland onder meer Arsipan, Sjaksoer en Trabbadoelie. Zwarte Piet doet het goed in de reclame. Van circa 1890 tot circa 1970 doet Zwarte Piet dienst als opvoeder: hij deed dat steeds minder streng en hardhandig. Door al zijn activiteiten verlicht hij de mooie taak van de aloude en kwetsbare bisschop. Vanaf circa 1970 ontwikkelde Zwarte Piet zich louter positief. Hij is sinds circa 1990 kindvriendelijker dan ooit! En hij lijkt soms populairder dan Sinterklaas Zwarte pieten gaan steeds meer de hoofdrol in sinterklaasverhalen en in de praktijk vervullen. Dat past uiteraard ook veel beter bij hen dan bij de oude, stramme en bezadigde en vaak als saai ervaren Sinterklaas. Juist met jonge, vrolijke en vindingrijke pieten kunnen allerlei spannende en leuke avonturen worden beleefd. 10 Het verhaal van Zwarte Piet Het verhaal van Zwarte Piet 11

8 II BEWERINGEN EN MENINGEN In de media komen we de laatste tijd steeds vaker allerlei beweringen over Zwarte Piet tegen, die zeer betwistbaar zijn. De belangrijkste zijn: 1. De heilige Nicolaas had al een donkere slaaf in dienst; 2. Zwarte Piet komt al eeuwenlang voor; 3. Zwarte Piet is racisme en discriminatie. 1. Had de heilige Nicolaas een donkere slaaf in dienst? Over de heilige of Sint Nicolaas, in leven bisschop van Myra (circa 275-circa 350 na Christus), weten we vrijwel niets. Alles wat wij over hem denken te weten, komt uit verhalen en legenden over hem, die tot circa 600 na Christus mondeling zijn overgeleverd en daarna werden opgeschreven. Uit geen enkel verhaal blijkt dat bisschop Nicolaas een slaaf in dienst had. Schrijver en dichter Anton van Duinkerken vertelde in 1948 in een boekje een heel oud verhaal na, waarin te lezen is dat bisschop Nicolaas van Myra een donkere jongeman die slaaf is, koopt en daarna vrijlaat. Uit dankbaarheid blijft deze vrijgekomen slaaf vrijwillig bij deze bisschop als bediende. sinterklazen op de Veluwe en op sunderums (=Sint-ooms) en klozems (=Klaas-ooms) van de Waddeneilanden, op dreigende, zwartgemaakte jongelui in de zeventiende eeuw, maar vooral op de begeleiders van Sint Nicolaas in landen van Midden-Europa. In die landen verschijnt Sint Nicolaas al enkele eeuwen in gezelschap van een of meer duivelachtige, monsterlijke of anders uitgedoste griezelige figuren, gekleed in een pij of een jas van vachten of takkenbossen. Zij dragen een roe, bezem of een stok om stoute kinderen mee te slaan en een grote zak om hen in te stoppen. (Volgens middeleeuwse verhalen stopten duivels verdorven zielen in een zak en sleepten hen de hel in!) Zij hebben 2. Komt Zwarte Piet al eeuwenlang voor? Vóór 1800 treffen we Zwarte Piet nergens aan in de (kinder) literatuur, de folklore, de beeldende kunst en de geschiedschrijving. Sommigen beweren echter dat dit donkere personage veel ouder is dan 1850, omdat hij door zijn huidskleur en schrikwekkende optreden, lijkt op eeuwenoude kinderschrikken of boemannen in ons land en Midden-Europa. Ze wijzen dan op zwarte Sjamaan, uitgedost als Herne, de voor-germaanse god van de vruchtbaarheid (afbeelding uit ca. 1950). 12 Het verhaal van Zwarte Piet Het verhaal van Zwarte Piet 13

9 vreemde namen (zoals Ruprecht, Krampus, Pelzemärtel) en zijn veel bedreigender en angstaanjagender voor kleine kinderen dan onze zwarte pieten ooit zijn geweest. Het zijn dan ook geen zwarte pieten, want ze hebben niet allemaal een donker uiterlijk of masker. Ze komen al enkele eeuwen voor en zien er vaak uit als duivels of monsters. De meesten zijn geen dienaren van Sint Nicolaas en ze treden allemaal niet anders dan heel angstaanjagend en ruw tegen kinderen op. De enige overeenkomsten met onze zwarte pieten zijn dat deze griezels Sinterklaas begeleiden en door schrik aanjagen proberen stoute kinderen te imponeren en opvoedkundig te corrigeren. Waar komen die boemannen vandaan? Waar die boemannen vandaan komen, wordt verklaard door folklore-onderzoeker Tonny van Renterghem. In 1995 publiceerde deze een opzienbarende theorie over de herkomst van Sinterklaas, Zwarte Piet en de Kerstman en hun voorlopers. 11 De boemannen van onder andere de Veluwe en de Wadden en uit Midden-Europa, stammen volgens hem af van de belangrijkste voor-germaanse natuurgod Herne. Omdat men in voor-germaanse tijden vele natuurverschijnselen (bijvoorbeeld onweer) niet kon verklaren, geloofde men dat bijna alles bezield was. Herne was de personificatie van de oerkracht vruchtbaarheid, dat wil zeggen voedsel en voortplanting. Hij werd voorgesteld als een grote herten- of geitenbok, dus met gewei of horens, hoeven en een staart en soms zelfs met een duidelijke erectie (vruchtbaarheidssymbool bij uitstek!). Een grote kinderschrik uit Beieren (afbeelding in het Duitse prentenboek Der Osterhas van F. Pocci uit 1880). De sjamaan, een soort priester/medicijnman, vermomde zich als Herne (dus als bok) en leidde zo rituele feesten met zang en dans. Op rotstekeningen en andere afbeeldingen is dat duidelijk te zien. Onder leiding van deze sjamaan probeerde de mens van toen het mysterie van natuur en leven te begrijpen en zich ermee te verenigen. 14 Het verhaal van Zwarte Piet Het verhaal van Zwarte Piet 15

10 Later zijn deze primitieve volkeren door onder andere Germanen en Romeinen geannexeerd en werd Herne gereduceerd tot een lachwekkende en dubieuze figuur vanwege zijn duidelijk seksuele aspect. Herne, die schepping en vernietiging in zich verenigde, paste daarom uiteraard niet in de christelijke leer van de strijd tussen God en de duivel. Maar de jonge katholieke kerk besefte heel goed, dat ze Herne niet zonder problemen kon afschaffen, dus besloot ze van hem de duivel te maken met de gedaante van een geile bok. Zo werd Herne voorgoed gedegradeerd en onschadelijk gemaakt. Daarom zien vele latere boemannen eruit als duivels met horens, bokkenpoten, vachten, vurige ogen en lange, uithangende, vuurrode tongen. Ze kennen maar één taak (imponeren door angst aanjagen) en maken geen ontwikkeling door en zijn dus duidelijk geen zwarte pieten! 3. Is Zwarte Piet racisme en discriminatie? Het is zeer begrijpelijk dat vooral donkere mensen grote moeite hebben met het personage Zwarte Piet, die eruitziet als een Moorse page die in het verleden slaaf was. Ze vonden daarom dat dit personage een vorm van racisme en discriminatie is. Ook omdat donkere mensen onder een blanke werkgever dienen (en niet andersom). Zwarte pieten moeten tenminste in de ogen van de tegenstanders door middel van allerlei capriolen, domme grap pen en onnozel gedrag voor de sinterklaasfeestvreugde zorgen. Zo wordt volgens hen het stereotype beeld van de aan blanken onderworpen donkere slaven uit het verleden in stand gehouden. Heeft Sinterklaas dus slaven in dienst? Het is zeker dat in het Europa van de zestiende tot halverwege de negentiende eeuw de Moorse pages meestal onvrijwillig in dienst van blanke dames en heren waren. Daarom keerden steeds meer Nederlanders zich daartegen. De slavenhandel werd bij ons in 1814 officieel afgeschaft, al kwam er toen in de Caraïben nog geen einde aan. Uit Sint Nikolaas en zijn knecht van Schenkman blijkt nergens dat Zwarte Piet een slaaf is, niet in zijn gedrag, niet in woorden, niet in de afbeeldingen. Door zijn uiterlijk en kleding lijkt hij alleen maar op een zestiende-eeuwse Moorse page. Daardoor is er slechts een indirect verband met slavernij. Overigens Moorse pages hielpen bij recepties, maaltijden, uitstapjes en dergelijke. Ze werden niet op plantages afgebeuld, slecht gevoed en hardvochtig gestraft. Bovendien hebben we hier te maken met een kinderboek! Daarin verwachten we zoiets toch helemaal niet? Het kan ook nooit Schenkmans bedoeling geweest zijn om met de invoering van een donkere dienaar donkere mensen te discrimineren. Uit een andere tekst van hem wordt namelijk duidelijk dat hij tegen slavernij was 12 en hij was lid van de Maatschappij van t Nut van het Algemeen, die onder meer streefde naar de afschaffing van de slavenhandel en de slavernij. Ook uit latere verhalen en versjes voor de jeugd en de praktijk betreffende het sinterklaasfeest blijkt nergens dat Zwarte Piet een slaaf is. Ook daar is het duidelijk niet de bedoeling om mensen met zijn optreden te kwetsen of groepen of rassen te discrimineren. De bekende dakscène (afbeelding in het liedjesboek Van Sinterklaas en Pieterbaas van S. Abramsz. uit ca. 1935). En die kettingen bij Zwarte Piet dan? Er komen in oude kinderboeken en op prentbriefkaarten betreffende Sinterklaas inderdaad een enkele keer zwarte pieten met kettingen voor. Maar die kettingen stammen uit de legende waarin de heilige Nicolaas de duivel na een gevecht overwint en aan de ketting legt. Later dienden rammelende kettingen om kinderen op het platteland met een slecht geweten in sinterklaastijd te imponeren en bang te maken. Oostenrijkse prentbriefkaart met een duivelachtige Krampus met ketting uit eind 20e eeuw. 16 Het verhaal van Zwarte Piet Het verhaal van Zwarte Piet 17

11 III CONCLUSIES Zwarte Piet stamt weliswaar uit de tijd dat er nog slavernij was in ons land, maar werd begin negentiende eeuw om een heel andere reden verzonnen. Hij paste namelijk als keurig geklede, jonge en bescheiden assistent uitstekend bij de net zo verzonnen keurig geklede, stokoude en strenge kindervriend Sint Nicolaas. Vanaf zijn ontstaan kwam de donkere dienaar van Sinterklaas in diverse variaties voor, wat betreft kleding, aantallen, soorten, gedrag en namen. Hij maakte een duidelijke ontwikkeling door: hij begon bescheiden, dan steeds meer bedreigend en straffend, daarna soms ook lachwekkend vanwege zijn onnozelheid. Hij werd uiteindelijk heel anders: een kindvriendelijke, hulpvaardige en ludieke sprookjesfiguur, die zeer populair is bij de jeugd (ook om te spelen). Uit de (kinder)literatuur en de praktijk betreffende het sinterklaasfeest blijkt nergens dat Zwarte Piet een slaaf is. Nota bene: Zwarte Piet sloeg soms deugnieten en dat werd een slaaf nooit toegestaan, die werd zelf vaak geslagen. Ook vinden we nergens aanduidingen voor de opzet om groepen of rassen te discrimineren. Waarom de kwestie niet positief bekijken? Goed beschouwd is het juist erg positief dat donkere mensen de hoogbejaarde Sinterklaas willen helpen met het uitoefenen van zijn mooie taak. Bovendien zijn er in de wereld overal donkere leidinggevenden met blanke werknemers en andersom. Daarom hebben ook talloze donkere Nederlanders geen bezwaar tegen Zwarte Piet. Er is dus voor een paar miljoen Nederlanders geen enkele reden om deze fantasiefiguur af te wijzen. Ook Sinterklaas is fantasiefiguur en niet meer een bisschop van de katholieke kerk. Het sinterklaasfeest is in de ogen van de meeste Nederlanders het meest geliefde feest. Het is met zijn verkleedpartij en toneelspel, rijmpjes, surprises en opvoedkundige plagerijen een uniek feest. Dat feest is sociaal, creatief en historisch van belang en niet meer weg te denken uit onze traditie. Bovendien: de rijke traditie aan lekkers, prentenboeken, liedjes, cd s, films, verhalen, spelletjes, reclamemateriaal en dergelijke met betrekking tot Zwarte Piet zal niet zomaar ineens uit onze samenleving verdwijnen. Wederzijds begrip en verdraagzaamheid zijn hard nodig Wederzijds begrip en verdraagzaamheid ten aanzien van de opvattingen en gevoelens van anderen zijn van groot belang voor een evenwichtige samenleving. Maar dan moet het wel van beide kanten komen. Dan kunnen concessies van beide kanten ervoor zorgen dat men bepaalde verschijnselen en opvattingen waar men niet achter staat, als volwassen mensen van elkaar accepteert. We kunnen nu eenmaal niet allemaal in elk opzicht onze zin krijgen! Concessies Als concessies betreffende de grote bezwaren tegen Zwarte Piet zouden de krulpruiken weggelaten kunnen worden, de lippen niet te rood en de gezichten met roetvegen donker kunnen worden gemaakt. Er zouden ook vele blanke pages en andere blanke (Spaanse) functionarissen aan het gevolg van Sinterklaas toegevoegd kunnen worden, mits deze maar niet bekend zijn bij de lokale kleine gelovigen! Dus moeten die blanke volgelingen zich lokaal goed vermommen met pruiken, snorren en baarden of van ver komen. Maar dan kunnen donkere mensen niet meer voor Zwarte Piet spelen. 18 Het verhaal van Zwarte Piet Het verhaal van Zwarte Piet 19

12 IV LAATSTE ONTWIKKELINGEN 1. Sinterklaas op de immaterieel erfgoedlijst? Sinds enkele jaren komt er steeds meer felle kritiek op Zwarte Piet. Dat blijkt uit acties om allerlei gekleurde pieten in te voeren of hem helemaal af te schaffen, uit groepen als Zwarte Piet = Zwart Verdriet en uitingen van tegenstanders in de media. Het Sint Nicolaas Genootschap probeerde begin 2013 het Nederlandse sinterklaasfeest geplaatst te krijgen op de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland. Dat stuitte ook wereldwijd op veel verzet vanwege de omstreden figuur van Zwarte Piet. Dat verzet kwam deels voort uit onbegrip voor en geen of heel weinig kennis van de achtergronden van Zwarte Piet. Als tegenreacties op de aanvallen op Zwarte Piet meldden zich in november 2013 veel meer jongelui dan anders aan om voor Zwarte Piet te spelen. Diverse winkeliers zetten veel meer zwartepietpoppen en ander pietmateriaal in hun etalages dan de jaren ervoor. Het Sint Nicolaas Genootschap en de Stichting Nationaal Sint 20 Het verhaal van Zwarte Piet Het verhaal van Zwarte Piet 21

13 Nicolaas Comité zetten de hakken stevig in het zand en bleven aan de hand van deskundige uitleg pleiten voor de handhaving van Zwarte Piet. De Pietitie op internet over het behouden van Zwarte Piet leverde meer dan twee miljoen voorstanders op! Vergelijk dat hoge aantal eens met het heel veel lagere aantal tegenstanders. 2. Naar de bestuursrechter De tegenstanders van Zwarte Piet kregen in najaar 2013 in de media ruim aandacht, terwijl deskundige voorstanders nauwelijks werden gehoord. Uit de uitingen van de tegenstanders blijkt dat ze slecht op de hoogte zijn van de achtergronden van Zwarte Piet en dat ze niet of nauwelijks van tegenargumenten willen weten. Dit vond zijn dieptepunt in een proces tegen de gemeente Amsterdam, dit voorjaar door de tegenstanders bij de Amsterdamse bestuursrechter aangespannen. De Amsterdamse bestuursrechter heeft in juni 2014 het openbare optreden van Zwarte Piet in Amsterdam op grond van artikel 8 van het Europese Verdrag van de Rechten van de Mens verboden. Dat artikel garandeert namelijk het recht op de bescherming van de privésfeer. In het geval van Zwarte Piet geldt dit artikel volgens de rechter alleen voor de zwarte eisers, die evenals de rechter Zwarte Piet een negatief stereotype vinden, waardoor velen zwart en wit zich gekwetst voelen. 3. De reacties De burgemeester van Amsterdam Op grond van deze uitspraak heeft de burgemeester van Amsterdam gemeld dat hij overweegt om het donkere gezicht van (een deel van?) de pieten te veranderen. Er moeten dan pieten met roetvegen in hun gezicht (bij?) komen in het gevolg van Sinterklaas. Amsterdam gaat wel tegen het vonnis van de bestuurs- rechter in hoger beroep. Ook het Pietengilde meldt dat het naar de rechter stapt om te eisen dat Zwarte Piet niet zo maar ineens zal worden afgeschaft. Het Nationaal Sint Nicolaas Comité Tegenover een paar honderd (of duizend?) tegenstanders staan echter een paar miljoen voorstanders blanke en donkere. Zij zien het sinterklaasfeest (inclusief Zwarte Piet) als voornaamste Nederlandse feest en vinden Zwarte Piet een positief personage. Waarom artikel 8 van het Europese Verdrag van de Rechten van de Mens niet op hen van toepassing is, is onbegrijpelijk. De paar miljoen voorstanders van Zwarte Piet hebben toch ook recht op de bescherming van hun privésfeer? Op grond daarvan mag hun geliefde eeuwenoude feest dus niet aangetast worden! We zitten dus in een juridische patstelling. Hoe we het immers ook wenden of keren, één van beide groepen zal zich gekwetst blijven voelen op grond van artikel 8. Om uit deze impasse te komen, stelt het Nationaal Sint Nicolaas Comité voor dat de aantallen voor- en tegenstanders de doorslag geven. Dat houdt in dat op grond van de meerderheid het sinterklaasfeest kan blijven zoals het was. Als de Amsterdamse bestuursrechter gelijk heeft, kunnen bijvoorbeeld streng-gereformeerden de Gay Pride in Amsterdam via dit vonnis laten verbieden en op dezelfde grond kunnen moslims dat doen met naaktstranden en seksfilms! En zo zijn er wel meer voorbeelden te vinden. Het Nationaal Sint Nicolaas Comité draagt de concessie aan om pieten met vele roetvegen in hun gezicht te laten optreden, echter wel zo, dat ze onherkenbaar blijven! Daarom draagt Sinterklaas ook mijter, pruik en lange baard en we hebben geen idee of zijn illustere voorganger, bisschop Nicolaas van Myra, bebaard was. Een mijter droeg hij in elk geval niet tijdens zijn leven. 22 Het verhaal van Zwarte Piet Het verhaal van Zwarte Piet 23

14 4. De tijd zal het leren Velen zijn zeer benieuwd hoe deze ontwikkelingen verder zullen gaan en of ze wel verder zullen gaan, want alle argumenten zowel voor als tegen zijn nu toch wel naar voren gebracht. Velen vinden dat Zwarte Piet niet door hogerhand op verzoek van een kleine groep kan worden afgeschaft. Het is een traditie van miljoenen Nederlanders, die zelf wel bepalen of Zwarte Piet een overleefd personage is geworden. Zo is het met vele tradities gegaan: op een gegeven moment sterven ze langzaam uit. De tijd zal leren, of dit met Zwarte Piet ondanks zijn grote draagvlak ook zal gebeuren. Frits Booy is secretaris en sinterklaasdeskundige van de Stichting Nationaal Sint Nicolaas Comité Noten: 1 Zie voor een uitgebreide beschrijving en vele verklaringen en achtergronden: Frits Booy, Op zoek naar Zwarte Piet. Tweede druk, Eindhoven 2008 (nog steeds verkrijgbaar via fjbooy@zonnet.nl). 2 Louis Janssen, Sint Nicolaas, de duivel en de doden, Baarn 1993, p Een duidelijk voorbeeld van deze kritiek vinden we in het boekje Geschenk op geseijde [zogenaamde] St. Nicolaes Avont, in 1658 door Goudse ds. Jacobus Sceperus te Gouda gepubliceerd. 4 Zie het beroemde schilderij Het Sint-Nicolaasfeest van Jan Steen uit circa 1665 en een aantal zeventiende-eeuwse kluchten en blijspelen zoals Moortje (1615) van G.A. Bredero. 5 Artikel van John Helsloot in de Digitale Nieuwsbrief van het Meertens Instituut te Amsterdam, november Louis Janssen, Sint Nicolaas, de duivel en de doden, Baarn 1993, p Griezelige begeleider van Sankt Nikolaus, soms donker van gezicht, soms met baard, komt voor in Duitsland en Oostenrijk. 8 Louis Janssen, Sint Nicolaas, de duivel en de doden, Baarn 1993, p De folio-uitgave is: J. Schenkman, Sint Nicolaas en zijn knecht. Met illustraties van P.J. van Geldorp, Amsterdam, J. Vlieger z.j. [1907]. In 1981 is deze uitgave nog herdrukt bij uitgeverij Cantecleer in De Bilt. 10 Zie: Oom Abraham, Mee in den Zak, Amsterdam, Tonny van Renterghem, Het geheim van Sinterklaas en de Kerstman, Utrecht/Antwerpen Zie in dit verband ook: Martine Eberspächer, Der Weihnachtsmann, Stuttgart 2002 en Arnold-Jan Scheer, Wild geraas. Mijn wonderlijke reizen met Sinterklaas en kerstman, Soesterberg J. Schenkman, Sint Nikolaas schenkt ieder wat, Amsterdam Het verhaal van Zwarte Piet

15 Het verhaal van Zwarte Piet Tekst Frits Booy Foto s Frits Booy, Nationale Beeldbank F. Booy Bijlage bij: Tijdschrift Immaterieel Erfgoed F.C. Dondersstraat 1, 3572 JA Utrecht Tel: immaterieelerfgoed@live.nl Niets uit deze uitgave mag worden over genomen en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Wij hebben alle moeite gedaan om recht hebbenden van copyright te achterhalen. Mochten er personen of instanties zijn die menen aanspraak te maken op bepaalde rechten, dan wordt hun vriendelijk verzocht contact op te nemen met de uitgever.