8. Het hoofd. 9. De mond

Transcriptie

1 8. Het hoofd Het hoofd van je paard biedt veel aanknopingspunten om een indruk te krijgen van de gezondheid van je paard. We gaan hier op een aantal onderdelen wat dieper in en behandelen, in volgorde van voor naar achter, eerst de mond, dan de neus, ogen, oren en tot slot de klieren die je aan het hoofd kunt voelen (lymfe- en speekselklieren). 9. De mond Paarden gebruiken hun mond onder andere voor de communicatie en het onderhouden van relaties. Paarden gebruiken hun gebit uit zelfverdediging, in gevechten, om de rangorde te bepalen en te behouden, maar ook om elkaar te groomen om zo nieuwe relaties te vormen en oude te onderhouden. Om de communicatie te ondersteunen kunnen ze hun mond ook gebruiken om diverse geluiden te maken, soms in combinatie met hun neus. Maar de belangrijkste functie van de mond van het paard is toch die van Groomen om bestaande relaties toegangspoort tot het maag-darm stelsel. Voedsel te onderhouden wordt met de tanden afgebeten en/of met de lippen opgenomen. Vervolgens wordt het in de mond vermalen en met speeksel vermengd. Dit is de eerste stap van de vertering. Voor een goede vertering is het van belang dat het gebit goed functioneert. Bij het kauwen maken de kaken bij elke kauw een zijdelingse beweging, waardoor de kiezen in de boven en onderkaak over elkaar heen schuiven. Het zijn eigenlijk een soort molensteentjes, die bij elke beweging dat wat er tussen de kiezen komt fijn malen. Dit is heel belangrijk in het beschikbaar maken van het (ruw)voer voor verdere vertering in het maag-darm kanaal. Het licht geribbelde oppervlak van de kiezen zorgen voor een zo groot mogelijk functioneel maaloppervlak. The Horse In Depth Het Gezonde Paard Pagina 1 van 11

2 Voor het optimaal functioneren van het maalwerk is het van belang dat de kiezen in boven en onderkaak precies op elkaar passen en dat de kaken zijdelings ten opzichte van elkaar kunnen bewegen, zodat de maalbeweging kan worden uitgevoerd. Wanneer de kiezen hun werk niet goed (kunnen) doen, kan de voedingswaarde van het voer niet volledig benut worden. Als gevolg daarvan komt het voer deels onverteerd met de mest weer naar buiten. Nou is het niet zo dat onverteerd voer in de mest altijd een teken is van een slecht gebit, want sommige paarden kauwen gewoon minder goed op hun voer dan andere. Maar wanneer je paard normaal gesproken netjes kauwt (geen voerrest in de mest) en nu vind je ineens, bijvoorbeeld, stukjes hooi van meer dan 1 cm in de mest, dan is dat een teken dat het gebit van je paard waarschijnlijk onvoldoende functioneert. Het is sterk aan te raden om het gebit na te laten kijken door een expert op het gebied van (onderhoud van) paardengebitten. Hoe je aan een goede gebitsverzorger komt staat in het hoofdstuk over Onderhoud. Ook het vinden van proppen half gekauwd gras of hooi, die het paard niet verder fijn gemalen kreeg en uit zijn mond heeft laten vallen, in plaats van ze beter te vermalen door te slikken, is een duidelijke aanwijzing dat het gebit niet naar behoren functioneert. Wanneer de kiezen niet goed over elkaar kunnen glijden kan dat ook problemen geven bij de training. Het paard is dan fysiek eigenlijk niet meer in staat om zijn hoofd in een verticale positie te houden of in stelling te lopen. Daarvoor moeten de boven en onderkaak iets verschuiven ten opzichte van elkaar en kiezen die niet goed over elkaar kunnen schuiven maken dat erg moeilijk. In de training kunnen gebitsproblemen zich dit uiten in: problemen met het indoen van het bit, omdoen van het hoofdstel (ook bitloos) tong uit de mond, tong over het bit Zowel met bit als bij een bitloze optoming: moeite hebben met stelling, niet willen nageven hoofd scheef houden, hoofd schudden, hoofd slaan, staart zwiepen niet willen stoppen, staken, bokken, rennen The Horse In Depth Het Gezonde Paard Pagina 2 van 11

3 Mogelijke tekenen van problemen aan het gebit zijn: het vormen van proppen gras of hooi, die vervolgens uit de mond vallen of in de wangzak gehouden worden het paard doet (veel) langer over zijn maaltijden, knoeit, drinkt bij het eten, eet eerst zijn hooi en dan pas zijn brokken het paard strekt zijn hoofd naar voren bij het kauwen of maakt ongewone bewegingen met zijn kaak of nek het paard wordt kopschuw omdat de scherpe randen in zijn wang snijden en halster/ hoofdstel / borstelen daarom pijn doet terugkerende slokdarmverstopping door onvoldoende fijn gekauwd voer diarree (continu of met tussenpozen van gewone mest) omdat het niet goed vermalen ruwvoer zorgt voor irritatie in de darm, welke weer kan leiden tot koliek, zowel gaskoliek als verstoppingskoliek door opstapeling van onvoldoende gekauwd voer het paard verliest gewicht een paard met een pijnlijke mond kan kwijlen en overmatige speekselproductie hebben een slechte adem duidt op rotte tanden of ontstekingen daaraan gekoppeld: eenzijdige neusuitvloeiing kan komen door ontsteking van de neusholte door een ontsteking aan het gebit The Horse In Depth Het Gezonde Paard Pagina 3 van 11

4 Gebitscontrole essentieel Bij jonge paarden is het aan te raden om het gebit elke zes maanden te laten controleren. Ook nadat ze klaar zijn met wisselen en de tanden helemaal zijn uitgegroeid (ze zijn dan al 6) is het belangrijk om tenminste één maal per jaar het gebit te laten controleren en waar nodig bij te laten vijlen door een paardentandarts. In theorie zou een paard zijn eigen tanden bij moeten kunnen houden, maar in de praktijk is dat lang niet altijd het geval. De tanden (en kiezen) van paarden groeien met een snelheid van ongeveer 2,5 mm per jaar. Paarden die 24 uur per dag in de gelegenheid zijn om te grazen, doen dit ongeveer 16 uur per dag. Tijdens het eten slijten de tanden doordat ze over elkaar glijden tijdens de bijt- en kauwbewegingen. De groei van het gebit en de slijtage door het eten houden elkaar in evenwicht. Paarden die minder lang de gelegenheid krijgen om te eten, bijvoorbeeld doordat ze niet continu op gras worden gehouden, hebben dus ook minder gelegenheid om hun gebit af te slijten. Overigens is dag en nacht op het gras geen garantie voor het uitblijven van gebitsproblemen, Uit onderzoek aan schedels van wilde zebra s bleek dat er bij ongeveer 19% sprake was van afwijkingen van het normale gebit. Denk hierbij aan scheef geplaatste tanden, scherpe randen aan de kiezen, te grote ruimte tussen de kiezen en ontstekingen van het tandbeen. Onderzoek naar de conditie van het gebit bij ezels in de UK wees uit dat 93% een afwijking aan het gebit had. In een Mexicaanse studie was dit 62%. Paarden in het wild hebben dus echt niet allemaal een perfect gebit. Maar omdat ze niet hoeven te werken hebben ze daar meestal geen noemenswaardige last van. Het feit dat wij wat met de paarden willen maakt dat er bepaalde eisen worden gesteld aan hun gebit. Naast fysieke eisen stellen wij ze vaak ook niet in staat om 16 uur te grazen, zodat ze hun gebit op een natuurlijke wijze kan slijten. Dat hoeft geen probleem te zijn, maar dan is het aan ons om de conditie van hun gebit in de gaten te laten houden, zodat ze er geen problemen mee krijgen. In een Engels onderzoek is de conditie van het gebit van paarden die 24 uur per dag konden grazen, vergeleken met die van paarden die op stal gehouden werden met veel krachtvoer in hun rantsoen. Hieruit bleek dat paarden die veel krachtvoer kregen en niet konden Inspectie van de mond door een paardentandarts grazen significant veel meer last hadden van extra diepe ribbels in de kiezen (waardoor ze minder goed konden malen), haken aan de kiezen, scheef afgesleten eerste kiezen, en ontstekingen in de mond. De reden voor deze verschillen zijn niet direct duidelijk. Het kan zijn dat, bijvoorbeeld, de samenstelling van het dieet, de lengte van de maaltijden, of de positie van het hoofd tijdens het eten ook van invloed waren. The Horse In Depth Het Gezonde Paard Pagina 4 van 11

5 Naast het dieet, kan ook verkeerd gebruik of verkeerde pasvorm van het bit voor de nodige schade zorgen in de mond. Dit bleek onder andere uit Zweeds onderzoek, waar paarden die regelmatig werden gereden werden vergeleken met paarden die al langere tijd niet meer werden gereden (fokmerries). De resultaten wezen uit dat er significant meer zweren in de mond voorkwamen bij de paarden die werden gereden (met bit). Advies van deze wetenschappers was om veel aandacht te geven aan de pasvorm van het bit bij elk afzonderlijk paard, om beschadigingen in de mond te voorkomen. Maar naast het feit dat de dieren al dan niet (met bit) werden gereden, zal ongetwijfeld ook een verschil in dieet een rol gespeeld hebben. Samenstelling van een tand Binnen de zoogdieren bestaan er ruwweg twee soorten tanden: 1. De brachydont, oftewel de tanden die in één keer volledige doorkomen en die een harde buitenkant hebben en die niet vele uren per dag worden gebruikt voor het grazen. Hierdoor gaan ze een leven lang mee. 2. De hypsodont, oftewel de tand die een hele lange kroon heeft en korte wortels. In tegelstelling tot de brachydont loopt het glazuur door tot onder het tandvlees. Het oppervlak van hypsodont kiezen is vlak en aangepast op het vermalen van ruwvoer. Het cement loopt aan de buitenkant van de tand, zowel boven als onder het tandvlees. Een kenmerk van de hypsodont is dat ze blijven groeien met dezelfde snelheid als waarmee ze verslijten. Naast paarden komen ze ook voor bij andere planteneters zoals tweehoevigen (koeien, schapen, geiten, herten etc) en knaagdieren (hun knaagtanden). Sommige diersoorten hebben een combinatie van brachydonten en hypsodonten, maar de paarden hebben bijna alleen maar hypsodonten. Met twee uitzonderingen: de hengstentand of haaktand en de rudimentaire wolfskiesjes. Daarover later meer. Een paardentand bestaat uit 3 soorten materiaal: in het midden zit het relatief zachte dentine, daaromheen een dun laagje, veel harder, glazuur en daaromheen een laag, weer iets zachter, cement. Dat cement lijkt het meest op bot. Bij beschadiging van de tand kan het cement weer nieuw worden gevormd. Daarnaast zitten de vezels van het cement in het deel van de tand dat nog in de kaak zit, vast aan het kaakbeen en zorgen daarmee voor een stevige verankering van de tanden en kiezen in de kaak. Het cement is wat poreus en neemt daardoor kleur op uit het voedsel. Paardentanden zijn daarom nooit mooi wit, zoals bij ons. Onze tanden hebben het glazuur als De onderste haaktanden staan voor de bovenste, waardoor ze elkaar niet raken bij het kauwen. The Horse In Depth Het Gezonde Paard Pagina 5 van 11

6 buitenste laag. Het tandglazuur is het hardste onderdeel van het paardenlichaam (en ook van ons lichaam). Maar het is tegelijkertijd ook erg broos en wordt daarom ondersteund door het cement. Bij de paardentanden ligt het glazuur paralel aan het cement en glad langs de tand. Bij de kiezen ligt het glazuur veel meer in golven, waardoor er bij slijtage een ribbelig oppervlag ontstaat. Het cement slijt eerder weg dan het glazuur, waardoor dat in ribbels op de kies komt te staan. Hierdoor ontstaat een oppervlak waarmee het voer nog efficiënter kan worden vermalen. Hoe ziet een goed gebit eruit? Dat hangt voor een deel af van de leeftijd van het paard. Een veulen heeft bij geboorte al 12 kiezen: 6 in de bovenkaak en 6 in de onderkaak. Deze kiezen worden premolaren (veulenkiezen, melkkiezen) genoemd. Binnen een week na geboorte komen de eerste snijtanden door en tussen de 6 en 8 maanden heeft hij alle 12 snijtanden. Vanaf 1 jaar krijgen de dieren hun permanente kiezen: de molaren. De eerste molaren groeien achter de drie premolaren. In totaal krijgt het paard er per kiezenrij 3 molaren bij, dus in totaal komen er 6 kiezen achter elkaar te zitten en 24 in totaal. Doppen (gewisselde premolaren). Het glazuur van kiezen ligt in golven, waardoor een ribbelig oppervlak ontstaat. Vanaf een leeftijd van ongeveer 2,5 begint het jonge paard zijn snijtanden te wisselen, te beginnen met de middelste twee. Met ongeveer 3,5 wisselen ze de volgende twee en met ongeveer 4,5 wisselen ze de buitenste twee tanden. Hoever je paard is met wisselen is eenvoudig te zien wanneer je de lippen van elkaar duwt (of wanneer hij gaapt ). Ongeveer tegelijk met het wisselen van de eerste snijtanden, wisselen ook de eerste premolaren. Maar dat wisselen gaat wat sneller en de volgende premolaren wisselen op 3 en de laatste op 3,5 jarige leeftijd. Deze zogenaamde doppen kun je wel eens in een voerbak tegenkomen. Niet alle paarden wisselen op precies dezelfde leeftijd, maar over het algemeen is het wisselen op een leeftijd van 5 jaar afgerond. De nieuwe tanden en kiezen zijn in het begin nog niet volgroeid. Pas ongeveer een jaar na het wisselen hebben ze een dusdanige lengte bereikt dat tegenoverliggende tanden (en kiezen) in boven- en onderkaak elkaar bij het eten raken en de slijtage begint. Ditzelfde geldt ook voor de achterste molaren die zonder wisselen doorgekomen zijn. Ook hier komen ze pas na een jaar met elkaar in contact, waardoor slijtage optreedt. De kiezen sluiten niet, net als bij ons, aan op de snijtanden. Het lege gebied tussen waar de kiezen ophouden en de tanden beginnen, aan beide zijden van de kaak, worden de lagen The Horse In Depth Het Gezonde Paard Pagina 6 van 11

7 genoemd. Dit is het gebied waar het bit in de mond ligt. In dit gebied komen bij veel hengsten (en ruinen), maar ook wel bij merries, een puntige tand voor: de haaktand of hengstentand. Dit zijn meestal de laatste tanden die doorkomen, wanneer het paard ongeveer 4,5 tot 5 jaar oud is. De onderste haaktand staat voor de bovenste, dus ze raken elkaar niet tijdens het eten en de tand slijt daarom ook niet af. Het is niet duidelijk wat voor functie deze tanden bij het eten zouden hebben, maar bij het vechten hebben ze wel een functie. De exacte locatie van deze haaktanden varieert wat, waardoor ze in sommige gevallen in de weg liggen bij het in de mond plaatsen van een bit. De wolfskiezen zijn rudimentaire kiezen, dat wil zeggen dat ze geen functie (meer) hebben voor het paard. Maar ze kunnen wel voor last zorgen wanneer hij een bit in zij mond heeft. Wolfskiezen zijn klein, soms komen ze niet eens door ( blinde Drie wolfskiesjes naast een dop van een premolaar. Wolfskiesjes hebben vaak bijna geen wortel. De kiesjes op de foto zijn in zijn geheel verwijderd. 4,5 jaar oud en de buitenste tanden aan het wisselen. wolfskiezen ), en hebben meestal geen grote wortel. Ze komen door op een leeftijd van 6 tot 18 maanden en niet alle, maar wel ongeveer 85% van de paarden hebben ze. Ze zitten een paard over het algemeen ook niet in de weg, zolang er niks op drukt. Dit kan gebeuren wanneer ze in aanraking komen met het bit en dat kan behoorlijk pijnlijk zijn voor het paard. Ze prikken dan in de kaak omdat ze meestal geen duidelijke wortel hebben en dus min of meer los liggen in de kaak. Druk maakt dat ze kunnen bewegen en dat doet pijn. Als ze aanwezig zijn, dan liggen ze aan de voorkant tegen de kiezen aan. Ze komen het meest voor in de bovenkaak, maar kunnen ook in de onderkaak voorkomen en ze komen bij hengsten (en ruinen) en merries voor. Ongeveer 15% van de paarden heeft ze niet, anderen hebben er 1 of 2, maar weinig paarden hebben er 4. Bij het wisselen van de voorste premolaar kan het zijn dat de wolfskies los komt te zitten en uitvalt. The Horse In Depth Het Gezonde Paard Pagina 7 van 11

8 Omdat ze bij het gebruik van een bit in de weg kunnen zitten is het, tip bij paarden die met een bit in aanraking zullen komen, aan te raden om al op jonge leeftijd te laten nakijken of het paard wolfskiezen heeft. Dus al voordat een bit voor de eerste keer in de mond wordt geplaatst. Wolfskiezen die dicht tegen de kiezen aan geplaatst zijn vormen meestel geen probleem met een bit in de mond. Maar wanneer ze minder gunstig geplaatst zijn dan is het aan te raden om ze te laten verwijderen door een deskundige paardentandarts én onder verdoving. Alleen dierenartsen zijn bevoegd om een paard een verdoving en een roesje (suf maker) te geven. Je mag een gegeven paard niet in de bek kijken Dat spreekwoord kennen we allemaal wel en komt voort uit het feit dat je uit de slijtage van het gebit af kunt lezen hoe oud een paard ongeveer is. Leeftijdsschatten op basis van het gebit is geen exacte wetenschap, maar een ruwe schatting is zeker mogelijk. Paardentanden (en kiezen) groeien continu door. Of eigenlijk groeien ze maar tot een leeftijd van een jaar of 6-7 en daarna schuiven ze langzaam naar boven en trekt het tandvlees zich langzaam terug. Wanneer je in de mondholte kijkt dan lijkt het alsof de tanden en kiezen het hele paardenleven lang doorgroeien, maar strikt genomen is dat dus niet het geval. Ze schuiven jarenlang langzaam naar boven, totdat de tanden op zijn. Bij oude paarden van ruim boven de twintig zie je dat tanden en kiezen los gaan zitten en het kauwen steeds moeilijker wordt. Om oude paarden in goede conditie te houden moet hun voer aangepast worden aan de conditie van hun gebit. De leeftijd van paarden kan worden geschat door eerst te kijken in hoeverre de snijtanden al gewisseld zijn. Als die gewisseld zijn en alle snijtanden hebben hun volledige lengte, dan is het paard minimaal 5 jaar oud. Om te begrijpen hoe de leeftijd daarna toch aan de tanden kan worden ingeschat, is het handig om Dwarsdoorsnede van een tand, met de veranderingen in uiterlijk en vorm van het oppervlak, gerelateerd aan leeftijd, als gevolg van slijtage door het eten. (bron: The Horse In Depth Het Gezonde Paard Pagina 8 van 11

9 Ondertanden en boventanden van een paard. Alle tanden zijn gewisseld. De glazuurbekers (wittige plekken aan de tong kant van de tanden) zijn nog niet gevuld, maar in de middelste tanden wel bijna. De tandster is in alle tanden te zien, hoewel in de buitenste ondertanden nog maar weinig. De tandster is nog heel ovaal van vorm. Het paard heeft boven en onder haaktanden. Op basis van de bijna gevulde kroonholte in de buitenste ondertanden en het feit dat in alle tanden een ovale tandster te zien is, zou je dit paard ongeveer 8 jaar oud schatten (hij is 8,5). naar een dwarsdoorsnede van een tand te kijken (zie plaatje). De leeftijd wordt vanaf nu geschat aan de hand van het uiterlijk van het oppervlak van de snijtanden. In ongesleten vorm is de kroonholte of glazuurbeker ongeveer 8 mm diep. Wanneer de slijtage begonnen is, zal eerst de kroonholte langzaam opgevuld raken. Eigenlijk is dat een heel verkeerde term, want er wordt niks gevuld, maar de omgeving slijt weg waardoor het zo lijkt. De tanden slijten met ongeveer 2-2,5 mm per jaar en de binnenste snijtanden in de onderkaak zijn het eerst gevuld, op een leeftijd van ongeveer 6 jaar, de middelste op 7 jaar, en de buitenste snijtanden op 8 jaar. In de bovenkaak vullende binnenste snijtanden vervolgens op een leeftijd van ongeveer 9 jaar, de middelste op 10 jaar en de buitenste op ongeveer 11 jaar. Het blijft bij ongeveer, omdat niet alle paarden op precies dezelfde leeftijd hun kroonholtes gevuld hebben en zelfs binnen paarden er niet altijd precies een jaar tussen het vullen in de opvolgende tanden zit. Het glazuur wordt niet meer aangemaakt, maar toch wordt de tand beschermd, ondanks de slijtage. Wanneer door slijtage de tandholte of pulpaholte genaderd wordt, wordt een dun laagje dentine gevormd om te voorkomen dat er bacteriën of andere ongeregeldheden in de tandholte kunnen komen, waardoor tandbederf op zou treden. Dit laagje nieuw gevormd dentine wordt de secundaire dentine genoemd. Omdat dit secundaire dentine kleurstoffen uit het voer opneemt, wordt het uiteindelijk zichtbaar als een donker plekje aan de buitenkant van het snijvlak van de tand, dus aan de kant van de lippen. Deze zogenaamde tandster wordt bij de middelste snijtanden het eerst zichtbaar, vanaf een jaar of 5, en is in eerste instantie ovaal van vorm. De andere snijtanden volgen 1 en 2 jaar later. The Horse In Depth Het Gezonde Paard Pagina 9 van 11

10 Wanneer de tand verder slijt wordt de tandster rond van vorm en kleiner en verschuift naar het midden van de tand. Uiteraard gebeurt ook dit niet bij alle snijtanden tegelijk, maar in volgorde van leeftijd van de tand. Niet alle paarden hebben de pulpaholte op dezelfde plaats liggen. Bij paarden die hem vrij ver naar voren hebben liggen zal daarom ook 1 of 2 jaar eerder een tandster zichtbaar worden, die dichter naar de rand ligt. Bij deze paarden verplaatst de tandster niet naar het midden van de tand, waardoor het risico bestaat dat ze een stuk jonger geschat worden dan ze werkelijk zijn. De vorm van de tand is niet van boven naar beneden precies gelijk. De jonge tand is vrij plat ovaal in de breedte aan de bovenkant en via driehoekig naar rond in het onderste deel van de tand, die dan nog in de kaak verborgen ligt. Daarom verandert door het slijten van de tand de Op oudere leeftijd treedt het tandvlees wat terug, waardoor de tanden langer lijken. (de pony is 20) vorm van het snijvlak met de jaren. Tegelijkertijd verandert de stand van de tanden ten opzichte van elkaar. Bij jonge paarden staan de tanden bijna loodrecht op elkaar en hoe ouder de paarden worden, hoe meer de tanden naar voren komen te staan. Dit lijkt nog erger dan het is doordat, tegelijk met het veranderen van de stand van de tanden, ook het tandvlees terug trekt. Deze veranderingen gaan zo geleidelijk en niet bij alle paarden gelijk, waardoor de stand en vorm van de tanden alleen maar een ruwe inschatting van de leeftijd mogelijk maakt. Op ongeveer 10 jarige leeftijd kan er een verticale groeve in de buitenste snijtanden in de bovenkaak ontstaan. Dit wordt de groeve van Galvayne genoemd. Deze groeve wordt tegenwoordig niet meer gebruikt bij het leeftijdsschatten, omdat hij bij ongeveer de helft van de paarden niet voorkomt. Kiespijn? Paarden hebben, net als mensen, zenuwuiteinden die via de wortelopening in het wortelkanaal van de tand komen. De zenuwuiteinden komen allemaal uit één bundel, die bij de schedel splitsen in een bundel voor de bovenkaan en een bundel voor de onderkaak. In het bot splitsen zenuwtakjes af voor de individuele tanden en kiezen. Het is mogelijk om een deel van de mond te verdoven door een injectie met verdovend middel te geven op de plaats waar de zenuw het bot in verdwijnt. Dit kan nuttig zijn wanneer een potentieel pijnlijke ingreep moet worden gedaan in de mondholte. Sommige paarden kunnen alleen nogal heftig reageren wanneer de zenuw op deze plaats wordt aangeprikt. The Horse In Depth Het Gezonde Paard Pagina 10 van 11

11 Acute pijn aan tanden of kiezen doordat ze plotseling aan koude of warmte worden blootgesteld, zoals waar wij wel eens last van hebben, lijkt bij paarden niet voor te komen. Ook een gebroken tand, waarbij de wortelholte open komt te liggen, lijkt bij paarden geen pijn op te leveren. Althans, ze lijken er met eten geen last van te hebben en ook het omliggende kaakbeen lijkt niet pijnlijk bij aanraking door, bijvoorbeeld, een halster. Maar paarden kunnen wel, net als wij, last krijgen van ontstoken tandvlees, of rottende tanden. Daarnaast kunnen ze last hebben van afwijkingen aan het gebit als gevolg van verkeerde slijtage. Het gaat te ver om binnen deze cursus verder in te gaan op de specifieke afwijkingen die aan een gebit voor kunnen komen, maar het moge duidelijk zijn dat het onderhoud van het gebit van je paard je aandacht verdient. The Horse In Depth Het Gezonde Paard Pagina 11 van 11