Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant)

Transcriptie

1 Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant) projectnr revisie 00 juli 2010 Auteur I.N. Kaptein Opdrachtgever Gemeente 's-hertogenbosch Postbus GZ 's-hertogenbosch datum vrijgave beschrijving revisie goedkeuring vrijgave revisie 00 P.C.Teekens I. Vossen

2 Colofon Titel: Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95. Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). Auteur: I.N. Kaptein ISSN: Oranjewoud B.V. Postbus AA Heerenveen Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden d.m.v. druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Ingenieursbureau Oranjewoud bv, noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt, door een derde of voor enig ander werk of doel dan waarvoor het is vervaardigd. Disclaimer Archeologisch vooronderzoek wordt in zijn algemeenheid uitgevoerd door het steekproefsgewijs bemonsteren d.m.v. boringen, proefsleuven en/of veldkartering. Hoewel Ingenieursbureau Oranjewoud bv de grootste zorgvuldigheid betracht bij het uitvoeren van het archeologisch onderzoek, is het juist deze steekproefsgewijze benadering die het onmogelijk maakt garanties ten aanzien van de situatie af te geven op basis van de resultaten van een archeologisch vooronderzoek. Oranjewoud aanvaardt derhalve op generlei wijze aansprakelijkheid voor schade welke voortvloeit uit beslissingen genomen op basis van de resultaten van archeologisch (voor)onderzoek.

3 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). Inhoud Blz. Administratieve gegevens 4 Samenvatting 5 1 Inleiding 7 2 Beschrijving onderzoekslocatie Begrenzing onderzoeks- en plangebied Landschappelijke situatie Bewoningsgeschiedenis, historische situatie en mogelijke verstoringen Huidig en toekomstig gebruik 13 3 Bekende archeologische waarden 15 4 Archeologische verwachting Archeologische verwachtingskaarten Gespecificeerde archeologische verwachting 18 5 Conclusies en advies Conclusies (Selectie)advies 19 Literatuur en geraadpleegde bronnen 21 Bijlagen 1 Archeologische perioden 2 AMZ-cyclus 3a ARCHIS: terreinen met archeologische status 3b ARCHIS: archeologische waarnemingen 4 Regio Meierij (CHW Noord-Brabant) Kaarten ARCHIS IKAW, AMK-terreinen en waarnemingen uit ARCHIS II CHW Cultuurhistorische Waardenkaart provincie Noord-Brabant GVK Gemeentelijke verwachtingskaart 's-hertogenbosch GBK Gemeentelijke beleidskaart 's-hertogenbosch arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 3 van 23

4 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). Administratieve gegevens OW Projectnummer OM-nummer Provincie Noord-Brabant Gemeente 's-hertogenbosch Plaats 's-hertogenbosch Toponiem Parallelweg Kaartblad 45 C Coördinaten NW / NO / ZW / ZO / Kadaster 's-hertogenbosch, sectie I, nr en sectie O, nr Opdrachtgever Gemeente 's-hertogenbosch Uitvoerder Oranjewoud BV Datum uitvoering juni/juli 2010 Projectteam G.J.A. Sophie (KNA-archeoloog) I.N. Kaptein (KNA-archeoloog) Bevoegd gezag Gemeente 's-hertogenbosch Beheer documentatie Oranjewoud Almere Vondstdepot n.v.t. Afbeelding 1 Locatie plangebied Topografische Kaart 1: (hier verkleind weergegeven), Topografische Dienst Kadaster, Emmen arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 4 van 23

5 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). Samenvatting Ten behoeve van de geplande verlenging van de Parallelweg te 's-hertogenbosch is in opdracht van gemeente 's-hertogenbosch in juni/juli 2010 door Ingenieursbureau Oranjewoud BV een bureauonderzoek uitgevoerd. Uit het uitgevoerde bureauonderzoek blijkt dat in de omgeving van het onderzoeksgebied, dat in het Brabantse Zandgebied ligt, met name vondsten en vindplaatsen uit het Neolithicum - Nieuwe tijd bekend zijn. Het gebied heeft over het algemeen een lage archeologische verwachting. Op de gemeentelijke beleidskaart van 's-hertogenbosch en op de Cultuurhistorische Waardenkaart van provincie Noord-Brabant is binnen het plangebied één zone met archeologische verwachting aangegeven (donk), maar in overleg met de stadsarcheoloog van 's-hertogenbosch is besloten dat een archeologisch vervolgonderzoek in de vorm van een inventariserend veldonderzoek niet nodig is 1. Op grond van de ligging van het plangebied in een zone van overwegend lage verwachting en de ondiepe verstoring die tijdens de graafwerkzaamheden in het zuiden van het plangebied zal worden aangehouden, wordt geen nader onderzoek aanbevolen. Het advies is daarom om het plangebied vrij te geven wat betreft archeologie. (Selectie)advies Geadviseerd wordt het plangebied vrij te geven wat betreft archeologie. Dit ter beoordeling aan het bevoegd gezag. 1 beoordeling conceptrapport archeologisch bureauonderzoek Parallelweg te 's-hertogenbosch d.d. 20 juli arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 5 van 23

6 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 6 van 23

7 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). 1 Inleiding Ten behoeve van de geplande verlenging van de Parallelweg te 's-hertogenbosch is in opdracht van gemeente 's-hertogenbosch in juni/juli 2010 door Ingenieursbureau Oranjewoud BV een bureauonderzoek uitgevoerd. De aanleiding voor dit archeologisch onderzoek is de voorgenomen verlenging van de Parallelweg, waarbij graafwerkzaamheden nodig zullen zijn. Bij de ruimtelijke onderbouwing in het kader van de vrijstelling van het bestemmingsplan dienen de eventuele archeologische waarden in het gebied in kaart te worden gebracht. Een archeologisch onderzoek dat in het kader van ruimtelijke onderbouwing plaatsvindt, past als onderzoeksstrategie binnen de zogenaamde Archeologische Monumentenzorg (AMZ). Deze cyclus wordt toegelicht in bijlage 2. Doel van het onderhavige onderzoek is het opstellen van een gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel en het formuleren van aanbevelingen voor de wijze waarop met eventueel aanwezige archeologische waarden dient te worden omgegaan. Indien nodig zal het gespecificeerde verwachtingsmodel vervolgens moeten worden getoetst door middel van een inventariserend veldonderzoek. Het bureauonderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) versie 3.2. arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 7 van 23

8 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 8 van 23

9 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). 2 Beschrijving onderzoekslocatie Begrenzing onderzoeks- en plangebied Het is van belang een onderscheid te maken tussen onderzoeksgebied enerzijds en plangebied anderzijds. Met plangebied wordt het gebied bedoeld waarop de in de inleiding genoemde plannen en/of werkzaamheden betrekking hebben. Binnen dit gebied kunnen eventueel aanwezige archeologische waarden worden verstoord. Het onderzoeksgebied omvat het gebied waarover informatie is verzameld om een goed beeld te krijgen van de archeologische waarden in het onderzoeksgebied. Dit gebied is veelal groter dan het plangebied en verschilt al naar gelang het te onderzoeken aspect. In het geval van het onderhavig plangebied bestrijkt het onderzoeksgebied de directe omgeving van het plangebied, namelijk binnen een straal van 1 km vanaf de grenzen van het plangebied. Het plangebied ligt ten noordwesten van de oude stadskern van 's-hertogenbosch tegen de grens van het beschermd stadsgezicht (zie afbeelding 1 en kaarten CHW en GVK in de kaartbijlage). Het plangebied wordt globaal begrensd door het exploitatiegebied Boschveld (NW), de Zandzuigerstraat (NO), de Stationstunnel (ZW) en de Vogelstraat (ZO). Aan de zuidoostkant wordt de grens tevens aangegeven door de ontwikkeling van ProRail (welke buiten het plangebied valt en een eigen bestemmingsplan zal hebben), de zogenaamde demarcatielijn. Het plangebied omvat uitsluitend de gronden die nodig zijn voor de infrastructuur en is exclusief de gronden van het spoor. Het plangebied heeft een oppervlakte van circa 2,5 hectare Landschappelijke situatie Het plangebied behoort tot het Brabantse Zandgebied 2. In het zandgebied liggen vooral jong-pleistocene zanden aan het oppervlak. Dieper in de ondergrond ligt oud-pleistoceen materiaal (circa 2,6 miljoen jaar oud) dat is afgezet door de oerstromen van de grote rivieren, de Rijn en de Maas. Ook de midden-pleistocene afzettingen zijn fluviatiel van aard. Het landschap is grotendeels gevormd in de laatste fasen van het Pleistoceen (2,5 miljoen jaar jaar voor heden). Het Pleistoceen vormt de eerste fase van het Kwartair, en wordt gekenmerkt door een geleidelijke daling van de gemiddelde jaartemperatuur ten opzichte van het voorafgaande subtropische Tertiair. Deze afkoeling had de vorm van een afwisseling van koude en warme perioden (ijstijden en tussenijstijden). In koude perioden groeiden de poolijskappen, terwijl deze in warme perioden weer gedeeltelijk afsmolten. Deze temperatuursverschillen tussen de warme- en koude fasen waren in het begin van het Pleistoceen subtiel, maar worden in de loop van het Pleistoceen steeds sterker. De specifieke klimatologische omstandigheden in deze laatste fasen hebben grote invloed gehad op de vorming van het landschap in geheel Nederland. 2 Stiboka 1969/1984, p arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 9 van 23

10 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). Aan het eind van het Laatglaciaal (circa 8100 v. Chr.) trad een blijvende klimaatverbetering op en het Holoceen werd ingeluid. Aanvankelijk was het nog droog, geleidelijk werd het steeds vochtiger en er ontwikkelde zich een welige vegetatie. Door het toenemen van de vochtigheidsgraad steeg ook het grondwaterpeil, wat ervoor zorgde dat zich veen kon vormen in de laag gelegen delen van het landschap (Formatie van Nieuwkoop). Onder andere in het (fossiele) beekdal van de Dieze kan veen worden aangetroffen. Ook worden beek- of geulafzettingen in het dal van de Dieze aangetroffen. Door invloed van het zachtere klimaat was het rivierengebied zeer beweeglijk en tot in het noordelijk gebied van 's-hertogenbosch werden rivierkleien afgezet. De holocene afzettingen vormen de Formatie van Echteld (rivierklei), welke de pleistocene afzettingen van de Formatie van Boxtel (een zanddek) afdekt 3. De Formatie van Echteld bestaat uit zandige tot zwak siltige klei. De klei kan dunne zandlaagjes bevatten en is soms humeus. Het zand kan variëren van zeer fijn tot uiterst grof en kan grindhoudend zijn. De dikte van de Formatie van Echteld varieert van minder dan 1 m tot ruim 20 m en neemt van oost naar west geleidelijk in dikte toe. De Formatie van Boxtel bestaat uit kalkloos fijn zand met plaatselijk grind dat is afgezet door de wind of door kleine rivieren onder wisselende klimatologische omstandigheden. De dikte van de Formatie van Boxtel loopt uiteen van lokaal minder dan 1 m tot circa 35 m dikte in de Roerdalslenk. Door de sterke lithologische verschillen is de grens met de bovenliggende Formatie van Echteld vrijwel altijd scherp en duidelijk. De bodem 4 van het plangebied is niet in kaart gebracht omdat het gebied binnen de bebouwde kom van 's-hertogenbosch valt. Ten noorden van 's-hertogenbosch komen kalkloze poldervaaggronden van zware klei of zware zavel voor (Stiboka code Rn44C of Rn95C; afbeelding 2, groene gedeelte), afgewisseld door overslaggronden (blauwe gedeelte). Ten zuiden van 's-hertogenbosch komen gooreerdgronden, beekeerdgronden (Stiboka resp. code pzn21 en pzg21; afbeelding 2, gele gedeelte) en moerige eerdgronden met een zavel- of kleidek en een moerige tussenlaag op zand voor (Stiboka code kwz; afbeelding 2, roze gedeelte). In 1969, bij de eerste karteringen door Stiboka, zijn in het noordelijk deel van het plangebied (dat toen nog niet bebouwd was) vlakvaaggronden met een kleidek gekarteerd (Stiboka code kzn21). Binnen het plangebied zouden één of meer van bovenstaande bodemsoorten (in de ondergrond) kunnen voorkomen. Ook wat betreft geomorfologie ligt het plangebied in ongekarteerd gebied. Geomorfologisch gezien bestaat de omgeving van 's-hertogenbosch uit vlakten (codes 2M22, rivierkom en oeverwalachtige vlakte en 2M29, vlakte van doorbraakafzettingen ten noorden van het plangebied; code 2M14, vlakte van ten dele verspoelde dekzanden vervlakt door veen en/of overstromingsmateriaal ten zuiden van het plangebied, doorspekt met beekdalbodems met meanderruggen en geu len van een meanderend afwateringsstelsel ten noorden van het plangebied (codes 2R7 en 2R11) en rivieroeverwallen ten zuiden van het plangebied (code 3K25) 3 Mulder et.al. 2003, p en Stiboka, 1969/1984 en ARCHIS II/Alterra. arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 10 van 23

11 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). Op de actuele hoogtekaart van Nederland (AHN) is te zien dat het plangebied iets hoger ligt dan het rivierengebied ten noorden van 's-hertogenbosch (zie afbeelding 4). Tijdens de uitbreiding van de stad in de jaren '70 van de vorige eeuw werden veel stukken grond opgehoogd Bewoningsgeschiedenis 5, historische situatie en mogelijke verstoringen 's-hertogenbosch werd als stad gesticht op het grondgebied van Orthen, een oud domein van de graven van Leuven waar al eerder een handelsnederzetting was ontstaan. Spoedig na de vorming van deze nederzetting, verleende hertog Godfried III van Leuven het in 1184 stadsrechten. De vroegste vermelding in de documenten is uit 's- Hertogenbosch moest uitgroeien tot een militair steunpunt, dat van de Maas een verdedigbare noordgrens zou kunnen maken. De stad werd aanvankelijk beschermd door een aarden wal met palissaden. De bouw van de vestingwerken startte kort na de stichting van de stad en werd rond 1225 voltooid. 's-hertogenbosch werd na Leuven, Brussel en Antwerpen de vierde hoofdstad van het Hertogdom Brabant en bestuurde de meierij, ongeveer het gebied van het oostelijke deel van de huidige provincie Noord-Brabant. De stad groeide door handel en nijverheid zo snel dat al vanaf 1318 een tweede, veel ruimere, omwalling langs nieuw gegraven lopen van de Aa en de Dommel gebouwd werd. Hiermee werd in grote lijnen de omtrek van het huidige centrum vastgelegd. Dit ging echter niet zomaar: het hele nieuwe stadsgebied moest (op kosten van de stedelingen) worden opgehoogd om het te beschermen tegen overstromingen. Pas na zo'n vijftig jaar was de nieuwe ommuring klaar, en was de stad gegroeid van negen naar ruim honderd hectare. Later werden nog twee kleine gebieden aan de stad toegevoegd: de uitleg van de Vughterdijk (8 hectare) aan het einde van de 14 e eeuw en die aan het Hinthamereinde (4,5 hectare) rond Allerlei natuurlijke stroompjes van de Dieze (zoals de Dommelstroom ter hoogte van 's- Hertogenbosch toen genoemd werd) die achter de huizen liepen, kwamen zo voorgoed binnen de zich opvullende stad. Binnen de stadsmuren ontstond met de bevolkingsgroei een nijpend ruimtetekort doordat uitbreiden van de stad erg moeilijk was, in verband met de lage ligging van het omliggende gebied. De "Binnendieze" raakte op den duur gedeeltelijk overkluisd doordat er huizen en andere gebouwen over de Dieze heen werden gebouwd. Het resultaat was een uniek stelsel van ondergrondse waterstromen, dat in 1970 ternauwernood aan een bijna volledige demping ontsnapte. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd de stad een aantal keren belegd. Het laatste beleg in die periode was in 1629: het Beleg van 's-hertogenbosch. Hierbij werd 's-hertogenbosch veroverd door Frederik Hendrik. Dit kreeg Frederik Hendrik voor elkaar door de loop van de Aa en de Dommel zodanig te laten verleggen dat, mede door de aanleg van een dubbele ringdijk en het in gebruik nemen van vele kleine molens, het waterrijke gebied rondom 's-hertogenbosch bijna volledig werd drooggelegd. De stad moest capituleren en behoorde vanaf dat moment tot de Staatse Bezettingszone Brabant. Na 165 jaar - overigens betrekkelijk milde onderdrukking werd de stad door de revolutionaire Franse legers in 1794 zonder veel moeite veroverd. In 1810 voegde Napoleon Bonaparte alle gebieden ten zuiden van de Waal bij het Franse Keizerrijk als begin van een totale annexatie van het Koninkrijk Holland; 's-hertogenbosch werd de hoofdstad van het 5 Deels gebaseerd op Camps, 1995 en arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 11 van 23

12 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). departement Bouches-du-Rhin. In 1813 verjoegen de Pruisen de Fransen weer. 's- Hertogenbosch werd binnen het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden de hoofdstad van de provincie Noord-Brabant. Gedurende lange tijd had de stad een sterk behoudend karakter. Als uitvalsbasis voor het Zuidelijke Veldleger was het haar tot 1877 verboden buiten de wallen uit te breiden. Wel werd in de naaste omgeving het toch al grote aantal forten en veldwerken nog eens fors vermeerderd. Na de opheffing van de vestingstatus (1874) breidde de stad zich uit buiten de wallen. In het kader van de ontmanteling van de vesting worden de stadspoorten gesloopt.. Vanaf 1914 werden woningen gebouwd langs de buitenzijde van de Oostwal en de Muntel. Ter ontsluiting van deze woonbuurten werden enige bruggen over de Aa gelegd en werd de stadsmuur geslecht en de gracht langs de Oostwal gedempt. Het plangebied ligt bezuiden de oude dorpskern van het plaatsje Orthen. Orthen vormt nu een wijk van 's-hertogenbosch (Orthen-Links), maar de kern stamt zeker al uit 815. In het zuidelijk deel van de wijk (waar het noordelijk deel van het plangebied deel van uitmaakt) zijn in het begin van de 20 e eeuw woningen gebouwd, waarvan de meeste rond 1970 zijn gesloopt. Daarna werd het terrein ingericht met allerlei bedrijfsgebouwen 6. Op de Bonne-kaart uit 1900 is te zien dat het noordelijke gedeelte van het plangebied in onbebouwd gebied ligt (zie afbeelding 2). Afbeelding 2: het plangebied op de BONNEkaart uit Bron: ARCHIS II / Uitgeverij Nieuwland. Met opmaak: Lettertype: 9 pt 6 Sophie, arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 12 van 23

13 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant) Huidig en toekomstig gebruik Huidig gebruik plangebied Het plangebied is op dit moment grotendeels in gebruik voor infrastructuur (rangeerterrein treinen). In het bredere noordelijke deel zijn verharding en grasvelden aanwezig. In het plangebied is de bovengrond waarschijnlijk verstoord als gevolg van de aanleg van infrastructuur. Langs de wegen is er een zone van ongeveer 1-3 m aan beide zijden waar de grond tot een diepte van gemiddeld 0,5 m verstoord of opgehoogd is, gerelateerd aan de aanleg van deze wegen. Consequenties toekomstig gebruik De hoofdinfrastructuur voor het autoverkeer zal gewijzigd worden. Hierbij zal de huidige Parallelweg (in het verlengde van de Magistratenlaan) door de gemeente westelijk van het spoor gelegd, heringericht en doorgetrokken worden in noordelijke richting middels een nieuwe brug over de Dieze en verbonden worden met de Zandzuigerstraat. Het gedeelte van de Parallelweg ter hoogte van het Veemarktkwartier wordt eveneens betrokken bij de ontwikkelingen. De huidige functie van de Parallelweg wordt hierbij van erftoegangsweg veranderd in gebiedsontsluitingsweg. Bij het klaarmaken van het plangebied voor de verlenging van de Parallelweg (o.a. de aanleg van een brug) wordt uitgegaan van een verstoring van circa 0,7 m beneden maaiveld. Bij deze verstoringdiepte worden eventueel aanwezige archeologische resten niet bedreigd. arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 13 van 23

14 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 14 van 23

15 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). 3 Bekende archeologische waarden In de omgeving van het plangebied (binnen 1 km vanaf de grenzen) zijn een aantal onderzoeken uitgevoerd (ARCHIS-onderzoeksmeldingen 7402, 14767, 18634, 18641, 23364, 24569, en 32494). Voor zover de resultaten van deze onderzoeken al bekend zijn is duidelijk dat het onderzoeksgebied zeker vanaf de Middeleeuwen intensief werd bewoond. Ook in de voorgaande perioden werd het gebied bewoond en ontgonnen, zij het minder intensief. Oranjewoud BV heeft in 2007 pal ten noorden van het plangebied een onderzoek uitgevoerd 7 (ARCHIS-onderzoeksmelding 24569). Het veldonderzoek toonde aan dat de 20 e -eeuwse ophogingslagen in dit gebied zeer dik zijn. Op een diepte van circa 3 m beneden maaiveld werd nog een oud maaiveld aangetroffen. ARCHIS-onderzoeksmelding overlapt voor een klein deel het onderhavige plangebied. Dit betreft een in 2008 uitgevoerd bureau- en booronderzoek uitgevoerd door Vestigia BV ten behoeve van uitbreiding van het spoor 8. Bij het veldonderzoek is getracht de fossiele loop van de Dieze in dit gebied in kaart te brengen. In alle boringen werd onder de bouwvoor een geroerde laag met recent vulmateriaal aangetroffen. Door deze ondoordringbare puinlaag kon de fossiele loop van de Dieze niet bereikt worden, waardoor niet kan worden uitgesloten dat deze aanwezig is in de ondergrond. De overige onderzoeken brachten onder andere 14 e -eeuwse stadsmuurresten aan het licht. Volgens ARCHIS zijn in de omgeving van het plangebied drie geregistreerde terreinen van archeologische waarde bekend (tabel 1). Dit zijn AMK-terreinen 13335, en Dit zijn alle terreinen van hoge archeologische waarde. AMK-terrein betreft een een klooster, kerk en kerkhof (het Groot Begijnhof) in het centrum van 's-hertogenbosch. AMK-terrein is de oude stadskern van 's-hertogenbosch. AMK-terrein bestaat uit een cluster van oude bebouwing van het dorp Orthen, ten noorden van het onderhavige plangebied. Tabel 1 AMK-terreinen uit ARCHIS AMK-terreinnr Complextype Begin periode Eind periode Klooster(complex) Kerk Kerkhof Middeleeuwen Laat B: n. Chr. Nieuwe tijd B: n. Chr Stad Middeleeuwen Laat: n. Chr Nederzetting, onbepaald Middeleeuwen Laat A: n. Chr. Nieuwe tijd: n. Chr. Nieuwe tijd: n. Chr. De meeste waarnemingen betreffen losse vondsten of vondstconcentraties uit het Neolithicum tot en met de Nieuwe tijd (zie tabel 2). 7 Sophie, Louwe & Toonen, arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 15 van 23

16 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). Tabel 2 Waarnemingen uit ARCHIS Waarnemingsnr Object/complextype Begin periode Eind periode Onbekend; bronzen speerpunt Nederzetting, onbepaald; handgevormd aardewerk Bronstijd: v. Chr. IJzertijd: v. Chr Onbekend; vuurstenen bijl Neolithicum Midden A: v. Chr Onbekend; bronzen Bronstijd Midden A: speerpunt v. Chr Nederzetting, onbepaald; Romeinse tijd Midden: dolium/voorraadvat n. Chr Stad; huis Middeleeuwen Laat: n. Chr Nederzetting, onbepaald; IJzertijd: onbekende voorwerpen v. Chr Stad; onbekende Middeleeuwen Laat: voorwerpen n. Chr Onbekend; gedraaid Middeleeuwen Laat: aardewerk n. Chr Stad; onbekende Onbekend voorwerpen Onbekend; bronzen en Romeinse tijd Vroeg A: messing munten 12 v. Chr n. Chr Onbekend; koperen munt Romeinse tijd Vroeg: 12 v. Chr n. Chr Onbekend; metalen munt Romeinse tijd: 12 v. Chr n. Chr Stad; tinnen amulet (pelgrimsinsigne) Middeleeuwen Laat B: n. Chr. Bronstijd: v. Chr. IJzertijd: v. Chr. Neolithicum Laat B: v. Chr. Bronstijd Laat: v. Chr. Romeinse tijd Midden: n. Chr. Middeleeuwen Laat: n. Chr. Middeleeuwen Laat: n. Chr. Middeleeuwen Laat: n. Chr. Nieuwe tijd: n. Chr. Onbekend Romeinse tijd Midden A: n. Chr. Romeinse tijd Midden A: n. Chr. Romeinse tijd: 12 v. Chr n. Chr. Middeleeuwen Laat B: n. Chr. arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 16 van 23

17 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). 4 Archeologische verwachting Archeologische verwachtingskaarten IKAW De Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) is een door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed opgestelde kaart waarop aan de hand van eerder gedane archeologische waarnemingen en de bodemkundige gegevens is aangegeven wat de kans is in een bepaald gebied archeologie aan te treffen: laag, middelhoog of hoog. Zoals de naam al aangeeft gaat het hier - vanwege schaal en extrapolatie - slechts om een ruwe indicatie. Binnen het plangebied en in de directe omgeving wordt op IKAW een lage trefkans op archeologische sporen toegekend (zie kaart ARCHIS in de kaartbijlage). In de directe omgeving van het plangebied zijn drie AMK-terreinen bekend waarop zich bewoningsresten uit de Middeleeuwen tot en met de Nieuwe tijd bevinden (zie paragraaf 2.2 hierboven). Daarnaast zijn een aantal losse sporen en vondsten of vondstconcentraties aangetroffen die vooral met steentijd-bewoning (Neolithicum) tot en met middeleeuwse bewoning/landbewerking te maken hebben. Provinciale verwachtingskaart Op de Cultuurhistorische waardenkaart (CHW) 2010 van Noord-Brabant zijn binnen het plangebied geen bijzonderheden (zie kaart CHW in de kaartbijlage). Het plangebied ligt in de regio Meierij (zie bijlage 4). Ook ligt het plangebied pal naast het beschermde dorps- of stadsgezicht van 's-hertogenbosch. Er zijn geen provinciale monumenten binnen het plangebied, wel in de directe omgeving. Het plangebied zelf heeft op de provinciale verwachtingskaart geen waarde. Vanuit het oogpunt van preventie (behoud in situ) acht de provincie het van groot belang het archeologisch vooronderzoek te laten verrichten in de voorbereidingsfase van het bestemmingsplan. In deze fase kan namelijk door planaanpassing de archeologie nog worden gespaard. Toch is het niet uitgesloten dat er waardevol archeologisch erfgoed wordt aangetroffen dat niet door planaanpassing is te behouden. In deze gevallen zal er moeten worden opgegraven 9. Gemeentelijke verwachtingskaarten De gemeente 's-hertogenbosch beschikt sinds 2010 over een eigen archeologiebeleid 10. Op de kaartuitsneden (zie kaarten GVK en GBK in de kaartbijlage) is te zien dat het plangebied grotendeels in een zone met een lage archeologische verwachting ligt, met uitzondering van het noordelijke deel dat overlapt met een zone van middelhoge archeologische waarde (oude loop van de Dieze) en het zuidelijke deel dat vlakbij een zone met een middelhoge tot hoge verwachting (donk) ligt, maar hier niet mee overlapt. Aangezien de bodemverstorende werkzaamheden in het zuidelijk gedeelte van het plangebied zich beperken tot 0,7 m beneden maaiveld, is door de heren S. Molenaar en R. van Genabeek aangegeven dat hier archeologisch veldonderzoek niet nodig is Provincie Noord-Brabant 2008, p Boshoven en Van Genabeek, 2008 en Van Genabeek, beoordeling conceptrapport archeologisch bureauonderzoek Parallelweg te 's-hertogenbosch d.d. 20 juli arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 17 van 23

18 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). De gebieden met een lage archeologische verwachting waren in het verleden minder aantrekkelijk voor bewoning. Vaak waren ze relatief vochtig of extreem droog. Toch werden deze gebieden incidenteel wel gebruikt. Zo kunnen hier grafvelden voorkomen en liepen er diverse wegen. In enkele gevallen zijn in dit gebied ook resten aangetroffen van zeer vroege bewoning uit de steentijd. De kans op het aantreffen van dergelijke sporen is relatief klein. Om die reden hebben dergelijke gebieden een lage verwachting gekregen. Overigens is er door de kleine kans dat in dergelijke gebieden archeologische resten worden aangetroffen erg weinig bekend over het gebruik van deze gebieden. Toevalsvondsten leveren hier dan ook vaak zeer veel nieuwe informatie op. De gebieden met een hoge verwachting in recent opgehoogde gebieden waren in het verleden geschikte locaties voor bewoning. Meestal gaat het hierbij om hogere zandruggen, donken en oeverwallen. Vanaf de Late Middeleeuwen zijn sommige van deze terreinen als akker gebruikt waarbij door plaggenbemesting de gronden langzamerhand zijn opgehoogd en een zogenaamd esdek is ontstaan. Dit ophogingpakket heeft oudere bewoningssporen vaak goed geconserveerd. In het rivierengebied zijn de lagere koppen vaak afgedekt door een laag klei. Door de aanleg van woonwijken en industrieterreinen in de 20 e eeuw zijn deze gebieden opgehoogd. Het is in veel gevallen niet exact bekend wat deze ingrepen voor invloed hebben gehad op de archeologische resten en op welke diepte eventuele resten zich bevinden. Door recente ingrepen en ophogingen zal de bovenste 100 cm in ieder geval verstoord zijn Gespecificeerde archeologische verwachting In hoofdzaak worden vindplaatsen verwacht op de relatief hoger gelegen delen (donk en oude loop Dieze) in het noordelijk en zuidelijk deel van het plangebied. Deze vindplaatsen en/of vondsten dateren op zijn vroegst uit het Neolithicum en op zijn laatst uit de Nieuwe tijd. Bewoning bleef vrij continu vanaf het Neolithicum tot en met de Middeleeuwen en Nieuwe tijd. Op basis van de reeds bekende archeologische vindplaatsen en losse vondsten worden ter hoogte van het plangebied vooral sporen/vondstenclusters uit de perioden Neolithicum - Nieuwe Tijd verwacht. Met name ten aanzien van resten uit de Steentijd bevat het plangebied een zone met een zeer hoge wetenschappelijke informatiewaarde. Sedentaire bewoningsresten (huisplaatsen) vanaf de Middeleeuwen kunnen aanwezig zijn binnen het gehele plangebied. arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 18 van 23

19 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). 5 Conclusies en advies 5.1 Conclusies In het plangebied is sprake van een zone met een hoge archeologische verwachting. In het plangebied kunnen vindplaatsen worden aangetroffen uit de periode Neolithicum - Nieuwe Tijd. De hoge algemene verwachting geldt alleen als er sprake is van een intact bodemprofiel. Ten noorden van het plangebied ligt de oude loop van de Dieze, welke niet wordt aangesneden door het plangebied. In het zuidelijk deel van het plangebied waar zich een donk bevindt, wordt verwacht dat de bovenste 1 m verstoord zal zijn. De bodemverstorende graafwerkzaamheden zullen zich binnen dit deel van het plangebied beperken tot de bovenste 0,7 m. Hierom wordt archeologisch veldonderzoek niet nodig geacht. 5.2 (Selectie)advies Op grond van de ligging van het plangebied in een zone van overwegend lage verwachting en de ondiepe verstoring die tijdens de graafwerkzaamheden in het zuiden van het plangebied zal worden aangehouden, wordt geen nader onderzoek aanbevolen. Het advies is daarom om het plangebied vrij te geven wat betreft archeologie. (Selectie)advies Geadviseerd wordt om het terrein vrij te geven wat betreft archeologie. Dit ter beoordeling aan het bevoegd gezag. Het bevoegd gezag bestaat in dit onderzoek uit de gemeente 's-hertogenbosch. Ook voor vrijgegeven (delen van) plangebieden bestaat altijd de mogelijkheid dat er tijdens graafwerkzaamheden toch losse sporen en vondsten worden aangetroffen. Het betreft dan vaak kleine sporen of resten die niet door middel van een booronderzoek kunnen worden opgespoord. Op grond van artikel 53 van de Monumentenwet 1988 dient zo spoedig mogelijk melding te worden gemaakt van de vondst bij de provinciaal archeoloog. Een melding bij de gemeente- of stadsarcheoloog kan ook. Ingenieursbureau Oranjewoud B.V. Heerenveen, juli 2010 arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 19 van 23

20 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 20 van 23

21 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). Literatuur en geraadpleegde bronnen Berendsen, H.J.A (5 e druk). De vorming van het land. Inleiding in de geologie en geomorfologie. Van Gorcum, Assen. Berkel, G. van en K. Samplonius Nederlandse plaatsnamen, herkomst en historie. Het Spectrum, Houten. Boshoven, E.H. & R.J.M. van Genabeek 's-hertogenbosch, archeologische verwachtingskaart. (BAAC-rapport ) BAAC, 's-hertogenbosch. Camps, P.H.P Het stadsrecht van Den Bosch van het begin (1184) tot het Privilegium Trinitatis (1330). Uitgeverij Verloren, Hilversum. Koomen, A.J.M. & G.J. Maas Geomorfologische Kaart Nederland (GKN). Achtergronddocument bij het landsdekkende digitale bestand. (Alterra-rapport 1039) Alterra, Wageningen. Mulder, F.J. de, M.C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhoff & T.E. Wong (eds) De ondergrond van Nederland. Wolters-Noordhoff Groningen/Houten. Provincie Noord-Brabant, Zorgen voor Archeologisch Erfgoed. Uitvoeringsnotitie Archeologische MonumentenZorg Noord-Brabant Provincie Noord-Brabant, 's-hertogenbosch. Sophie, G.J.A Bureauonderzoek en inventariserende veldtoets Orthen-Links, gemeente 's-hertogenbosch. (Archeologische Rapporten Oranjewoud 2007/59) Oranjewoud, Oosterhout. Stiboka. 1969/1984 (herziene uitgave). Bodemkaart van Nederland (schaal 1:50.000). Toelichting bij kaartblad 45 West 's-hertogenbosch. Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. Uitgeverij Nieuwland Grote historische topografische atlas , Noord- Brabant (schaal 1:25.000). Uitgeverij Nieuwland, Tilburg. Van Genabeek, R, Raadsinformatiebrief. Ontwerp archeologiebeleid. Gemeente 's- Hertogenbosch, 's-hertogenbosch. arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 21 van 23

22 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2010/95 juli 2010, revisie 00 Bureauonderzoek ten behoeve van verlenging Parallelweg te 's-hertogenbosch (Noord-Brabant). Kaarten Topografische kaart 1:25000 Bodemkaart van Nederland, 1:50000, kaartblad 45 W 's-hertogenbosch Minuutplan gemeente 's-hertogenbosch Internet / arch2.2 Vakgroep Archeologie blad 22 van 23

23 Bijlage 1 : Archeologische perioden

24

25 Bijlage 1 : Archeologische perioden Als bijlage op de resultaten en verzamelde gegevens wordt hieronder een algemene ontwikkeling van de bewonersgeschiedenis in Nederland geschetst. Gedurende het Paleolithicum ( voor Chr.) hebben moderne mensen (homo sapiens) onze streken tijdens de warmere perioden wel bezocht, doch sporen uit deze periode zijn zeldzaam en vaak door latere omstandigheden verstoord. De mensen trokken als jager-verzamelaars rond in kleine groepen en maakten gebruik van tijdelijke kampementen. De verschillende groepen jagerverzamelaars exploiteerden kleine territoria, maar verbleven, afhankelijk van het seizoen, steeds op andere locaties. In het Mesolithicum ( voor Chr.) zette aan het begin van het Holoceen een langdurige klimaatsverbetering in. De gemiddelde temperatuur steeg, waardoor geleidelijk een bosvegetatie tot ontwikkeling kwam en de variatie in flora en fauna toenam. Ook in deze periode trokken de mensen als jager-verzamelaars rond. Voorwerpen uit deze periode bestaan voornamelijk uit voor de jacht ontworpen vuurstenen spitsjes. De hierop volgende periode, het Neolithicum ( voor Chr.), wordt gekenmerkt door een overschakeling van jager-verzamelaars naar sedentaire bewoners, met een volledig agrarische levenswijze. Deze omwenteling ging gepaard met een aantal technische en sociale vernieuwingen, zoals huizen, geslepen bijlen en het gebruik van aardewerk. Door de productie van overschot kon de bevolking gaan groeien en die bevolkingsgroei had tot gevolg dat de samenleving steeds complexer werd. Uit het Neolithicum zijn verschillende grafmonumenten bekend, zoals hunebedden en grafheuvels. Het begin van de Bronstijd ( voor Chr.) valt samen met het eerste gebruik van bronzen voorwerpen, zoals bijlen. Het gebruik van vuursteen was hiermee niet direct afgelopen. Vuursteenmateriaal uit de Bronstijd is meestal niet goed te onderscheiden van dat uit andere perioden. Het aardewerk is over het algemeen zeldzaam. De grafheuveltraditie die tijdens het Neolithicum haar intrede deed werd in eerste instantie voortgezet, maar rond 1200 voor Chr. vervangen door begravingen in urnenvelden. Het gaat hier om ingegraven urnen met crematieresten waar overheen kleine heuveltjes werden opgeworpen, eventueel omgeven door een greppel. In de IJzertijd ( voor Chr.) werden de eerste ijzeren voorwerpen gemaakt. Ten opzichte van de Bronstijd traden er in de aardewerktraditie en in het gebruik van vuursteen geen radicale veranderingen op. De mensen woonden in verspreid liggende hoeven of in nederzettingen van enkele huizen. Op de hogere zandgronden ontstonden uitgebreide omwalde akkercomplexen (celtic fields). In deze periode werden de kleigebieden ook in gebruik genomen door mensen afkomstig van de zandgebieden. Opvallend zijn de verschillen in materiële welstand. Er zijn zogenaamde vorstengraven bekend in Zuid-Nederland, maar de meeste begravingen vonden plaats in urnenvelden. Met de Romeinse tijd (12 voor Chr. tot 450 na Chr.) eindigt de prehistorie en begint de geschreven geschiedenis. In 47 na Chr. werd de Rijn definitief als rijksgrens van het Romeinse Rijk ingesteld. Ter controle van deze zogenaamde limes werden langs de Rijn castella (militaire forten) gebouwd. De inheems leefwijze handhaafde zich wel, ook al werd de invloed van de Romeinen steeds duidelijker in soorten aardewerk (o.a. gedraaid) en een betere infrastructuur. Onder meer ten gevolge van invallen van Germaanse stammen ontstond er instabiliteit wat uiteindelijk leidde tot het instorten van de grensverdediging langs de Rijn. Over de Middeleeuwen ( na Chr.), en met name de Vroege Middeleeuwen ( na Chr.), zijn nog veel zaken onbekend. Archeologische overblijfselen zijn betrekkelijk schaars. De politieke macht was na het wegvallen van de Romeinen in handen gekomen van regionale en lokale hoofdlieden. Vanaf de 10e eeuw ontstaat er weer enige stabiliteit en is een toenemende feodalisering zichtbaar. Door bevolkingsgroei en gunstige klimatologische omstandigheden werd in deze periode een begin gemaakt met het ontginnen van bos, heide en veen. Veel van onze huidige steden en dorpen dateren uit deze periode. De hierop volgende periode 1500 heden wordt aangeduid als Nieuwe Tijd.

26

27 Bijlage 2 : AMZ-cyclus

28

29 Bijlage 2 : AMZ-cyclus Het AMZ-proces Archeologisch onderzoek in Nederland wordt in de meeste gevallen uitgevoerd binnen het kader van de zogenaamde Archeologische Monumentenzorg (AMZ). Het gehele traject van de AMZ omvat een aantal stappen die elkaar kunnen opvolgen, afhankelijk van het resultaat van de voorgaande stappen. In de procedure wordt volgens een trechtermodel gewerkt. Het startpunt ligt eigenlijk al bij het bepalen van de onderzoeksplicht. Op diverse provinciale en landelijke archeologische waardenkaarten kan namelijk worden ingezien of het plangebied ligt in een zone met een archeologische verwachting. Indien dit het geval blijkt te zijn, dan zal er in het kader van de planprocedure onderzoek verricht moeten worden om te bepalen of er archeologische waarden binnen het plangebied aanwezig zijn. Hiermee start de zogenaamde AMZ-cyslus (zie afb. 1 en 2) Afb. 1: de AMZ-cyclus De eerste fase: bureauonderzoek Uitgangspunt voor het bureauonderzoek is het vaststellen van een gespecificeerd verwachtingsmodel dat op detailniveau voor het plangebied aangeeft wat er aan archeologische vindplaatsen aanwezig kan zijn. Op basis van dit verwachtingsmodel wordt bepaald of er een veldonderzoek nodig is en wat de juiste methode voor dit veldonderzoek zou moeten zijn om deze mogelijk aanwezige archeologische resten te kunnen aantonen.

30 Afb. 2: proces van de AMZ De tweede fase: inventariserend veldonderzoek (IVO) Het inventariserend veldonderzoek kan worden opgesplitst in drie subfases. Fase 1. verkennend onderzoek In sommige gevallen wordt er gestart met een verkennend onderzoek. Een verkennend onderzoek kent een relatief lage onderzoeksintensiteit en word feitelijk uitgevoerd omdat er bij het bureauonderzoek onvoldoende gegevens beschikbaar zijn om dit voldoende te kunnen onderbouwen. Dit is bijvoorbeeld het geval als er te weinig bodemkundige of geologische gegevens zijn om binnen het plangebied de verwachtingswaarden te kunnen onderbouwen of zelfs überhaupt tot een verwachtingswaarde te komen. Met een verkennend onderzoek kan tot in detail de verwachtingswaarde worden aangebracht. Zodoende kan door terugkoppeling een aangescherpt verwachtingsmodel worden gemaakt en kan karterend veldonderzoek in een vervolgfase gerichter en daarmee ook kostenefficiënter worden ingezet. Fase 2. karterend onderzoek In de regel wordt er gestart met een karterend onderzoek. Dit veldonderzoek dient om het verwachtingsmodel uit het bureauonderzoek te toetsen en eventueel aanwezige vindplaatsen op te sporen. Het onderzoek wordt vrijwel altijd vlakdekkend uitgevoerd door middel van boringen en/of oppervlaktekarteringen of proefsleuven. Het resultaat is in de regel een overzichtskaart met de resultaten van het onderzoek. Eventueel aangetoonde vindplaatsen worden daarbij aangegeven. Indien er geen archeologische vindplaatsen worden aangetroffen of wanneer bijvoorbeeld al blijkt dat deze geheel zijn

31 verstoord, dan wel van geen waarde zijn, is dit meestal ook het eindstadium van de AMZcyclus. Als er wel archeologische vindplaatsen worden aangetroffen of het blijkt uit de onderzoeksgegevens dat deze met zeer grote zekerheid kunnen worden verwacht, dan dient er een waardestellend onderzoek te worden uitgevoerd. Meestal is van de vindplaatsen die bij een karterend onderzoek zijn aangetroffen nog slechts in beperkte mate bekend wat de waarde ervan is. Fase 3. waarderend onderzoek Een waarderend onderzoek dient de fysieke kwaliteiten van een eerder aangetoonde of reeds bekende archeologische vindplaats vast te stellen en dient te leiden tot een waardestelling. Voor een waardestelling is het van belang om in elk geval de aard van de vindplaats, de exacte begrenzing in omvang en diepteligging, de datering en de mate van conservering en intactheid te weten. Een waarderend onderzoek kan worden uitgevoerd door middel van boringen of proefsleuven. Wat de beste methode is hangt sterk af van de omstandigheden en de aard van de vindplaats. In de meeste gevallen worden er voor een waardestelling proefsleuven of proefputten gegraven. omdat met deze methode meer en betere informatie over de vindplaats kan worden verkregen dan met aanvullende booronderzoek. Proefsleuven zijn lange sleuven van twee tot vijf meter breed die worden aangelegd in de zones waar in de voorgaande onderzoeksfase aanwijzingen voor vindplaatsen zijn aangetroffen. De derde fase: Selectie en waardering Het eindresultaat van een waardestellend onderzoek is een selectieadvies waarin op basis van de waardestelling van de vindplaats(en) wordt aangegeven of een vindplaats behoudenswaardig is. Deze waardestelling geschiedt op basis van verschillende waarderingscriteria. De term behoudenswaardig is sterk gerelateerd aan de essentie van het rijks- en provinciaal beleid ten aanzien van de archeologische monumentenzorg. In eerste instantie gaat dit namelijk uit van het behoud van het bodemarchief in situ (ter plekke in de bodem). Alleen wanneer dit binnen een belangenafweging niet kan zal het stuk waardevol bodemarchief voor het nageslacht bewaard dienen te worden door middel van een opgraving. Dit wordt ook wel behoud ex situ genoemd. Wanneer behoud niet gewenst is vanwege een relatief gering waarde van de vindplaats(en) kan nog worden besloten om de bodemingrepen onder archeologische begeleiding te laten uitvoeren. Ook is het natuurlijk nog mogelijk dat er helemaal geen archeologisch onderzoek meer hoeft plaats te vinden en kan het terrein worden 'vrij gegeven'. Het bevoegd gezag zal op basis van het selectieadvies uiteindelijk aangeven welke maatregelen er dienen te worden genomen. Deze beslissing wordt het selectiebesluit genoemd. Plaats van de AMZ-cyclus in de planvorming Net als met andere omgevingsfactoren waarmee binnen de planvorming rekening gehouden dient te worden, is het ook voor de archeologie van belang om dit in een zo vroeg mogelijk stadium in te steken. Niet alleen is dit voor een aantal onderzoeksfasen vanwege provinciaal of gemeentelijk beleid al een vereiste, het geeft bovendien al vroeg inzicht in eventuele risico's qua exploitatie en potentiële vertragingen in een project. Indien er een middelhoge of hoge kans op de aanwezigheid van archeologische resten bestaat, zal het bevoegd gezag een inventariserend onderzoek verplicht stellen ten behoeve van de ruimtelijke onderbouwing. Dit onderzoek is gebaseerd op het specifieke verwachtingsmodel uit het bureauonderzoek dat daaraan vooraf dient te gaan. In praktijk worden deze onderzoeken gecombineerd uitgevoerd en in één verslag gerapporteerd.

32 Wanneer eenmaal een planprocedure is voorgenomen zal met het archeologisch onderzoek al kunnen worden begonnen. In principe kan het gehele inventariserend veldonderzoek, inclusief een selectieadvies, voorafgaand aan een planprocedure worden afgerond. Dit heeft als voordeel dat binnen het toekomstige plan de omvang van de archeologische vindplaats(en) definitief kan worden afgebakend en er, bij behoud in situ, de bestemming 'archeologische waardevol' kan worden opgenomen. Ook kunnen dan in bijvoorbeeld een aanlegvergunning specifieke voorschriften worden opgenomen om aantasting te voorkomen. In dit kader en deze planfase kan ook een voorschot worden genomen op inrichtingsmaatregelen (aanpassing van een eventueel al beschikbaar stedenbouwkundig ontwerp of het voorschrijven van bijvoorbeeld een groenzone, speelveld, parkeerplaatsen etc.). Indien dit mogelijk is kan ook worden voorgeschreven dat er archeologievriendelijk gebouwd dient te worden door aanpassing van funderingswijze of ander technische maatregelen. Het nadeel van het uitvoeren van een waardestellend veldonderzoek na de een planprocedure is dat daarmee ook de consequenties ervan pas later in beeld komen, wat leidt tot een aantal risico's. Vaak blijkt dan behoud in situ veel lastiger te zijn en is dit dan alleen met technische maatregelen nog mogelijk. Soms is alleen behoud ex situ door middel van opgravingen de enige nog resterende kostbare optie.

33 Bijlage 3a : ARCHIS: terreinen met archeologische status

34

35 Bijlage 3b : ARCHIS: archeologische waarnemingen

36

37 Bijlage 4 : Regio Meierij (CHW Noord-Brabant)

38

39 Kaartenbijlage ARCHIS CHW GVK GBK IKAW, AMK-terreinen en waarnemingen uit ARCHIS II Cultuurhistorische Waardenkaart provincie Noord-Brabant Gemeentelijke verwachtingskaart 's-hertogenbosch Gemeentelijke beleidskaart 's-hertogenbosch

40

41 CHW

42

43 GVK Uitsnede van de archeologische verwachtingskaart van de gemeente s- Hertogenbosch. 1. Zone met een hoge verwachting, 2. Zone met een middelhoge verwachting, 3. Zone met een lage verwachting.

44

45 GBK Uitsnede van de archeologische beleidskaart van de gemeente s-hertogenbosch.

46

47

48