uvv Keuzevrijheid Verantwoordelijke uitgever: Sonja Eggerickx ISSN Afgiftekantoor Brussel X Verschijnt tweemaandelijks

Transcriptie

1 uvv ISSN Afgiftekantoor Brussel X Verantwoordelijke uitgever: Sonja Eggerickx Verschijnt tweemaandelijks ste jaargang nr. 6 Keuzevrijheid

2 Federaal Secretariaat Brand Whitlocklaan Sint-Lambrechts-Woluwe T F info@demens.nu INhoud HOOFDREDACTIE Anne-France Ketelaer Marina Van Haeren REDACTIEMEDEWERKERS Olivier Beys Franky Bussche Veerle Cannoot Liza Janssens Sonny Van de Steene Sarah Van Gaens Julie Van Garsse COÖRDINATOR Sonny Van de Steene LAY-OUT GrafiekGroep UVV-info WORDT GRATIS VERSPREID BINNEN DE VRIJZINNIGE GEMEENSCHAP. DE REDACTIE VAN UVV-INFO IS NIET VERANTWOORDELIJK VOOR DE INHOUD VAN DE DOOR DERDEN GELEVERDE ARTIKELS. ONDER AUSPICIËN VAN DE UNIE VRIJZINNIGE VERENIGINGEN VZW Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers CONFORM DE WET TOT BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER TEN OPZICHTE VAN DE VERWERKING VAN PERSOONSGEGEVENS (8 DECEMBER 1992) DELEN WIJ U MEE DAT EEN AANTAL VAN UW PERSOONSGEGEVENS OPGENOMEN WORDEN IN ONS ADRESSENBESTAND. DEMENS.NU ZAL, ALS HOUDER VAN DIT BESTAND, UW GEGEVENS VERWERKEN IN HET KADER VAN VOLGEND DOELEIND: VERSPREIDEN VAN PUBLICATIES EN INTERNE COMMUNICATIE. OP SCHRIFTELIJK VERZOEK, GERICHT AAN MEVROUW MARINA VAN HAEREN, SECRETARIS-GENERAAL, BRAND WHITLOCKLAAN 87 TE 1200 SINT-LAM BRECHTS - WOLUWE, KAN U EEN OVERZICHT KRIJGEN VAN DE DOOR DEMENS.NU OVER U OPGE- SLAGEN PERSOONSGEGEVENS. ONJUISTE GEGEVENS VERBETEREN WIJ OP UW VERZOEK. REACTIES OP DIT NUMMER KAN U STEEDS DOORMAILEN NAAR INFO@UVV.BE, DEZE WORDEN, NA OVERLEG EN GOEDKEURING DOOR DE KERNREDACTIE, GEPLAATST OP DE WEBSITE BIJ DE RUBRIEK REACTIES VAN DE DESBETREFFENDE UVV-INFO OF VERSCHIJNEN IN DE VOLGENDE UVV-INFO. PAGINA Van de redactie...3 Dossier: Keuzevrijheid Oude en nieuwe vrijheid - Mark Elchardus...5 Over keuze, vrijheid en geluk - Arne Roets...9 Wat hersenwetenschap ons (niet) leert over keuzevrijheid, vrije wil en verantwoordelijkheid - Jan Verplaetse...12 Keuzes bepalen je levenspad: 4 getuigenissen - Veerle Cannoot, Liza Janssens, Sonny Van de Steene en Julie Van Garsse...15 Kiezen, hoe doe je dat? Boekbespreking De kunst van het kiezen - Franky Bussche...20 UVV belicht Prikbord...21 Scheidingsritueel.be...21 Isabelle Stengers bekleedt Leerstoel Willy Calewaert...21 Gezocht!...21 Varia...22 In Memoriam Philippe Grollet...22 Persbericht Vandaag opnieuw asielzoekers op straat, ook kinderen...23 Persbericht Waakzaamheidscomité voor de Democratie...24 Eindelijk heb ik jullie gevonden! - Maarten Peeraer...25 Festival van de Vrijheid - Didier De Swert...26 Supportief dagcentrum Topaz opent vijf dagen per week - Julie Van Garsse...28 Vrijwilligers van bij ons - Sonny Van de Steene...32 Een consulent vertelt Voelsprieten in het veld - Peter Egberghs...34 Uitsmijters Een universiteit vol ambitie - Sonny Van de Steene...36 Erasmus uit vrije wil: concertdata VUB-orkest...37 Vrijzinnigheid: de mens als maat van de dingen. Boekbespreking Het verdorven genootschap - Photis Schurmans...38 Internationaal Vrede is meer dan het zwijgen van wapens alleen - Jakobus Monteyne...40 Vrij-On-Zinnig - Veerle Cannoot...42 Kruiswoordraadsel...43 Jongeren en cultuur Haal de kunstenaar in je boven in het MAS - Julie Van Garsse...44 Zenithbeurs...46 Info Vrije Universiteit Brussel...47 huisvandemens in je buurt...48

3 UVV-Info 28 ste jaargang nr. 6 November - December 2011 Verschijnt tweemaandelijks Verantwoordelijke uitgever: Sonja Eggerickx Van de Redactie DE TIJD VAN DE GROTE VERHALEN LIGT ACHTER ONS. WILT DAT ZEG- GEN DAT WIJ EN MET ONS DE MEESTE WESTERLINGEN - WEGZAKKEN IN EEN POSTMODERNE WINTERSLAAP? HELEMAAL NIET. WE HEBBEN DE GROTE VERHALEN ENKEL VERVANGEN DOOR IETS WAT ONS VEEL DIERBAARDER IS DAN EENDER WELK DOGMA OF BOEK: DE MOGELIJK- HEID OM ONS EIGEN VERHAAL TE SCHRIJVEN. GROOT OF KLEIN, MAAKT NIET UIT. DON T FUCKING TELL ME WHAT TO DO, ZINGT DE ZWEEDSE POPZANGERES ROBYN EN DIE LEUZE WORDT NIET ALLEEN DOOR REBEL- SE PUBERS MEEGEKEELD. KEUZEVRIJHEID IS EEN WESTERSE VERWOR- VENHEID BIJ UITSTEK, DE INDIVIDUELE VRIJHEID PAR EXCELLENCE. ONAANTASTBAAR. NIEMAND MOET ONS ZEGGEN WAT WE MOETEN ETEN EN HOE WE ONS MOETEN KLEDEN. WE KIEZEN ZELF EEN PART- NER - OF JUIST NIET - EN BESLISSEN ZELF OF WE AL DAN NIET IN HET HUWELIJKSBOOTJE STAPPEN. KINDEREN? LATEN SOMMIGEN AFHANGEN VAN DE CARRIÈRE. DIE WE UITERAARD OOK ZELF BEPALEN. IN DIT NUMMER VAN UVV-INFO BELICHTEN WE DEZE KEUZEVRIJHEID. HOE WE IN HET WESTEN LANGZAAMAAN, IN GOLVEN, GEËVOLUEERD ZIJN NAAR KIEZENDE BURGERS. DOOR HET VERWERVEN VAN FORMELE VRIJHEDEN, GEVOLGD DOOR POLITIEK KIESRECHT EN TEN SLOTTE DOOR SOCIALE RECHTEN TE VEROVEREN. MET DE EXPLOSIE VAN DE CON- SUMPTIEMAATSCHAPPIJ ALS ABSOLUTE STROOMVERSNELLER. WE KIE- ZEN NIET ALLEEN MEER TUSSEN PRINCIPES EN OVERTUIGINGEN, MAAR OOK TUSSEN TWINTIG SOORTEN CHOCOLADE EN ZESTIG SOORTEN BIER. TUSSEN BOOTCUT EN SKINNY JEANS, TUSSEN REIZEN NAAR DE ALGARVE OF CURAÇAO. KIEZEN WORDT MEER DAN OOIT VERLIEZEN ZEKER DAT DE STRAIGHT LEG JEANS NIET BETER BIJ JE PAST? EN HET WORDT MEER DAN OOIT EEN OPGAVE. VIND MAAR EENS DE BESTE CHOCO TUSSEN ZEVEN QUASI IDENTIEKE POTTEN IN DE SUPERMARKT. TWEE VERSCHILLENDE OPTIES ZOUDEN AL EEN PAK MINDER STRESS OPLEVEREN. IS KEUZEVRIJHEID TROUWENS UITEINDELIJK NIET MEER DAN EEN ILLU- SIE? IN WELKE MATE KIEZEN WE IMMERS ONGEBONDEN EN DOOR- DACHT? WORDEN WE NIET GESTUURD DOOR ONBEWUSTE PROCESSEN, LIGGEN ONZE ZOGEZEGDE VRIJE HANDELINGEN NIET REEDS OP VOOR- HAND VAST? MARKETINGEXPERTS WETEN STEEDS BETER HOE ZE CON- SUMENTEN OM HUN VINGERS WINDEN EN STUREN HUN GEDRAG. EN DIT GAAT DAN ENKEL OVER JEANS EN CHOCO. WAT ALS JE EEN BESLIS- SING MOET NEMEN DIE DE REST VAN JE LEVEN ZAL BEPALEN? WANNEER JOUW KEUZE OOK IMPACT HEEFT OP ANDEREN? KAN JE DAN WEL SPREKEN OVER KEUZEVRIJHEID? MOEILIJKE VRAGEN. AAN U DE KEUZE OM ER MEER OVER TE LEZEN. OF NIET. JULIE VAN GARSSE

4

5 Oude en nieuwe vrijheid Dossier prof. dr. Mark Elchardus Vrije Universiteit Brussel WATT TE KIEZEN? MARK ELCHARDUS Kiezen lijkt de essentie van vrijheid, raakt de kern van ons wezen, is een recht waarvoor we ons leven willen geven. De aanloop Uiteraard zijn de keuzemogelijkheden toegenomen. Spectaculair zelfs en op vele vlakken en op veel verschillende manieren. De denkers van de verlichting deden hun best om ons te bevrijden van de beperkingen van traditie en geloof. Eens gelanceerd waren we niet meer te stuiten en zetten meteen ook ideologie en alle grote verhalen bij het huisvuil. De rechten die ons toelaten te kiezen, werden geleidelijk -in golvenopgebouwd. De Britse socioloog T.H. Marshall heeft daarover in 1949 een boeiende reeks radiocauserieën gehouden, die in 1950 als boek zijn verschenen en uitgroeiden tot een klassieker. Langzaamaan zijn we kiezende burgers geworden, eerst door het verwerven van formele vrijheiden, dan door het verwerven van politiek kiesrecht en ten slotte door sociale rechten te veroveren. Die zo belangrijke sociale rechten zonder dewelke andere rechten nogal loos en zelfs een beetje lachwekkend blijven. De Franse schrijver Anatole France heeft de beperking van formele rechten die niet worden ondersteund door sociale rechten en door een grote mate van gelijkheid, onnavolgbaar belicht ( ) la loi, dans sa majestueuse égalité interdit a tous, aux riches comme aux pauvres de dormir sous les ponts, de coucher dans la rue et de NOVEMBER - DECEMBER

6 Dossier voler du pain. Zelfs sociale rechten volstaan niet om zinvol te kunnen kiezen, daarvoor zijn ook informatie en kennis en dus onderwijs nodig. Marshall besteedde daar nog weinig aandacht aan, de grote onderwijsexpansie moest nog komen. Inmiddels hebben we ook die achter de rug. In vergelijking met de tijd toen Marshall zijn luisteraars, rustig en op het ritme van een radiocauserie over de langzame en moeizame groei van het moderne burgerschap onderhield, zijn we ook nog immens veel rijker geworden. De economische groei, die in de naoorlogse periode sterk afhankelijk was van de consumptiemaatschappij, heeft de keuzemogelijkheden enorm verbreed. Our way of life De consumptiemaatschappij heeft het kiezen aangezwengeld, niet zoals de verlichting en het burgerschap, via de royale weg van rechten en principes, maar via het meer bescheiden, alledaagse pad van het kiezen tussen twaalf soorten yoghurt, twintig soorten kaas, dertig soorten groenten, vijftig soorten bier, honderd soorten wijn Kiezen, kiezen en nog eens kiezen, terwijl we ons karretje langs de rekken van de grootdistributeur stuwen. Het lijken handelingen die iedereen meteen en spontaan onder de knie heeft: door de handelsstraat kuieren, in grootwarenhuizen en shopping malls rondhangen, goesting krijgen, begeren en kiezen. Zoals alles moest echter ook dat worden aangeleerd. Emily Fogg Mead (moeder van de meer bekende Margaret Mead) was een theoreticus van de marketing, die al in 1901 een cruciaal principe van die discipline neerlegde en daarmee een groot vormingsproject, waarschijnlijk het grootste van de 20 ste eeuw, mee vorm gaf: Wij moeten ons niet bezighouden met de vraag of mensen kunnen betalen, maar met hun bekwaamheid om te begeren en te kiezen Zo gezegd zo gedaan, marketing en reclame legden zich daarop toe en na de Tweede Wereldoorlog en de beslissende jaren vijftig waren we er klaar voor. In een tijdschrift dat zich specialiseerde in de problematiek van de kleinhandel, publiceerde de Amerikaanse economist Victor Liebow in 1955 een opmerkelijk artikel: Onze uitermate productieve economie ( ) moet er ons toe brengen van consumptie onze levenswijze, our way of life te maken ( ) het kopen en gebruiken van goederen moet ons ritueel worden, we moeten zielenheil en bevrediging nu in consumptie zoeken ( ) we moeten dingen consumeren, opgebruiken, vervangen, steeds meer en steeds sneller. Nog steeds vragen Liebows lezers zich af of de man het meende of dit schreef als een satire van wat hij al zag gebeuren in het Amerika van zijn tijd. Profetisch was het in elk geval. Onze economie is sterk afhankelijk van het consumeren, opgebruiken en vervangen of vernieuwen. Ik schrijf dit een paar weken nadat Standard and Poor de kredietwaardigheid van de V.S. verlaagde. Als de Amerikaanse consumenten daarop reageren door de knip op de beugel te houden, is dat slecht nieuws voor de Chinezen, voor Europa en voor de rest van de wereld. Anders gesteld: wij leven goed bij de gratie van mensen die boven hun stand consumeren. De absurditeit en onhoudbaarheid van zo n situatie begint velen te dagen. Maar omdat we niet goed weten hoe uit die spiraal te ontsnappen, vuren we kritiek af in het wilde weg. Dat begon al in de jaren zestig toen, vergeleken met nu, de consumptiemaatschappij nog in haar kinderschoenen stond, maar vergeleken met de sobere naoorlogse opbouwperiode toch al opdringerig aanwezig was. Onder meer de provo s gingen daartegen tekeer. Klootjesvolk zo omschreven zij de mensen die geloofden dat zij het geluk konden vinden in een nieuw pak, een nieuwe wagen of progressief konden aanknopen met de vooruitgang door een elektrisch vleesmes te kopen. Vandaag is dat mes vergeten, vervangen door de ipad. Maar het boerde rustig voort, dat klootjesvolk, en leek nog echt gelukkig ook met die wagen en dat elektrisch vleesmes. Een vriend van me, met gevoel voor zelfrelativering, legt mooi uit waarom dat zo is. Thuis, zegt hij, neem ik de belangrijke beslissingen, of Turkije bij de Unie komt, of Israël Palestina erkent, China in Afrika investeert, de uitbreiding van de Europese Unie wordt teruggeschroefd, de Arabische lente tot liberalisering of dwingelandij van integrisme leidt, wie benoemd wordt aan het hoofd van de Europese Centrale Bank en dies meer. Mijn vrouw, zo gaat hij verder, houdt zich bezig met de trivia, wat we eten, hoe 6 NOVEMBER - DECEMBER 2011

7 we ons huis inrichten, waar we op vakantie gaan, kortom, wat we consumeren en hoe we ons geld opdoen. Neerkijken op consumptie en het kiezen dat daarmee gepaard gaat, is verre van vanzelfsprekend en behoorlijk wereldvreemd. Heb ik goed gekozen? De zogeheten dereguleringsbeweging (eigenlijk een herregulering in het voordeel van de rijken) heeft het keuzepakket nog gevoelig uitgebreid. Dingen die gekenmerkt werden door trouw, vertrouwen en vanzelfsprekendheid, zoals uw bankier, energieleverancier, telefonieprovider en verzekeraar, moesten plots, zonder dat de consumenten daarom vroegen, de markt op, product tussen producten worden, voorwerp worden van keuze. De consument, die het al zo druk had met job, tv, de kinderen en de levensgezel(lin) (doorgaans in die volgorde) moest nu leren kiezen tussen banken, verzekeraars, energieleveranciers en telefonieproviders. Dat werkte menig consument op de zenuwen. Temeer daar veel van die producten, die door de aldus gecreëerde concurrentie veel goedkoper zouden worden, even duur bleven of zelfs duurder werden. Bij het kiezen van die producten moet de voormalige trouwe klant, nu gepromoveerd tot kritisch, kiezend consument, de kleine lettertjes lezen. Dat niet doen, is roekeloos. Maar, men kan die kleine lettertjes lezen en herlezen en dan nog eens de kleine lettertjes van de concurrent lezen en herlezen en als men uiteindelijk kiest blijft toch nog steeds de knagende twijfel: heb ik wel goed gekozen? Groot zijn de ontgoocheling en de woede als blijkt dat de buur toch nog beter heeft gekozen of de rekening een paar maanden later onverwacht hoog oploopt. De herregulering heeft de consument vermoeid. Rondslenteren op de Meir, graag, maar een energieleverancier kiezen? Het leidt tot keuzelast en keuzestress. In 2004 schreef de socioloog Barry Schwartz daar een leuk en leesbaar boek over The Paradox of Choice. Consumenten laten kiezen op markten waar de behoefte aan informatie groot is en de ongelijkheid in kennis tussen de potentiële klant en verkoper eveneens groot is, blijkt niet zo n goed idee. Het ergert consumenten, schept vele mogelijkheden tot misbruik, zadelt de overheid op met de moeilijke taak de onbezonnen consumenten tegen zichzelf te beschermen en eventueel te redden. We kiezen veel minder zelfstandig dan we denken, we worden steeds meer voorspelbaar, doorzichtig en manipuleerbaar. De herregulering heeft een sluimerend probleem tot rijpheid gebracht en zichtbaar gemaakt. Kiezen is, naast een vrijheid, ook een last geworden. Meer en meer zien we dat wie het zich financieel kan veroorloven, anderen (reisbureaus, inkoopdiensten, consulenten, juristen, boekhouders, personal trainers, lifestyle-advisors, conciërgediensten ) betaalt om in zijn plaats te kiezen. De vervelende socioloog Toch lijkt dat alles voorlopig niet fundamenteel te raken aan de consumptieen keuzehonger van de meeste mensen. Nochtans, wie even vijf minuten nadenkt, beseft dat we hooguit nog een paar decennia hebben om te leren gelukkig te zijn met minder materiële goederen. Leren we dat niet, dan zullen er veel ongelukkige mensen zijn. Maar van de broodnodige cultuur- en waardewissel is nog weinig te bespeuren, omdat kiezen niet alleen, zoals Liebow aankondigde, ons ritueel is geworden, maar ook omdat het de kern van ons geloof, onze god of afgod is. Kiezen, autonoom, zelfstandig kiezen, of het nu om plattekaas, bank, partij, boek, principes, waarden of partner gaat, lijkt de essentie van vrijheid, raakt de kern van ons wezen, is een recht waarvoor we ons leven willen geven, of alleszins jongere en gezondere mensen in onze plaats willen laten sneuvelen. Dat roept de vraag op of we wel zo vrij en persoonlijk kiezen. Benutten we die enorme keuzevrijheid, die brede waaier aan mogelijke keuzes effectief om enigszins vrij te kiezen? Het antwoord op die vraag hangt af van het standpunt dat men inneemt. Wie enkel naar zichzelf kijkt, kan best geloven dat de keuzes die hij of zij maakt hoogstpersoonlijk en origineel zijn. De kans is zelfs groot dat in onze cultuur, waarin veel waarde wordt gehecht aan autonomie, zelfstandigheid en originaliteit, mensen geloven dat ze echt zelf en onafhankelijk hun smaken, opinies, principes en producten kiezen. Er is weinig dat hen daar van af kan brengen. Wie het eigen gedrag niet systematisch met dat van anderen vergelijkt, komt er gewoon niet achter dat vele van onze keuzes erg voorspelbaar zijn in termen van een beperkt aantal eigenschappen zoals leeftijd, geslacht, sociale klasse, opleidingsniveau en levensbeschouwing. Men moet wachten tot er zo n vervelende socioloog langskomt, die enquêterend de keuzes van een groot aantal mensen systematisch vergelijkt, om vast te stellen dat op het einde van de dag, op het einde van het leven of op het moment dat toevallig die enquêterende socioloog is langsgekomen, de origineel en zeer zelfstandig kiezende persoon onbewust de heel vertrouwde, gekende, conventionele patronen van doen, denken en voelen heeft gereproduceerd? Revelerende voornamen Heel veel hedendaagse mensen geloven bijvoorbeeld dat de voornaam die zij kiezen voor hun baby een heel eigen keuze is, behoorlijk origineel ook. Heel wat mensen putten zich trouwens uit in het vinden of bedenken van buitengewoon origineel klinkende, unieke namen. Vergelijkt men echter een groot aantal geboorten, dan stelt men vast dat heel veel mensen ongeveer tegelijkertijd voor die zeer unieke en originele naam hebben gekozen en NOVEMBER - DECEMBER

8 Dossier dat er een zeer sterke samenhang is tussen de gekozen namen en bijvoorbeeld het onderwijsniveau van de ouders (1). De voornaam van de kinderen wordt op die manier onthullend. Men kan er in vele gevallen de sociale klasse van de ouders uit aflezen. Ironisch genoeg is dat vooral het geval van ouders die origineel willen zijn. Er zijn namen die veel worden gegeven, waarmee het kind als het ware in de massa verdwijnt, maar die daarom ook niets vertellen over de sociale achtergrond van die persoon. Dat zijn namen die als het ware de privacy respecteren. Ouders die origineel willen zijn, plakken hun kind daarentegen een opvallend etiketje op. Dat geldt niet alleen voor voornamen. De keuzes die mensen maken, de opvattingen en smaken die ze hebben, blijken heel voorspelbaar. De Nederlandse onderzoeken Paul de Beer heeft op basis van de gegevens van het Nederlandse Sociaal Cultureel Planbureau zelfs vastgesteld dat tussen 1970 en 2000 de voorspelbaarheid van de Nederlanders is toegenomen. Bekeken vanuit de sociologie, een discipline die het effect van kenmerken als geslacht, leeftijd, sociale klasse, levensbeschouwing en dergelijke op onze smaken, keuzes en wijzen van doen onderzoekt, verschijnt de individuele uniciteit als een soort optisch bedrog: het gevolg van een te beperkt en zelfbetrokken gezichtspunt. Nieuw is de illusie van eigen originaliteit en uniciteit geenszins. De Franse schrijver Flaubert ( ) bijvoorbeeld, schetste in zijn werken mensen die heel sterk door hun conditie en omgeving gedetermineerd zijn, maar dacht dat hij zelf volkomen aan die determinatie ontsnapte. Zijn Emma Bovary is ronduit zielig in haar gedetermineerdheid, slachtoffer van romantische literatuur en van de boekskes. Over zichzelf schreef Flaubert echter: Bédoin tant qu l vous plaira; citoyen, jamais Dat zijn wij moderne mensen ten voeten uit: voorspelbaar, maar uniek en nomadisch in het diepst van onze gedachten. De glazen consument Recentelijk zijn we ook heel actief gaan meewerken aan onze voorspelbaarheid. Ik zelf doe dat onder meer door boeken te bestellen bij Amazon. Geregeld sturen die mij een mailtje met titels waarvan ze vermoeden dat ze me interesseren. De nagel op de kop doorgaans. Ze kunnen dat doen omdat ze mijn bestellingen volgen, deze vergelijken met wat mensen die dezelfde boeken hebben gekocht ook nog hebben gekocht, op die manier mijn profiel opbouwen en op die basis voorspellen wat ik interessant vind en desnoods wil aankopen. Ik vind dat leuk, om een taal te bezigen waarmee veel mensen zich graag bloot geven. Het is gemakkelijk en handig. Het geeft je wel een gevoel van transparantie. De Glazen consument heet één van de vele boeken die handelen over de nieuwe methoden van bewaking ( surveillance in de vakliteratuur). Met onze bankkaarten, kredietkaarten, getrouwheidskaarten, gps en gsm laten we leesbare sporen na die het mogelijk maken ons pad doorheen het leven en de wereld in detail te volgen. Cookies bespioneren ons vanuit onze eigen computer. Eigen aan die nieuwe surveillance is dat we daar actief en doorgaans gewillig en soms enthousiast aan meewerken. De gegevens die aldus stapelbaar worden en in grote mate al worden opgestapeld, maken ons uitermate doorzichtig, voorspelbaar en stuur- of manipuleerbaar. De voorzieningen die we hebben om de privacy te beschermen onder meer onze beruchte privacycommissie slagen er wel in wetenschappelijk werk te bemoeilijken, maar staan blijkbaar machteloos tegen die ontwikkeling van informatie. Het wetenschappelijke werk dat wijst op onze voorspelbaarheid wordt bemoeilijkt. Het werken aan onze voorspelbaarheid met commerciële bedoelingen wordt ongemoeid gelaten. De essentie van vrijheid Kortom, we kiezen veel minder zelfstandig dan we denken, we worden steeds meer voorspelbaar, doorzichtig en manipuleerbaar, en het kapitalisme van de begeerte dat ons, soms aan een hels ritme, door de cycli van begeertekeuze- consumptie en nieuwe begeerte jaagt, heeft een punt van grote gesofisticeerdheid bereikt op het moment dat het duidelijk wordt dat het economisch en ecologisch onhoudbaar is geworden. Betekent dat alles dat het vrijheidsideaal dat uit de verlichting werd geboren zijn eindstation heeft bereikt? Con - servatieve denkers die zich in de traditie van de tegen-verlichting plaatsen, zullen geneigd zijn die vraag bevestigend te beantwoorden. Volgens hen heeft vrijheid nooit echt bestaan, is het een (gevaarlijke) illusie en legt men zich beter neer bij de invloeden die onze smaken, opvattingen en waarden boetseren, ongeacht of deze nu voortvloeien uit tradities, geloof, gezag, vermeende volksaard of het kapitalisme van de begeerte. Dat antwoord dringt zich echter niet op. De geschetste ontwikkelingen zeggen niet dat het vrijheidsideaal van de verlichting ijdele hoop is. Wel dat een heel specifieke manier waarop dat ideaal werd nagestreefd - individuele keuzevrijheid en keuzevrijheid van de consument - achterhaald is door de feiten. Vrijheid kan en mag niet meer worden gedacht als enkel of hoofdzakelijk individuele keuzevrijheid. Het vrijheidsstreven vandaag moet er in de eerste plaats op gericht zijn mensen democratisch vat te geven op de factoren die hun denken, voelen en doen beïnvloeden en bepalen. Daar situeert zich nu de nieuwe vrijheidsstrijd: hoe de mensen vat te geven op de wijze waarop onderwijs, media, reclame hun denken, voelen en doen beïnvloedt. Noot (1) Voor kinderen geboren in Vlaanderen tussen 1982 en 1984 werd dit onderzocht door Mark Elchardus en Jessy Siongers, First Names as Collective Identifiers: An Empirical Analysis of the Social Meanings of First Names, Cultural Sociology, 2010, 5,3: Laaggeschoolde ouders hadden in de periode van observatie een uitgesproken voorkeur voor Angelsaksisch klinkende namen, bij voorkeur eindigend op een ie of a klank (Kelly, Lindsey, Kenny, Cindy, Vicky, Melissa ). Hooggeschoolde ouders kozen wat traditioneler en Hollands of Frans (voor meisjes althans) (Nele, Jelle, Charlotte..). 8 NOVEMBER - DECEMBER 2011

9 Over keuze, vrijheid en geluk Dossier dr. Arne Roets Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie aan de Universiteit Gent DE VRIJHEID VAN HET INDIVIDU OM ZELF KEUZES TE MAKEN, IS ÉÉN VAN DE BELANGRIJKSTE PIJLERS VAN ONZE MODERNE WESTERSE SAMENLEVING. IEDER INDIVIDU WORDT HIERBIJ GEZIEN ALS IEMAND DIE ZIJN OF HAAR EIGEN BEWUSTE KEUZES KAN MAKEN, ZONDER DAT DEZE GESTUURD OF OPGELEGD WORDEN. OP DEZE MANIER ZOU IEDEREEN BOVEN- DIEN ZIJN OF HAAR GELUK IN EIGEN HANDEN HEBBEN EN KUNNEN MAXIMALISEREN. ZIJN WE ECHTER WEL ZO VRIJ IN ONZE KEUZES ALS WE DENKEN EN BIEDEN ONGELIMITEERDE KEUZEMOGELIJKHEDEN ONS ECHT VRIJHEID EN HET VERWACHTE GELUK? ARNE ROETS Een overaanbod aan keuzemogelijkheden maakt kiezen in de eerste plaats moeilijker. Hoe vrij zijn onze keuzes? We zien onszelf graag als onafhankelijke, rationele beslissers die in staat zijn om bewuste, doordachte keuzes te maken, waarbij we alle relevante informatie afwegen en zo objectief tot de beste keuze kunnen komen. Wetenschappelijk onderzoek naar de manier waarop mensen keuzes maken, toont echter aan dat ons keuzegedrag niet altijd even doordacht en objectief is. Zowel interne als externe factoren beïnvloeden namelijk het keuzeproces. Allereerst zijn we beperkt in de hoeveelheid informatie die we op een bewust niveau kunnen verwerken, en dus ook in de mate waarin we informatie kunnen aanwenden om echt tot een geïnformeerde keuze te komen. Dit heeft zo zijn gevolgen wanneer we daadwerkelijk keuzes moeten maken. Bij complexe keuzes met veel informatie kunnen we gewoon niet alle informatie verwerken en blijken gevoelskeuzes vaak betere resultaten op te leveren. Wanneer het gaat over de kleinere keuzes waar we dagelijks mee geconfronteerd worden, blijken we dan weer vooral gewoontekeuzes te maken. Dergelijke geautomatiseerde gewoontekeuzes zijn heel erg economisch, omdat ze zo goed als geen beroep doen op onze beperkte mogelijkheden tot bewuste informatieverwerking. Dit maakt gewoontekeuzes NOVEMBER - DECEMBER

10 Dossier dan ook erg efficiënt en aantrekkelijk, maar tegelijk zorgt het ervoor dat ervan afwijken extra lastig is. Ook voor keuzevrijheid lijkt te gelden dat tussen droom en daad wetten in de weg staan en in het bijzonder de wet van de gewoonte. Beperkingen in onze cognitieve mogelijkheden en de kracht van de gewoonte zijn dan ook belangrijke interne factoren die ervoor zorgen dat onze keuzes vaak minder rationeel en bewust zijn dan we zouden willen. Daarnaast zijn er ook externe factoren die niet alleen de keuzevrijheid beperken, maar onze keuzes zelfs manipuleren, meestal zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Een overtuigende illustratie van de sturende invloed van externe factoren is de intussen klassieke studie van Eric Johnson en Daniel Goldstein naar orgaandonatie in West- Europa. Hierbij kwamen de onderzoekers tot de verrassende bevinding dat West-Europese landen op dit gebied in twee duidelijk te onderscheiden blokken uiteenvallen. Enerzijds zijn er de landen zoals België, Frankrijk en Zweden, waar bijna 100% van de bevolking ervoor kiest om orgaandonor te zijn. Anderzijds zijn er landen zoals Nederland, Duitsland en Denemarken waar slechts een kleine minderheid dezelfde keuze maakt. In al deze landen is de keuze om donor te zijn echter volledig individueel en vrij. Waarom kiest in België dan bijna iedereen ervoor om donor te zijn, terwijl in Nederland dit aantal op nauwelijks 30% ligt? Het antwoord ligt in een kleine nuance in de aanbieding van de keuze, met name wat men noemt de default- of standaardoptie. In België is de default-optie een keuze vóór donorschap terwijl dit in Nederland een keuze tegen donorschap is. Concreet betekent dit dat men in België expliciet moet aangeven dat men geen donor wil zijn (wat opt-out wordt genoemd), terwijl men er in Nederland expliciet voor moet kiezen om wel donor te zijn (opt-in). Hoewel in beide landen de keuze dus volledig vrij is, is er een verschillend vertrekpunt (bepaald door de overheid) voor de keuze. Dit vertrekpunt beïnvloedt in sterke mate welke optie het makkelijkst is en dus het meest zal gekozen worden. Afwijken van de standaardoptie kost immers meer aandacht en moeite. Het mag duidelijk zijn dat dergelijke procedures vrije keuzes heel sterk kunnen sturen en ook in ons dagelijks leven worden we er verrassend vaak mee geconfronteerd. Het volstaat om bij het inschrijven voor allerlei commerciële diensten of sociale netwerksites te kijken naar de manier waarop bijvoorbeeld de keuze wordt geboden om onze privacy gegevens al dan niet vrij te geven of om reclame te ontvangen. Bijna altijd zijn bepaalde opties reeds standaard aangevinkt en moet je deze verwijderen als je bijvoorbeeld geen reclame wenst te ontvangen, ofwel moet je zelf expliciet alles aanvinken wat je niet wil. Tenzij je dus aandachtig bent en moeite doet om de gebruikersvoorwaarden te lezen en de standaardkeuzes aan te passen, word je binnen de kortste keren geconfronteerd met een stroom van reclame en advertenties. Niet omdat je daar bewust voor gekozen hebt, maar omdat je er niet niet voor gekozen hebt. Nog een stuk verontrustender wordt het wanneer blijkt dat zelfs professionals in hun job gevoelig zijn voor de invloed van default-opties. Zo toonde onderzoek van gedragseconoom Dan Ariely aan dat artsen sterker geneigd zijn om de default-behandeling te kiezen naarmate het aantal alternatieven -en dus de moeilijkheid van de keuze- toeneemt, zelfs wanneer de alternatieven (medicatie) veel minder risicovol zijn dan de default-optie (operatie). Een andere belangrijke externe invloed op onze vrije keuze is het effect van de zogenaamde inferieure optie. Een duidelijke illustratie hiervan is een studie gebaseerd op een bestaande advertentie om zich te abonneren op een bepaald tijdschrift. Mensen werden de keuze geboden tussen drie opties: enkel onlinetoegang voor $59, enkel de gedrukte exemplaren voor $125 of een combinatie van beide, ook voor $125. Meer dan 80% koos voor het gecombineerde abonnement in optie 3 en zoals verwacht koos niemand voor de schijnbaar onzinnige tweede optie. Het aanbieden van deze optie is echter helemaal niet zo onzinnig als het lijkt. Wanneer de tweede optie namelijk werd weggelaten koos slechts 32% (in plaats van 80%) voor het duurste combinatie-abonnement. Vanuit een marketingoogpunt is de onzinnige optie dus eigenlijk de meest zinvolle omdat ze ervoor zorgt dat bijna drie keer zoveel mensen uit vrije wil voor het duurste (en voor de adverteerder ongetwijfeld het meest winstgevende) abonnement kiezen. Vrije keuze kan dus relatief eenvoudig gestuurd worden in de richting van een specifieke optie die aantrekkelijker wordt gemaakt door simpelweg ook een zwakkere variant van deze optie aan te bieden. Het effect van dit principe werd in talrijke situaties aangetoond. Concluderend kunnen we stellen dat onderzoek uitwijst dat onder andere cognitieve beperkingen, gewoontes en subtiele externe factoren onze keuzevrijheid vaak beperken en zelfs sturen, zonder dat we ons hiervan bewust zijn. In dit licht lijkt de term keuzevrijheid dus eerder relatief. Maakt keuze ons vrij en gelukkig? In de huidige westerse maatschappij wordt verondersteld dat individuele keuzes de beste garantie bieden op geluk en welzijn voor iedereen. In deze optiek kan men dan ook nooit te veel keuze en keuzemogelijkheden hebben. Deze filosofie heeft er onder andere toe geleid dat we in de winkel kunnen kiezen tussen tientallen verschillende soorten wijn, televisies in allerlei vormen en maten, groene, roze of paarse druiven, groot of klein, met of zonder pitten Ook bijvoorbeeld in het hoger onderwijs is deze trend zichtbaar in een steeds groeiend aantal verschillende studierichtingen en individuele trajecten. Dit alles onder het motto: hoe meer keuze, hoe meer vrijheid, en vrijheid is blijheid. Maar ook hier is niet alles wat het lijkt. Psychologisch onderzoek brengt steeds duidelijker de keerzijde van de medaille aan het licht. De combinatie van een toename in zowel het aantal keuzes als 10 NOVEMBER - DECEMBER 2011

11 het aantal opties per keuze in ons dagelijks leven zorgt er immers voor dat keuzes maken vandaag de dag steeds meer als belastend en stresserend wordt ervaren. De Amerikaanse psycholoog Barry Schwartz spreekt hierbij zelfs van de tirannie van de keuze, waarbij het maken van (vaak triviale) keuzes ons leven gaat beheersen. Een overaanbod aan keuzemogelijkheden maakt kiezen in de eerste plaats moeilijker. Kiezen tussen 30 alternatieven vergt meestal beduidend meer inspanning, tijd en moeite dan kiezen tussen 3 mogelijkheden. Verschillende studies hebben aangetoond dat een overaanbod daarom vaak leidt tot vermijdingsgedrag. Zo vonden Sheena Iyengar en Mark Lepper in hun onderzoek dat mensen die in een supermarkt jam mochten proeven en keuze hadden uit 24 variëteiten, beduidend minder besloten om jam te kopen dan mensen voor wie de keuze slechts bestond uit 6 variëteiten. De overvloed van 24 opties maakte de keuze immers moeilijker en veel mensen besloten daarom gewoon om niets te kopen en zo de keuze te vermijden. Op die manier kan een overvloed aan keuzevrijheid dus verlammend in plaats van bevrijdend werken. Bovendien blijkt een overvloed aan keuzes er paradoxaal genoeg toe te leiden dat mensen steeds minder tevreden zijn met hun gemaakte keuzes. De verklaring hiervoor is te vinden in het feit dat wanneer het aantal opties sterk toeneemt, de verwachtingen ook veel hoger worden. Bij een zo goed als ongelimiteerd aantal opties verwachten mensen dan ook dat één daarvan wel perfect moet zijn. Als de keuze die men maakt dan niet perfect blijkt te zijn, zullen de teleurstelling en de ontevredenheid daarom des te groter zijn. Bovendien kan de slechte keuze niet meer toegeschreven worden aan een beperkt aanbod, maar enkel aan een persoonlijk onvermogen om de juiste keuzes te maken. Het gevolg is dat men niet alleen ontevreden is over de keuze maar ook over zichzelf. De mate waarin de overvloed aan keuzevrijheid een negatieve invloed heeft op ons welzijn en geluk is echter niet voor iedereen gelijk, maar hangt sterk af van bepaalde persoonlijkheidskenmerken. Enerzijds zijn er grote individuele verschillen in de mate waarin iemand de loutere aanwezigheid van keuze op zich als stresserend ervaart. Een centraal concept hierbij is de zogenaamde nood aan cognitieve afsluiting. Dit verwijst naar een nood aan structuur en voorspelbaarheid en een aversie voor onzekerheid en ambiguïteit. Sommige mensen ervaren een sterkere nood aan afsluiting dan anderen. Onderzoek heeft hierbij aangetoond dat tijdens het maken van keuzes en beslissingen een hoge behoefte aan cognitieve afsluiting niet alleen samengaat met subjectieve gevoelens van stress, maar ook lichamelijk een verhoging van de bloeddruk en hartslag veroorzaakt. Anderzijds verschillen mensen ook in de manier waarop ze specifiek omgaan met een overvloed aan opties voor een bepaalde keuze. Waar sommigen de druk voelen om perfecte keuzes te maken, blijken anderen genoegen te kunnen nemen met een keuze die goed genoeg is. Het eerste type wordt door Schwartz benoemd als maximizers, het tweede type als satisficers. Verschillende studies opperen dat in het bijzonder maximizers een verhoogd risico lopen op het ontwikkelen van depressies als gevolg van de keuze-overvloed in de moderne westerse samenleving. Keuzevrijheid kritisch bekeken Samenvattend kan gesteld worden dat vanuit een wetenschappelijk psychologisch oogpunt keuzevrijheid in vele opzichten een relatief begrip is en dat er ook negatieve gevolgen aan verbonden zijn. Betekent dit dat we individuele keuzevrijheid dan maar beter afschaffen? Neen, dit zou uiteraard het kind met het badwater weggooien zijn. Een gebrek aan keuzevrijheid en zelfbeschikking heeft immers psychologisch vaak veel schadelijkere gevolgen. De inzichten uit wetenschappelijk onderzoek bieden echter een uitnodiging om met een kritische, open geest te kijken naar wat het begrip individuele keuzevrijheid in onze maatschappij betekent en om naast de onmiskenbare positieve aspecten ook de grenzen en de valkuilen ervan te (h)erkennen. NOVEMBER - DECEMBER

12 Dossier Wat hersenwetenschap ons (niet) leert over keuzevrijheid, vrije wil en verantwoordelijkheid prof. dr. Jan Verplaetse Universiteit Gent EEN FLAUW GRAPJE GAAT ALS VOLGT. TWEE FILOSOFEN ZIEN TIJDENS EEN TOPWED- STRIJD HOE HUN DURE VOETBALHELD EEN OPEN DOELKANS MIST. VOOR EEN LEEG DOEL TRAPT HIJ DE BAL HUIZENHOOG OVER. DE ENE FILOSOOF ROEPT: HOE KAN HIJ DIT NU MISSEN! MAAR DE ANDERE FILOSOOF MERKT DROOGJES OP: HOE KAN HIJ DIT NU NIET MISSEN? HET GRAPJE HAALT TWEE BETEKENISSEN VAN KUNNEN DOOR ELKAAR. JE KUNT KUNNEN GEBRUIKEN IN DE BETEKENIS VAN ALGEMEEN VERMO- GEN, MOGELIJKHEID OF POTENTIE. IN DEZE BETEKENIS VAN KUNNEN HEEFT DE EERSTE FILOSOOF GELIJK. DE TOPVOETBALLER KON DE BAL ERIN HEBBEN GETRAPT. KAN HIJ DIT NIET, DAN STOPT HIJ BETER MET VOETBALLEN. MAAR JE KUNT KUNNEN OOK GEBRUIKEN IN DE BETEKENIS VAN KEUZE OF KEUZEMOGELIJKHEID. IN DIE BETEKENIS VAN KUNNEN KON HIJ DE BAL ER NIET INGETRAPT HEBBEN. WANT WAAR- OM TRAPT HIJ DE BAL ER DAN OVER? IN DIE ZIN HEEFT DE TWEEDE FILOSOOF GELIJK. JAN VERPLAETSE KICK SMEETS Welk keuzeaanbod we ook hebben, de keuze is gemaakt vooraleer we de keuze bewust nemen. Het vrije-wildebat zit vol verwarrende termen die allerlei misverstanden voeden. Kunnen is zo n ambigue begrip, maar keuzevrijheid is dat al evenzeer. Immers vrijheid kan betekenen dat er geen druk, dwang of drang van buitenaf is. Je kunt ongestoord of ongemoeid je keuze maken. Maar vrijheid heeft ook nog een andere betekenis, met name: los van enige oorzaak of niet volledig bepaald door oorzaken. Vrij in de betekenis van oorzaakloos. Bedoel je dit, dan kom je al gauw in de filosofische problemen. Want wie of wat maakt dan de keuze? Wie of wat zorgt ervoor dat je de ene beslissing neemt en niet de andere? Beslissingen of keuzes vallen toch niet uit de lucht? En als je een beslissing niet oorzaakloos neemt, als ze alleen mogelijk is door een geheel van oorzaken, hoe kun je dan nog spreken van keuzevrijheid, behalve in de triviale betekenis van ongestoord door drang, dwang of druk van buitenaf? Het debat over de vrije wil, is alleen gebaat bij heldere termen. Kunnen en keuzevrijheid zijn te dubbelzinnig voor filosofisch gebruik. Professionele wijsgeren gebruiken ze bij voorkeur niet. Dit neemt niet weg dat het debat op dit ogenblik sterk beïnvloed wordt door wetenschappelijke bevindingen 12 NOVEMBER - DECEMBER 2011

13 die ons intuïtief idee van keuzevrijheid of vrije wil zwaar op de proef stellen. Die empirische onderzoeksresultaten hebben de vrije wil terug op de agenda geplaatst hebben. Dankzij hersenwetenschappers als Lamme, Swaab, Wegner of Dijksterhuis discussiëren we weer openlijk over het al dan niet bestaan van een vrije wil. Neuro - wetenschappers hebben dus duidelijk minder last van ambigue termen. In deze bijdrage wil ik het belang van deze bevindingen verduidelijken, maar ook aangeven waar hun tekorten liggen. Hersenwetenschappers maken ons inderdaad duidelijk dat we onze zogenaamde keuzevrijheid overschatten, maar we mogen het belang van deze bevinding ook niet weer overschatten. Die bevindingen zijn in overeenstemming met een eigentijds mens- en wereldbeeld en, wat erger is, ze helpen ons niet om de belangrijkste discussie op te lossen: wat met verantwoordelijkheid? Geen enkele beslissing valt zomaar uit de lucht Alles begon met een artikelenreeks van Benjamin Libet in het begin van de jaren 80. Libet wist dat ons brein bij een actieve en een passieve reactie een andere hersengolfpatroon laat zien. Bij een actieve reactie vraag je proefpersonen om bijvoorbeeld hun rechterhand te sluiten op een vooraf meegedeeld tijdstip. Staat de klok op 10 uur, sluit dan je hand. Bij passieve reacties reageren proefpersonen gewoon op een onverwachte prikkel. Bijvoorbeeld sluit je hand na een naaldenprik op de rug van je rechterhand. Terwijl een actieve reactie voorbereiding, aandacht en inspanning vergt, kan je bij een passieve reactie gewoon afwachten tot de prik komt. Het ogenblik waarop je je hand sluit kan je meten met een toestel dat de spierspanning meet (een electromyograaf of EMG). Het moment waarop je de hand van de proefpersoon prikt, leest de proefleider gewoon van zijn klok af. Het hersengolfpatroon meet je aan de hand van een elektro-encefalograaf (EEG) waarbij je elektroden bevestigt op een gebied een beetje voor de motorische cortex op de schedel van je proefpersonen. Dit op beide hersenhelften. Nu, bij een passieve reactie vertoont de EEG een vlak patroon. Er is niets bijzonders te zien. Bij een actieve reactie zie je een stijgend patroon dat circa één seconde voor de eigenlijke actie begint. Dat stijgende patroon werd ontdekt door Kornhuber en Deecke in de jaren 1960 die het erg toepasselijk Bereitschaftspotentiaal of readiness potential (gereedheidspotentiaal) noemden. Die potentiaal stemt overeen met het subjectieve gevoel van hou je gereed, je nadert de 10u waarop je de hand moet sluiten. Dat alles was Libet bekend. Libet had het briljante idee om proefpersonen het bewegingsmoment zelf te laten kiezen. Dus geen vooraf meegedeeld tijdstip meer - geen 10u - maar je mag zelf uitmaken wanneer je jouw hand sluit. Onder zelf uitmaken verstond Libet twee verschillende zaken die hij zo goed mogelijk onderscheidde. Hij vroeg zijn proefpersonen om toe te geven aan de plotse neiging om hun hand te sluiten. Die neiging borrelt als het ware uit het niets op en je geeft je eraan over. De instructie luidde immers: Laat de neiging om te handelen zelf verschijnen en op gelijk welk tijdstip, zonder voorafgaande planning of aandacht voor het tijdstip om te handelen. Die beslissingen noemde Libet spontaan. Dit lukte niet altijd. Vaak waren de beslissingen gepland. Dit zijn beslissingen waarbij de proefpersonen enige vorm van voorbereiding of planning ervoeren. Wanneer ze bijvoorbeeld vooraf het tijdstip van bewegen hadden gekozen. Of wanneer ze de beslissing om te bewegen uitstelden naar een later ogenblik. Na elke sessie vroeg Libet de proefpersonen of ze een spontane dan wel geplande beslissing hadden genomen. Weinig verrassend vond Libet dat geplande beslissingen een gereedheidspotentiaal laten zien die vroeger begint (700 milliseconden voor beweging), vergeleken met de gereedheidspotentiaal van de spontane beslissingen (tussen 400 milliseconden en 700 milliseconden voor de beweging). Ten slotte vroeg Libet aan zijn proefpersonen om mee te delen wanneer ze voor het eerst bewust waren van hun wil om te bewegen. Hij vroeg hun naar hun eerste ervaring van een wil of intentie om te bewegen. Naar het tijdstip van het zogenaamde W- of wantingmoment. Voor de tijdsregistratie gebruikte Libet een snel ronddraaiende klok die precieze tijdsaanduiding toeliet. Libet kwam tot de beroemde bevinding dat bij spontane beslissingen de gereedheidspotentiaal al op 350 milliseconden voor het W-moment begint. Bij geplande beslissingen is dat nog vroeger, met name 800 milliseconden voor het W-moment. De gereedheidspotentiaal treedt dus op voor je eerste bewuste wilservaring. Dit zowel bij spontane als bij overwogen beslissingen. Vooraleer je bewust bent van wat je wilt, is je gereedheidspotentiaal al actief. Allerlei onbewuste hersenprocessen gaan dus aan je bewuste keuze of beslissing vooraf. Die bevinding zorgde voor veel opwinding maar ook frustratie. Libet zelf had het er moeilijk mee. Hij bleef geloven dat bepaalde beslissingen niet door onbewuste processen aangestuurd werden. Sinds de publicatie namen filosofen en wetenschappers de experimenten onder vuur, bekritiseerden ze methodologische tekorten en overdreven gevolgtrekkingen en stelden ze allerlei alternatieve interpretaties voor waaruit moest blijken dat onze bewuste wil perfect kan functioneren zonder voorafgaande onbewuste processen. Dit alles zonder echt resultaat. Dertig jaar na Libet weten we dankzij nieuwe beeld- en modulatietechnieken veel meer over de werking van het beslissende brein. Onze kennis reikt nog niet zover dat het causale netwerk van beslissingen volledig in kaart is gebracht. Maar heel lang zal dit niet meer duren. De grote stations van de beslissende breincircuits zijn intussen bekend. Het beeld dat hieruit te voorschijn komt, bevestigt alleen maar Libets oorspronkelijke bevindingen. NOVEMBER - DECEMBER

14 Dossier Bewuste beslissingen, ook de meest overwogen keuzes, worden onbewust voorbereid en geproduceerd. De neuro - psychologische bewijzen zijn overvloedig. Hersenwetenschappers zien in bepaalde breingebieden welke beslissing je 8 seconden later zult nemen. Met behulp van elektroden kan je proefpersonen de illusie geven dat ze een beslissing namen (al gebeurt er in werkelijkheid niets) of kan je hun ledematen laten bewegen (al weet de proefpersoon niet dat ze die beslissing namen). Ook de beslissingen waarvan Libet hoopte dat ze niet door voorafgaande processen gestuurd werden, leggen breinwetenschappers bloot. De conclusie is onvermijdelijk: elke bewuste beslissing ontstaat eerst onbewust. Geen enkele beslissing valt zomaar uit de lucht. Welk keuzeaanbod we ook hebben, de keuze is gemaakt vooraleer we de keuze bewust nemen. Wat leert de hersenwetenschap ons niet Hersenwetenshappers als Swaab, Dijksterhuis of Lamme schrijven hier mooie boeken over. Hun boodschap verrast omdat ze fundamenteel in strijd is met onze dagelijkse intuïtie. Iedereen kent dat prachtige gevoel om een vrije dag in alle vrijheid in te vullen. Door niets of niemand gebonden zijn. Op die momenten ervaar je illusie van keuzevrijheid het best. Je gelooft graag dat je bewuste beslissing om een fietstochtje te maken niet door onbewuste processen al eerder genomen werd. Die gedachte lijkt zelfs belachelijk. Je hebt het gevoel dat je totaal andere dingen kon doen. Maar denk je vanuit een modern mens- en wereldbeeld waarin niets zomaar uit de lucht kan vallen, dan moet je toegeven dat je beslissing om te gaan fietsen of om iets anders te doen, aan oorzaken gebonden is en dat die oorzaken aan jouw bewuste beslissing moeten voorafgaan. Je komt tot het besef dat je bewuste wil niet alleen beslist, maar deel uitmaakt van een heel neuraal beslissingsproces. Je ziet in dat beslissingen niet alleen door je geest, maar ook door je brein geproduceerd moeten worden. Een modern mens- en wereldbeeld gelooft niet in een abrupte opsplitsing in materie en geest en dat heeft zo zijn gevolgen. Al doen de bevindingen van hersenwetenschappers over ons beslissende brein vreemd aan, ze botsen immers met onze intuïties, zo onlogisch zijn ze nu ook weer niet. Een geest dat zonder brein beslist is veel mysterieuzer. Intuïtief kunnen we die hersenwetenschappers niet geloven, maar rationeel moeten we ze gelijk geven, willen we niet geloven in magie of mysteriën. Rationeel gezien kan het niet anders dan dat elke bewuste beslissing onbewust begint. Wie de moeite neemt om er even over na te denken, moet wel tot die onvermijdelijke conclusie komen. Een modern wetenschappelijk mens- en wereldbeeld biedt geen alternatief. In die zin zijn die onthutsende bevindingen allerminst verrassend. Voor wie een dualistisch mensen wereldbeeld verwerpt, zijn ze vanzelfsprekend, zelfs op het triviale af. Keuzevrijheid in de betekenis van oorzaakloos kiezen wat je gaat doen, kan niet bestaan. Hersenwetenschappers die dit willen bewijzen trappen een open deur in. Veel fundamenteler dan de vraag of echte keuzevrijheid wel kan bestaan zijn de gevolgen van een onvrije wil. Zijn we dan nog wel verantwoordelijk voor onze daden? Kun je mensen nog langer verwijten maken of prijzen voor hun verdiensten? In hun mooie boeken maken hersenwetenschappers vage bespiegelingen over die gevolgen. Ze voelen intuïtief aan dat een onvrije wil misschien wel nodig is om verantwoordelijk te kunnen zijn. Zo snel als ze die discussie oprakelen, laten ze het debat terug los. Ze voelen zich op vreemd terrein. Heel begrijpelijk want dit is geen discussie die je kunt beslechten met hersenwetenschappelijke data. Of een brein verantwoordelijk is, zie je niet op scannerbeelden. Hiervoor heb je filosofen nodig die redeneringen opbouwen waaruit blijkt dat een vrije wil al dan niet noodzakelijk is voor verantwoordelijkheid. In dit debat heb je verdedigers van de noodzaak van een echte vrije wil en tegenstanders. De controverse is nog niet beslecht. Maar in deze discussie heb je niets aan hersenwetenschappers en hun prachtige verhalen over onbewuste processen die aan bewuste beslissingen voorafgaan. Je moet te rade bij filosofen die zich op redeneringen en gedachte-experimenten beroepen. Zij maken met behulp van taal en logica uit hoe noodzakelijk een vrije wil is voor verantwoordelijkheid. In die discipline is men onverbiddelijk voor begrippen met dubbele betekenissen die redeneringen vertroebelen. Over keuzevrijheid spreken filosofen daarom het liefst niet, al blijft dit moeilijk om aan leken uit te leggen. Keuzevrijheid lijkt zo vanzelfsprekend dat we ons liever laten verrassen door de open deur van hersenwetenschappers dan de sluitende redeneringen van filosofen. Jan Verplaetse ( 1969) is docent moraalfilosofie aan de rechtsfaculteit van de Universiteit van Gent. Hij is mede-initiatiefnemer van The Moral Brain, een interdisciplinaire onderzoeksgroep die Vlaamse en Nederlandse onderzoekers verenigt met een fascinatie voor de ontwikkeling en diversiteit van moreel en immoreel gedrag. Hij is de auteur van Het morele brein (Garant, 2006), Het morele instinct: over de natuurlijke oorsprong van onze moraal (Nieuwezijds, 2008) en Localizing the moral sense: neuroscience and the search for the cerebral seat of morality, (Springer, 2009). Zijn jongste boek is Zonder vrije wil. Een filosofisch essay over verantwoordelijkheid (Nieuwezijds, 2011). Voor zijn Het morele instinct (2008) ontving hij in 2009 de Eurekaprijs (NWO, Nederland). 14 NOVEMBER - DECEMBER 2011

15 Keuzes bepalen je levenspad Getuigenissen Dossier Veerle Cannoot, Liza Janssens, Sonny Van de Steene en Julie Van Garsse stafmedewerkers KIEZEN. JE DOET HET VOORTDUREND: TUSSEN TIEN VERSCHILLENDE SOORTEN TANDPASTA OF DRIE PAAR BROEKEN. TUSSEN EEN AVONDJE WEG OF EEN NACHT VROEG ONDER DE WOL. TUSSEN EEN CURSUS SPAANS OF TOCH MAAR DE TEKENSCHOOL. SOMMIGE KEUZES ZIJN ECHTER EEN STUK MINDER VANZELFSPREKEND. ZE BEPALEN JE LEVEN EN VAAK OOK DAT VAN ANDEREN. VIER MENSEN DOEN HUN VERHAAL, HUN NAMEN WERDEN OM PRIVACYREDENEN GEWIJZIGD. NOVEMBER - DECEMBER

16 Dossier Ik kan mijn moeder niet alleen laten. Ilse (25) De vloek van Huntington Ilses vader lijdt aan de ziekte van Huntington. Als 25-jarige jonge vrouw met een vaste job wil ze graag met haar vriend gaan samenwonen. Haar vaders ziekte hangt als een schaduw boven het ouderlijke huis. Maar weggaan is niet zo eenvoudig. Haar moeder zou wegkwijnen. Ilse kon steeds bij haar moeder terecht, kan ze haar nu in de steek laten? Mijn vader lijdt aan de ziekte van Huntington. Dat is een erfelijke aandoening die geleidelijk, over een periode van tien tot twintig jaar de hersencellen van de patiënt vernietigt. De eerste symptomen zijn rond zijn 35 ste begonnen. Hij was 33 toen ik geboren werd, dus voor zover ik mij kan herinneren, is hij altijd ziek geweest. In het begin treden er vooral persoonlijkheidsveranderingen op. Hij was bijvoorbeeld erg streng, gierig, zenuwachtig en vaak wantrouwig. Als kind en als puber was het niet altijd gemakkelijk om zijn reacties te begrijpen of te kunnen plaatsen. Het is voor mijn broer, mijn moeder en mezelf altijd moeilijk geweest om zijn eigen persoonlijkheid te onderscheiden van de ziekte. Als hij gemeen werd tijdens ruzies, wisten we nooit goed of hij het was of de ziekte die sprak. Omdat zijn reacties niet in te schatten waren, logen we hem vaak dingen voor. Tegen mama loog ik nooit, zij wist altijd waar ik was. En zij hielp mij vaak met leugentjes opdat hij geen ruzie zou maken, om de vrede in huis te bewaren. Mijn moeder en ik hebben zolang ik mij kan herinneren altijd al een haat-liefdeverhouding met hem gehad. Nog altijd zijn er momenten dat ik hem verwens, maar even goed kan ik naar hem kijken en mijn hart in mijn schoenen voelen zakken. Het medelijden en een zwaar gevoel van onrechtvaardigheid wegen op ons. Mijn vader had net als mijn broer en ik één op twee kansen dat hij de ziekte zou krijgen. Zijn broer en zus zijn van de ziekte gespaard gebleven. Mijn broer en ik hebben ons nog niet laten testen. Ik ben nu 26 en mijn vader is als een kind in het lijf van een 59-jarige. Hij is graatmager, zijn botten zijn zichtbaar doorheen zijn vel. Hij weet niet meer wat dag is en wat nacht, hoe hij de televisie uitzet, welke dag het is, wat hij wilt eten, hoe hij moet eten. Hij weet nog vaag hoe hij moet plassen, maar niet meer wanneer. Hij vergeet niet dat hij zich moet wassen, maar wanneer hij in de badkamer staat, weet hij niet meer wat hij daar moet doen. Hij wordt kwaad en agressief als we hem weer eens niet verstaan, en doet alles met te veel kracht. Hij laat dingen vallen en valt vaak zelf. Hij schrokt zijn eten binnen als een dier op zijn hoede voor een vijand. Vroeger was het leefbaar. Een zwarte vlek in ons hart, een altijd aanwezige maar niet allesoverheersende constante. Te - gen woordig is het anders. De schaduw van zijn ziekte valt over heel ons leven. We kunnen er alleen nog aan ontsnappen door uit huis te gaan en zelfs dan maken we ons voortdurend zorgen over hem, over ons huis, over onszelf. Hij maakt ons elke nacht een aantal keer wakker en we hebben verschillende dokters bezocht om hem slaapmiddelen te geven, maar geen van hen wil ons helpen zonder hem te zien, iets wat hij resoluut weigert te doen. P. JONCKHEERE Op mijn werk maken ze soms grapjes over hoe ik nog altijd thuis woon. Ook al heb ik al een aantal jaar een vaste relatie en een inkomen. Ik kan mijn moeder niet alleen laten. Ze zou in een depressie zakken en ten onder gaan aan zijn ziekte en de eenzaamheid die ze met zich meebrengt. Ik wou dat mijn vader gezond was en mijn moeder gelukkig. Maar het enige wat ik kan doen, is de best mogelijke dochter zijn voor haar. Luisteren en helpen waar ik kan, om het toch wat draaglijker te maken. Ik vrees dat de tijd stilaan aanbreekt om hem te laten opnemen, iets waar hij zelf nooit mee akkoord zal gaan. Je kan je niet voorstellen hoe moeilijk het is om te beslissen dat je eigen vader niet meer thuis mag wonen. Maar ondertussen staan onze eigen levens stil en vrees ik alsmaar meer voor mijn moeders fysieke en mentale gezondheid. Ze is de sterkste vrouw die ik ken, maar de ziekte van mijn vader vraagt meer van haar dan menselijk mogelijk is. 16 NOVEMBER - DECEMBER 2011

17 Ik had bewust gekozen voor een vlakke loopbaan zonder carrièremogelijkheden, maar eigenlijk wilde ik wel meer. Solange (45) Mijn gezin, mijn werk Solange heeft een man en 2 kinderen. Ze heeft bewust haar carrière op de tweede plaats gezet, zodat ze zich volledig aan haar gezin kon wijden. Nu haar kinderen ouder zijn, knaagt het af en toe Als werkzoekende moet je soms wel eens nemen wat je kan krijgen, dus toen de mogelijkheid zich voordeed om aan de slag te gaan als deeltijds bediende greep ik die kans met beide handen. Mijn baas bleek een moeilijk man en het loon was ondermaats, maar ik deed mijn werk graag. Drie jaar later en zwanger van mijn tweede zoon, werd de situatie echter onhoudbaar en nam ik ontslag. De RVA vond dit terecht en kende mij volledig stempelgeld toe. Zo kwam het dat ik raar maar waar meer verdiende door thuis te blijven dan daarvoor terwijl ik werkte. Na 2,5 jaar thuis begon het toch weer te kriebelen en ben ik bewust op zoek gegaan naar een halftijdse job. Met een man met een fulltime job en een zelfstandig bijberoep en twee kleine kinderen kwam de hoofdbrok van het huishouden en de zorg voor de kinderen op mij terecht. Deeltijds werken leek mij evident. Halftijdse jobs liggen niet voor het rapen, dus het duurde nog een hele tijd voor ik iets geschikts gevonden had. Maar het loonde de moeite: halve dagen in de voormiddag en glijdende werkuren! Beter vind je niet. Ik kon de kinderen s ochtends naar school brengen, ze in de namiddag weer ophalen en ik had ook nog tijd vrij voor de boodschappen en het huishouden. Echt ideaal. Van zodra de kinderen thuis waren, kon ik mijn aandacht volledig op hen richten. Intussen zijn we tien jaar verder. Vorig jaar kreeg ik het moeilijk. Ik was een beetje uitgekeken op mijn job en verlangde naar meer, verlangde naar erkenning. Is dit alles? ging het bijna continu door mijn hoofd. Ik had bewust gekozen voor een halftijdse job, voor een vlakke loopbaan zonder carrièremogelijkheden, maar eigenlijk wilde ik wel meer. Ik had toch niet voor niets een universitair diploma? Moest ik niet meer van mezelf eisen? Moest ik niet uitkijken naar een fulltimejob, waarin ik meer voor vol aanzien zou worden? Maar dan zei een ander stemmetje weer: En de kinderen dan en het huishouden? De kinderen zijn nu vijftien en dertien. Ze groeien op en worden zelfstandiger. Ik ben niet meer zo nodig en dat is voor mij wel eens lastig. Ik moet mijn leven nu zelf P. JONCKHEERE meer gaan invullen. Wat het werk betreft, daar ben ik nu wel uit. Ik heb voor mezelf beslist dat ik blijf waar ik ben. Dat ik me niet verder kan ontplooien op het werk daar heb ik me bij neergelegd. Niets belet me om mezelf te ontplooien buiten het werk: cursussen volgen, sporten, vrijwilligerswerk doen Ik heb er de tijd voor. Heb ik spijt van mijn keuzes? Nee, niet echt. Of toch niet altijd. Soms steekt die twijfel nog wel eens de kop op. Maar dan kijk ik naar mijn twee grote zonen en dan ben ik trots. Ik besef dat ik anders zo veel van hen had moeten missen. Ik heb hen en mezelf een groot geschenk gegeven. Dus, spijt? Nee Of misschien een beetje Of niet Of soms 17

18 Dossier Van jongs af leerde ze zorg dragen. Ze koos ervoor om alleen te blijven. Myriam (52) 100 jaar eenzaamheid Myriam heeft het in een mix van bewondering en mededogen voor haar tant Germaine. Over de vanzelfsprekende opofferingen die ze deed voor haar ouders. Over de keuzes die ze maakte. Mijn tant Germaine is nog net 100 jaar geworden. Ze had een bewogen leven, maar heeft het nooit kunnen delen met een partner, kinderen of kleinkinderen. Van jongs af leerde ze zorg dragen. Haar ouders hadden een herberg verbonden aan een sanatorium. Er kwamen heel wat familieleden van patiënten overnachten na een lange reis om hun zieke broer, oom of neef te bezoeken. Germaine hielp haar ouders in de opvang van de bezoekers. Toen Wereldoorlog II uitbrak, veranderde haar leven. Plots moesten de herbergiers zien te overleven met beperkte middelen. Germaine smokkelde boter, sigaretten en voedselzegels vanuit Nederland. Ze maakte zich toen weinig zorgen om een gezinnetje en had al evenmin tijd om een partner te zoeken. Na de bevrijding werd het sanatorium omgevormd tot een opvangtehuis voor psychiatrisch patiënten. De herberg verloor hierdoor heel wat van haar klanten en werd omgevormd tot een café, uitgebaat door Germaine en haar moeder. Haar vader verdiende bij door te zorgen voor de grote tuin verbonden aan het psychiatrisch centrum. Toen haar moeder een paar jaar later overleed, nam Germaine de zorg voor haar oude vader, het ouderlijke huis en het café op zich. Ze had immers geen broers noch zussen die dat in haar plaats konden doen. Al zou die extra helpende hand meer dan welkom geweest zijn, Germaine had het te druk om een man te vinden. Ver zou ze niet moeten hebben zoeken. Er kwamen genoeg jonge mannen langs in het café, maar de zorg voor haar vader had voorrang. Nadat ook haar vader overleed, was Germaine het al gewoon om geen partner en kinderen te hebben. Ze koos ervoor om alleen te blijven. Vrienden en kennissen, neven en nichten, achterneefjes en achternichtjes en later zelfs hun kinderen vulden haar verdere leven met liefde en genegenheid P. JONCKHEERE 18 NOVEMBER - DECEMBER 2011

19 Een vadergevoel vanjewelste maakte zich meester over me. Ik wou dolgraag een kind. Jules (32) Een nieuw samengesteld gezin Jules verwacht samen met Vera een kind. Jules is samen met Arthur, Vera heeft geen partner. Alle drie wonen ze samen. Klaar om hun kind te verwelkomen in hun gezin. Ze hebben een ingrijpende keuze gemaakt en zijn bereid hun verantwoordelijkheid tegenover hun kind en elkaar te nemen. Op een dag liep ik tussen de rekken in de plaatselijke Delhaize. Een man met een baby op z n buik -je weet wel, met zo n doeken aan hem vastgebonden- passeerde me. Een vadergevoel vanjewelste maakte zich meester over me. Ik wou dolgraag een kind. Liefst één van mezelf. Ik was toen een alleenstaande homoman. de plannen. Wordt trouwens zelf enthousiaster en enthousiaster. Zijn familie eveneens. Z n ma heeft al babykleertjes gegeven. Ook Arthur zal betrokken worden bij de opvoeding van onze dochter. Voor mij is het belangrijk dat hij ook erkend wordt als vader. Vera is nu 5 maanden zwanger. We wonen alledrie in hetzelfde huis. We kijken samen -twee papa s en één mama- uit naar haar eerste kreetje, eerste glimlach Inderdaad, we staan te popelen om onze kleine meid te verwelkomen. Het begon al lachend dat Vera en ik afspraken dat we samen een kind zouden krijgen. Later veranderde de toon van onze gesprekken. Ze werden serieuzer en concreter. Zij was alleen en ik was alleen. Beiden wouden we een kind. Om van te houden, om op te voeden. Ze ziet me als de vader van haar kinderen, dus besloten we er samen voor te gaan. Aangezien de natuurlijke manier geen optie was -ik blijf een homoman- zijn we naar een fertiliteitskliniek getrokken. We kregen er naast technische uitleg ook psychologische begeleiding. Waar we tegenstand hadden verwacht, kwam steun. Er komen blijkbaar diverse vormen van nieuw samengestelde gezinnen langs. Het viel hen op dat het bij ons een goeddoordachte keuze betrof. Maar wat wanneer een van ons twee een partner tegenkomt? Voor ons is het duidelijk: hij moet mee in het verhaal willen stappen. Ondertussen ben ik samen met Arthur. Zie hem dolgraag. Hij ging akkoord met P. JONCKHEERE NOVEMBER - DECEMBER

20 Dossier Kiezen, hoe doe je dat? BOEKBESPREKING De kunst van het kiezen Franky Bussche directeur Studie en Onderzoek IDEEËN OVER KEUZEVRIJHEID VERSCHILLEN WERELDWIJD. DE KEUZES DIE WE MAKEN GEVEN ONS DE KANS ONSZELF TE DEFINIËREN EN ONS EIGEN LEVEN VORM TE GEVEN. DAARIN SCHUILEN DE KRACHT, HET MYSTERIE EN DE ULTIEME SCHOONHEID VAN KIEZEN. MAAR WAT VERWACHTEN WE VAN ONZE KEUZES? IS JE LEVEN VOORBESTEMD, AFHANKE- LIJK VAN TOEVAL OF WORDT HET BEPAALD DOOR ONZE EIGEN BESLISSINGEN? BEPALEN WE ZELF WAT WE KIEZEN OF ZIJN ER ANDERE (ONBEWUSTE) KRACHTEN AAN HET WERK? De auteur Sheena Iyengar werd geboren in een sikh-familie die emigreerde naar de Verenigde Staten. Ze werd op jonge leeftijd blind. Een opleiding en een huwelijk met een zelfgekozen partner leken niet haalbaar voor haar. Sheena Iyengaar legde zich daar niet bij neer en besloot haar dromen te realiseren. Ze studeerde en gaf zelf haar eigen leven vorm. Ze verrichtte baanbrekend onderzoek op het gebied van persoonlijke keuzes en is verbonden als hoogleraar bedrijfskunde aan Colombia University. Sheena Iyengar ziet het als volgt. Hoewel onze leidraden en uitvoeringen verschillen zijn het verlangen naar en de behoefte aan het maken van keuzes universeel. Als we de controle verliezen over wat er met ons gebeurt, voelen we ons machteloos. Onze levensverhalen die in elke cultuur en in elk huis op verschillende manieren worden verteld, hebben verstrekkende gevolgen voor wat we kiezen en waarom. Eén cultureel kenmerk in het bijzonder blijkt de verschillen in opvattingen over en de toepassing van keuze over de hele wereld te helpen verklaren. Het betreft de mate van individualisme of collectivisme. Bij collectivistische samenlevingen ligt de nadruk meer op plicht. De basiswaarden van het leven, vrijheid en het nastreven van geluk, zijn voor iedereen op de wereld hetzelfde. Mensen hebben een aangeboren behoefte aan keuzevrijheid en zeggenschap. Hieruit vloeit voort dat mensen rechten hebben zoals gelijkheid voor de wet, recht op deelname aan het politieke proces en op onderwijs, met andere woorden universele mensenrechten. Dit betekent niet noodzakelijk dat de maatschappelijke structuren die mensen uit andere delen van de wereld creëren, als ze de vrijheid hebben om zelf te kiezen, op het westerse model zullen of zouden moeten lijken. De ultieme democratie betekent dat we verplicht zijn te kiezen. Het idee van vrijheid en de taak om onze identiteit te vinden zijn belangrijk. We worden geconfronteerd met een explosie van het aantal keuzemogelijkheden. Op een bepaald moment heb je gewoon niet de ruimte, het geld of de tijd om van al deze keuzes te kunnen genieten. Het grootste probleem dat samenhangt met uitgebreidere keuzemogelijkheden is dat we daardoor teleurgesteld worden in onze verwachtingen. Die keuzerijkdom hoeft niet noodzakelijk negatief te zijn. Wanneer we onszelf een beetje bijscholen, kunnen we profiteren van een uitgebreide keuze in plaats van te buigen voor zijn eisen. Aanbevelingen van deskundigen en rubriceringen zijn uitstekende hulpmiddelen die kunnen bijdragen aan het maken van een ingewikkelde keuze. De auteur bespreekt eveneens wat ons te doen staat wanneer we niet kunnen beslissen, wanneer we tussen twee kwaden moeten kiezen of wanneer de kwestie te erg is om over te kunnen denken. Ze gaat uitgebreid in op een casus van een pasgeborene met ernstige gezondheidsproblemen waarbij beslist zal worden om niet verder te behandelen en de baby te laten sterven. Ze wijst op het belang van de informatieplicht van de arts en de toestemmingsvereiste van de patiënt en het zelfbeschikkingsrecht in medische aangelegenheden. In haar boek analyseert psychologe Sheena Iyengaar het complexe proces van het maken van keuzes aan de hand van haar eigen bewogen levensverhaal. Ze laat op een boeiende wijze zien hoe onze geest omgaat met psychologische en culturele factoren die ons beïnvloeden. Ze bezorgt ons handvatten om betere keuzes te maken. De kunst van het kiezen Sheena Iyengar Amsterdam: De Bezige Bij, 2010, 398 p. ISBN NOVEMBER - DECEMBER 2011