Min. Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Werkgroep prehistorische vuursteenmijn Rijckholt. Nederlandse geologische vereniging Afdeling Limburg

Transcriptie

1 Samenstelling Limburgs Museum Venlo Vormgeving Zuiderlicht.nl Maastricht Verhaal Jacques Vriens Gronsveld Techniek vuursteenmijn Caslicht Deurne Illustraties Mark Janssen Valkenburg Website - CD-rom AB_C media Utrecht Betrokken organisaties Provincie Limburg Limburgs Museum Staatsbosbeheer Min. Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Werkgroep prehistorische vuursteenmijn Rijckholt Gemeente Eijsden Nederlandse geologische vereniging Afdeling Limburg ROB Amersfoort De vuursteenmijn van Rijckholt is een van de belangrijkste archeologische monumenten van Nederland. Op initiatief van de provincie Limburg, Staatsbosbeheer en het Limburgs Museum in Venlo is een educatief project ontwikkeld. Dit project wordt gefinancierd door het Ministerie van OC&W in het kader van de regeling Erfgoed Bereikbaar Limburgs Museum Venlo INFO LEERKRACHT_DEF.indd :45:46

2 1 Opzet en gebruik van de leskist pagina 3 2 Les 1: Ruzie om de vuursteenmijn pagina 5 3 Les 2: Op expeditie pagina 27 4 Les 3: Ontdek de geheimen van de vuursteenmijn pagina 58 5 Kopierbladen bestemd voor de leerlingen pagina 62 6 Achtergrondinformatie voor de leerkracht pagina 73 7 Lijst van educatief materiaal in de leskist pagina 79 8 Bezoek aan de vuursteenmijn in Rijckholt pagina 81 9 Evaluatieformulier pagina Bronvermeldingen pagina 85 INFO LEERKRACHT_DEF.indd :45:47

3 pag 3 Opzet en gebruik van de leskist Prehistorische vuursteenmijn in Savelsbos; decor spannend educatief project Diep in het Savelsbos ligt het oudste archeologische en industrieel monument van Nederland. Het is een vuursteenmijn die zo n zesduizend jaar geleden werd geëxploiteerd. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw is de vuursteenmijn onderzocht door een werkgroep van enthousiaste amateurarcheologen en (oud-)mijnwerkers. Vervolgens heeft Staatsbosbeheer besloten de mijn onder toezicht van deze werkgroep toegankelijk te maken voor publiek. In 2004/2005 is een educatief project Expeditie Vuursteenmijn Rijckholt ontwikkeld, dat met name bedoeld is voor jongeren van tien tot veertien jaar. Doelgroepen Basisschool groepen 6 tot en met 8 Voortgezet onderwijs brugklas Ruzie om de vuursteenmijn als rode draad Het spannende verhaal Ruzie om de vuursteenmijn van Jacques Vriens, dat in de steentijd en in het Savelsbos speelt, dient als uitgangspunt voor het gehele educatieve project. In de mijn is een klank- en lichtspel gerealiseerd waardoor het verhaal tot leven wordt gebracht en de belevenissen van de prehistorische mens op deze unieke locatie zeer voelbaar zullen zijn. Algemeen doel leskist en website Als voorbereiding op dit rillingen-over-je-rugbezoek aan de vuursteenmijn gaan de leerlingen op school aan de slag met deze leskist inclusief een Cd-rom. Tevens is er een bijbehorende website De leskist en de Cd-rom/website kunnen overigens ook als zelfstandig project gebruikt worden, bijvoorbeeld als verdieping van de geschiedenismethode over de steentijd en/of de eerste boeren in de prehistorie. Doelstelling leskist De leerlingen krijgen door een combinatie van zelfwerkzaamheid en kennisoverdracht via digitale informatietechnologie een antwoord op de volgende onderzoeksvragen: Wat is vuursteen? Wat kun je met vuursteen doen? Hoe kom je aan vuursteen? Wanneer gebruik(t)en mensen vuursteen? Hoe leefden mensen in de tijd van de vuursteenmijnen? Ze komen daarbij in aanraking met archeologisch onderzoek en leren op die manier hoe mensen in de steentijd leefden. Ingang vuursteenmijn Kunstwerk bij de ingang van vuursteenmijn INFO LEERKRACHT_DEF.indd :45:50

4 pag 4 Opzet en gebruik van de leskist Lessencyclus Les 1 Ruzie om de vuursteenmijn Introductieverhaal Duur Organisatievorm 60 minuten klassikaal, individueel Benodigdheden - audio-cd - Cd-speler met boxen of computer met boxen - werkbladen 1 en 2 kopiëren voor alle leerlingen - potloden of pennen Les 2 Op expeditie Zelfwerkzaamheid Duur Organisatievorm 120 minuten in groepjes volgens een roulerend systeem Benodigdheden - twaalf expeditiekaarten met opdrachten - materiaal uit de leskist zoals vermeld op de expeditiekaarten - resten of stroken papier (bij expeditiekaart 4) - jampotje met deksel gevuld met azijn (bij expeditiekaart 9) - werkblad 3 kopiëren voor elk groepje (bij expeditiekaart 10) - een ruimte met een lengte van 15 meter (bij expeditiekaart 10) - werkbladen 4, 5 en 6 kopiëren voor alle leerlingen - potloden of pennen Les 3 Ontdek de geheimen van de vuursteenmijn Verwerking van de expeditie en verdieping van de stof Duur Organisatievorm 60 minuten in groepjes, klassikaal Benodigdheden - de werkbladen 4, 5 en 6, die de leerlingen in les 2 gemaakt hebben - werkbladen 7 t/m 10 kopiëren voor alle leerlingen - twaalf expeditiekaarten met opdrachten - scharen, plaksel, potloden of pennen - de website of evt. de Cd-rom - Computers met internetaansluiting, geluidskaart en boxen (of evt. Cd-rom drive) Les 4 Bezoek aan de vuursteenmijn Facultatief Zie hoofdstuk 8 INFO LEERKRACHT_DEF.indd :45:50

5 pag 5 Les 1: Ruzie om de vuursteenmijn Les 1 Duur Organisatievorm 60 minuten klassikaal, individueel Benodigdheden - audio-cd - Cd-speler met boxen of computer met boxen - werkbladen 1 en 2 kopiëren voor alle leerlingen - potloden of pennen Introductieverhaal Het spannende verhaal Ruzie om de vuursteenmijn van Jacques Vriens dat in de steentijd en in het Savelsbos speelt, dient als uitgangspunt voor het gehele educatieve project. In de mijn is een klank- en lichtspel gerealiseerd waardoor het verhaal tot leven wordt gebracht en de belevenissen van de prehistorische mens op deze unieke locatie zeer voelbaar zullen zijn. U kunt het verhaal in de klas aanbieden als hoorspel met behulp van de bijgevoegde audio-cd (duur ongeveer 40 minuten) of eventueel zelf voorlezen (zie pagina 7). Samenvatting verhaal Karakters Fjor: vriendje van Gente: meisje Grootvader: van Fjor, stamoudste Vader: van Fjor Moeder: van Fjor Miola: oudere zus van Fjor Einar: met-het-scheve-oog, stamoudste van concurrerende stam Antor: zoon van Einar-met-het-scheve-oog Oer: de mijngod Locaties Maas Prehistorisch dorp Savelsbos Vuursteenmijn Datering Prehistorie, steentijd, circa 6000 jaar geleden Fjor is samen met Gente aan het vissen in de Maas. Ze worden gevonden door Grootvader die woedend is, omdat ze op een stukje rivier aan het vissen zijn waar hun stam geen visrecht heeft. Dat is na een bloedige oorlog gegeven aan de concurrerende stam van Einar-met-het-scheve-oog. Antor de zoon van Einar heeft het gezien en zegt dat hij het aan zijn vader zal vertellen. Fjor, Gente en Grootvader gaan naar huis om proviand te halen voor Vader die in de vuursteenmijn werkt. Onderweg naar de mijn vertelt Fjor aan Gente over de stammenoorlog en gevaren verbonden aan het werken in de vuursteenmijn. Grootvader voegt zich weer bij hen en vertelt over zijn mijnervaringen en de problemen die er waren met de stam van Einar-methet-scheve-oog die de exploitatie van de mijn opeiste. Het karakter van Oer de mijngod wordt geïntroduceerd die vertoornd raakt als er vuursteen wordt onttrokken aan zijn onderaardse rijk. Bij de schacht waar Vader aan het werk moet zijn, ontmoeten ze Einar-met het-scheve-oog die Grootvader ter verantwoording roept, omdat Fjor en Gente in het gedeelte van de Maas hebben gevist waar dat niet mag. Er ontstaat een twistgesprek, waarop Einar wegloopt. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :45:51

6 pag 6 Les 1: Ruzie om de vuursteenmijn Les 1 vervolg Fjor wil Vader het eten aanreiken, maar uit de schacht komt geen teken van leven. Er moet iets gebeurd zijn. Fjor gaat naar beneden en vindt Vader bedolven onder stenen. Hij is gewond en met veel moeite kan hij uit de mijn worden geholpen. Als Vader hoort dat Einar in de buurt was, wordt die door hem beschuldigd van het laten instorten van de mijn. Een daad die om wraak roept. De mannen die in de mijnen werken, verzamelen zich en gaan naar het dorp om hun wapens op te halen. Op de terugweg vertelt Gente aan Grootvader dat Einar niet in de mijn is geweest. Grootvader is overtuigd door haar verhaal en schrijft de instorting toe aan Oer de mijngod. Het verhaal heeft een open einde. De kinderen die willen weten wat Gente ontdekt heeft, waardoor er geen oorlog uitbreekt, moeten naar de vuursteenmijn komen waar ze ook Oer de mijngod zullen ontmoeten. Verwerking van het verhaal Achtergrondinformatie vindt u in deel 6. Stel de volgende kernvragen: Waar gaat het verhaal over? Waar speelt het verhaal zich af? Wat is een vuursteenmijn? Wie kent nog andere vormen van mijnbouw? Vervolgens maken de leerlingen zelfstandig de werkbladen 1 en 2. Na afloop kunt u gezamenlijk de antwoorden van de opdrachten bespreken. Opdracht 1 Meerdere varianten. Opdracht 2 Meerdere varianten. Bespreek minimaal de begrippen amateur-archeoloog en oud-mijnwerker. Een archeoloog onderzoekt de geschiedenis op grond van bodemvondsten en opgravingen. Wijs bij de bespreking van oud-mijnwerkers op de sluiting van de Staatsmijnen in Limburg vanaf Waarom waren zij net enthousiast om de vuursteenmijn te onderzoeken? Opdracht 3 en 4 Meerdere varianten. Opdracht 5 Antwoord C. Vraag welk deel van het verhaal werkelijkheid is en welk deel fantasie. Hoe is men achter die werkelijkheid gekomen? Tenslotte Om de leerlingen voor te bereiden op het volgende lesonderdeel diept u het begrip expeditie uit. Een expeditie is een wetenschappelijke onderzoekingstocht naar bijvoorbeeld een weinig bekend land. Wie kan voorbeelden geven van een expeditie? Bijvoorbeeld naar de Noordpool of de Afrikaanse binnenlanden of het Savelsbos. Wie kent een televisieprogramma over een expeditie? Bijvoorbeeld: Expeditie Robinson, genoemd naar het boek Robinson Crusoë van Daniël Defoe uit 1719, Zipzoo: coördinaat X of Bobo s in the bush. Geef aan dat de leerlingen in een volgende les op school in groepjes op expeditie gaan aan de hand van twaalf expeditiekaarten om zo meer te weten te komen over de vuursteenmijn van Rijckholt. (Later volgt eventueel een echt bezoek aan de vuursteenmijn in het Savelsbos.) INFO LEERKRACHT_DEF.indd :45:51

7 pag 7 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn verhaal van Jacques Vriens INFO LEERKRACHT_DEF.indd :45:53

8 pag 8 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn Gespannen tuurt Fjor in het water van de Maas. Hij staat er tot zijn knieën in, vlak bij de oever, waar de rivier nog ondiep is. Zijn vriendinnetje Gente kijkt toe vanaf de kant. In zijn hand houdt Fjor een zelfgemaakte speer, een lange stok met aan het uiteinde een scherpe punt. Dan schiet de hand met de speer het water in. Raak! juicht Fjor. Aan de punt spartelt een vis. Goed gedaan Fjor! roept Gente. Ineens horen ze een stem. Fjor, waar zit je? Van schrik laat Fjor zijn speer in het water vallen. Mijn grootvader! sist hij en hij kijkt teleurgesteld naar de vis, die zich met een paar felle slagen van zijn staart heeft los gewurmd van de stok en onder water verdwijnt. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :45:58

9 pag 9 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn Kom! fluistert Gente. Fjor springt op de kant. Gente grijpt hem vast bij zijn arm. Vlug, hier naartoe! Ze trekt hem mee naar een klein wilgenbosje dat vlakbij ligt. Het blijft even stil. De twee kinderen maken zich zo klein mogelijk Ik weet dat je hier bent! dondert de stem van grootvader. Kom te voorschijn! Hij is woest, fluistert Gente. Ssst, antwoordt Fjor zacht, als hij ons vindt, zwaait er wat! Het is al te laat. Ineens valt er een schaduw over de kinderen heen. Vlak voor het wilgenbosje staat een grote stevige man met een dikke stok in zijn hand. Om zijn schouders hangt het ruige vel van een oeros waardoor hij nog indrukwekkender lijkt. Ik wist dat jullie hier zaten, briest hij. Jullie mogen niet vissen op deze plek. Dit deel van de rivier is van de stam van Einar-met-het-scheve-oog. De kinderen kruipen beschaamd onder het bosje vandaan En dat weten jullie donders goed, gaat grootvader boos verder. Ja maar grootvader, antwoordt Fjor zacht, er zit hier zoveel vis. Dat zit verderop ook, in het stuk waar ónze stam mag vissen. Maar hier zit veel meer, grootvader. Als Einar-met-het-scheve-oog jullie hier vindt, spietst hij júllie aan zijn speer. En komt er weer oorlog tussen zijn stam en de onze. Vooruit, naar huis. Je moeder heeft je nodig. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :45:58

10 pag 10 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn Ja maar grootvader..., probeert Fjor. Nu wordt grootvader nog bozer Sinds wanneer spreken kinderen grote mensen tegen! buldert hij. Gedwee buigt Fjor zijn hoofd. Hij weet maar al te goed, dat hij de regels van zijn stam overtreedt door tegen zijn grootvader in te gaan. Neem u mij niet kwalijk, zegt hij zacht. Wegwezen! snauwt grootvader. De kinderen gaan er gauw vandoor. Ze zijn allang blij dat ze geen klap met de stok hebben gekregen. Grootvader hinkt er boos achteraan. Zijn rechterbeen is voor een deel verlamd omdat hij als kind ooit door een wolf is aangevallen. Maar dankzij de stok komt hij toch aardig snel vooruit. Ineens duikt er voor hem een jongen op uit de struiken en verspert hem de weg. Wat moet je hier, ouwe man? Grootvader wil zijn stok opheffen om zich te verdedigen, maar dan ziet hij dat het Toran is, de zoon van Einar-met-het-scheve-oog. O, ben jij het, bromt grootvader. Rustig maar jongen, niks aan de hand. En een beetje meer eerbied voor de ouderdom, hè! Ik heb het wel gezien, roept Toran fel, Fjor was in óns water aan het vissen. Dat ga ik aan mijn vader vertellen. Dat moet je vooral doen, jongen. En vertel er meteen bij dat zijn grootvader Fjor heeft weggejaagd uit júllie water. Kalm duwt hij Toran opzij met zijn stok en hinkt verder terwijl hij denkt: Als hier maar geen gedonder van komt. Toran kijkt hem even na en holt dan weg om zijn eigen vader te waarschuwen... INFO LEERKRACHT_DEF.indd :45:58

11 pag 11 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn Ondertussen zijn Fjor en Gente vlakbij de plek gekomen waar zij met hun families wonen. Het is niet ver van de rivier waar de oever overgaat in het hoger gelegen land. Een kleine nederzetting met een paar boerderijen. Grote langwerpige bouwsels met een dak van stro en muren van takken en leem. Fjor stopt ineens met hollen. Wacht Gente! roept hij hijgend. Je mag niets tegen mijn moeder zeggen. Dat doet jouw grootvader anders wel, antwoordt Gente. Dat gezeur altijd, moppert Fjor, over die oorlog van vroeger. Het was wel heel erg, zegt Gente, met veel bloed en doden. Mijn vader heeft erover verteld. Maar dat is toch allang geleden. Onze stam heeft nu de vuursteenmijntjes in het bos en de stam van Einar-met-het-scheve-oog heeft het beste stuk van de rivier. Wij de harde vuursteen en hij de goede vis. Gente grinnikt. Maar vandaag hadden wíj bijna de goede vis. Ja, zegt Fjor treurig, het zou een mooie vangst zijn geweest. Heb jij Einar-met-het-scheve-oog wel eens van dichtbij gezien? vraagt Gente. Ja, één keertje. Hij ziet er heel eng uit met dat rare oog van hem. Net een vissenkop. Gente schiet in de lach. Ik heb gehoord dat hij er altijd heel nétjes uitziet. Hij heeft zelfs een mooiere mantel om dan jouw grootvader. Klopt, antwoordt Fjor. En er wordt ook verteld dat hij zich nooit smerig maakt. Zelfs tijdens een woest gevecht zorgt hij ervoor dat er geen bloedspatje of moddervlekje op zijn kleren komt. Hij kan niet tegen viezigheid. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :45:58

12 pag 12 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn In de verte zien ze grootvader aankomen. Laten we maar doorlopen, zegt Gente. Ze rennen samen naar het huis van Fjor. Voor de boerderij is Miola, de grote zus van Fjor, bezig van klei een pot te maken. Fjor groet zijn zus, duwt de ossenhuid die voor de ingang hangt opzij en stapt naar binnen. Gente blijft in de deuropening staan en kijkt nieuwsgierig de open ruimte in. Het huis van Fjor is veel groter dan dat van haar familie. In het midden brandt een flink vuur. Aan de zijkanten, tegen de lemen muren, liggen huiden waar s nachts op geslapen wordt. In een hoek scharrelen een geit en een varken rond. Fjors moeder zit op haar knieën naast het vuur. Met een scherp stuk vuursteen schraapt ze het vet van de binnenkant een wisenthuid. Zodra ze Fjor ziet, roept ze boos: Zo, ben je daar! Ik had toch gezegd dat je in de buurt moest INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:01

13 pag 13 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn blijven. Je moet brood en vlees brengen aan je vader in de vuursteenmijn. Hij zal zo langzamerhand wel honger hebben. Ik was het vergeten, moeder, zegt Fjor. Smoesjes, ga maar gauw! Ze wijst naar een kleine mand die op een steen staat. Fjor pakt de mand en wenkt naar Gente. Hij wil er zo snel mogelijk vandoor, voordat grootvader hen inhaalt. De twee kinderen moeten een flink stuk lopen voor ze bij de vuursteenmijnen zijn. Eerst volgen ze een pad dat door een moerassig gebied voert. Op sommige plekken is het zo vochtig, dat je er bijna niet vooruit komt. Daarom zijn hier en daar dunne boomstammetjes dwars over het pad gelegd. Al snel begint de weg langzaam te stijgen en ze laten het moeras achter zich. De begroeiing wordt dichter. Ze bereiken een groot bos waar de hoge bomen vrij dicht op elkaar staan met daaronder een bijna ondoordringbaar struikgewas. Het pad wordt smaller en gaat vrij steil omhoog. Gente en Fjor blijven vlak bij elkaar. Niet dat ze echt bang zijn. Ze weten dat er everzwijnen rondlopen in het bos, maar die wagen zich meestal niet in de buurt van mensen. Boven hun hoofd zingen de vogels en klinkt de vertrouwde roep van een buizerd. Dat stelt hen nog meer gerust. Plotseling horen ze achter zich iemand schreeuwen. Het geluid is nog ver weg, maar ze kunnen wel verstaan wat er geroepen wordt: Wacht! Wacht nou even! De kinderen kijken elkaar aan. Wie kan dat zijn? Vlug, fluistert Fjor, van het pad af. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:02

14 pag 14 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn Ze wringen zich met moeite het dichte kreupelhout in. De mand met eten blijft even haken achter een dikke tak. Een stukje verderop is gelukkig een kleine open plek. Daar gaan de kinderen op hun hurken zitten en wachten af. Ken je het verhaal van de twee vermoorde mijnwerkers? fluistert Fjor. Dat heeft grootvader mij wel eens verteld. Gente schudt van nee. Toen er nog oorlog was met de stam van Einar-met-het-scheve-oog gingen drie mannen van ónze stam op een dag naar de vuursteenmijnen. Ze liepen ook over dit pad en dachten dat het veilig was, omdat er al een paar volle manen lang niet was gevochten. Een van die mannen was mijn grootvader. Halverwege de tocht kreeg hij last van zijn been en zei tegen de anderen: Lopen jullie maar vast door. Ik moet wat rusten De twee mannen gingen verder en hoorden na een tijdje iemand roepen Wacht! Wacht nou even! Ze dachten natuurlijk dat het mijn grootvader was en bleven staan. Toen werden ze ingehaald door een groep krijgers van Einar-met-het-scheve-oog. Er volgde een vreselijke gevecht, maar onze mannen konden niet op tegen de overmacht. Mijn grootvader had de krijgers van Einar-met-het-scheve-oog gelukkig horen aankomen en zich snel verstopt. Hij heeft nog geprobeerd zijn makkers te bereiken via een omweg, maar kwam te laat. Ze waren al vermoord. Gente huivert en kruipt dichter tegen Fjor aan. Ik bescherm je wel, zegt Fjor stoer en hij voelt zich al een echte man. Ineens klinkt vlakbij: Waar zitten jullie? De kinderen kijken elkaar met grote ogen aan en Fjor begint ook te beven. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:02

15 pag 15 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn Waar zijn jullie! herhaalt de stem. Gente schiet in de lach. Het is je grootvader, Fjor! Opgelucht komen de kinderen tevoorschijn. Alweer verstopt? vraagt grootvader. Blijven jullie aan de gang? Het komt door dat verhaal van u, antwoordt Fjor. Over die twee mannen die hier zijn vermoord. Grootvader slikt even en mompelt nors: Ja, het is al goed. En Fjor wilde mij beschermen, gniffelt Gente, maar hij werd net zo bang als ik. Dat viel best mee, hoor, protesteert Fjor. Kom, zegt grootvader, ik ga met jullie mee naar de mijn. Waarom? vraagt Fjor verbaasd. De laatste jaren is grootvader niet meer bij de mijn geweest omdat het hem steeds meer moeite kost om lange stukken te lopen. Ik wilde de vuursteenmijnen nog eens zien, antwoordt hij, maar zijn stem klinkt niet erg overtuigend. Hij wil niet zeggen dat hij zich zorgen maakte om de kinderen. Want hij weet niet wat die vervelende Toran allemaal tegen Einar-met-het-scheve-oog heeft verteld. Met zijn drieën vervolgen ze de tocht naar de mijnen. Grootvader komt maar langzaam vooruit, maar hij laat zich niet kennen. Onderweg vertelt hij over de tijd dat hij ook in de mijn werkte. In het begin konden we de vuursteen zo uit het bos halen. Je hoefde maar even te graven en je had al een paar grote brokken te pakken. Maar we moesten steeds dieper gaan en toen zijn we begonnen met putten te maken. Wij noemen die INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:02

16 pag 16 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn putten schachten. Dat was zwaar werk. Onder het bos zit eerst een laag met kiezelstenen. Die moet je om te beginnen uitgraven. En dan komt pas de mergel. Die is gelukkig niet zo hard als steen, maar voordat je diep genoeg zit, ben je wel een tijdje bezig. Bent u nooit bang geweest? vraagt Gente. Bang? Wat is dat? Gente stoot Fjor aan en zegt vals: Jij lijkt zeker op je grootvader? Grom, doet Fjor. Ik was alleen bang toen we oorlog kregen over de mijnen, gaat grootvader verder. Oorlog met de stam van Einar-met-het-scheve-oog. Hij wilde ook graven in het bos, maar die mijnen waren van ons. Ik was niet bang voor mezelf, want een krijger moet vechten voor zijn eer. Ik vreesde voor het leven van de vrouwen en kinderen van onze stam. Gelukkig kwam er uiteindelijk vrede INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:05

17 pag 17 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn omdat we het beste deel van de rivier aan Einar-met-het-scheve-oog gaven. En het blíjft vrede, zolang niet een paar vervelende kinderen daar gaan vissen! Fjor en Gente kijken elkaar aan. Ze hoopten dat grootvader het vergeten zou zijn. Daarom vraagt Fjor gauw: Wanneer mag ik de mijn in, grootvader? Dat zal nog even duren, jongen. Daarvoor moet je groter en sterker zijn. Het is gevaarlijk en smerig werk. De gangen kunnen instorten en als je dan ook nog mergelstof in je ogen krijgt, ben je verloren. Én er is altijd het gevaar van Oer de mijngod. Oer de mijngod? vraagt Fjor. Ja jongen, die woont onder de grond. Oer wil niet dat wij zijn vuursteen stelen. Soms wordt Hij woedend en laat Hij de hele mijn instorten. Zomaar, zonder dat er een aanleiding voor is. Daar gebruikt Hij vaak de aardpijpen voor. Aardpijpen, grootvader? Wat zijn dat? Als je onder de grond rondkruipt, heb je een dik, zwaar en stevig pak mergel boven je kop zitten. Maar op sommige plekken is dat spul niet zo sterk genoeg. Daar is in de loop van de tijd van bovenaf, vanuit het bos, water doorheen gesijpeld en is het gaan verzakken. Zo maakt Oer op Zijn eigen houtje een schachtje en gooit het vol stenen, takken en andere troep. Dat noemen we een aardpijp. En soms, als je onder de grond aan het graven bent, stuit je op zo n pijp. Als je dan niet op tijd weg bent, dondert al die troep over je heen. Een verrassing van Oer de mijngod. En daarom moet je eerst de gezangen leren om Oer te kalmeren; Hem INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:06

18 pag 18 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn vriendelijk te stemmen en Hem zo te bedwingen. Hoe gaan die gezangen, grootvader. Ik wil ze vast leren. Die mag ik hier niet zingen, Fjor. Dat kan alleen maar onder de grond. Als ik het hier zou doen, komen de boze geesten er op af. Dat is te gevaarlijk. Fjor en Gente kijken ongerust om zich heen. Het lijkt of de geesten er al zijn. Het is ineens onheilspellend stil in het bos. Gelukkig bereiken ze al vrij snel de plek waar de mijnen zijn. Hier en daar zijn wat bomen gekapt met behulp van bijlen - stevige dikke takken waaraan met touw een scherp stuk vuursteen is vastgemaakt. En overal zien ze kleine gaten in de grond. Dat zijn de schachten die net groot genoeg zijn om één man door te laten. Mannen zijn bezig om manden op te hijsen uit de schachten. In elke mand zitten grote brokken grijszwarte vuursteen. Grootvader vraagt waar de vader van Fjor is. Een van de mannen wijst naar het dichte bos achter hem. Hij is daar al dagen bezig. De mijnen hier zijn langzamerhand uitgeput. Verderop graaft hij een nieuwe mijn gegraven. Samen met de kinderen loopt grootvader door. Ze moeten eerst weer over een smal pad dwars door het bos. Een eind verderop zijn weer bomen gekapt en zien ze de ingang van een nieuwe schacht. Er staat iemand naast. Vader! roept Fjor. Dan zien ze pas wie het is. Daar staat... Einar-met-het-scheve-oog. Het stamhoofd ziet er nog indrukwekkender uit dan grootvader. Hij heeft een INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:06

19 pag 19 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn grijs jak aan en over zijn schouders hangt een prachtige mantel die gemaakt is van berenbont. De kinderen schrikken, maar grootvader zegt rustig: Jullie blijven hier staan. Ik ga wel naar hem toe. Zwijgend loopt hij naar Einar-met-het-scheve-oog. Gente fluistert tegen Fjor: Wat een enge kop. Maar voor de rest ziet hij er mooi uit, antwoordt Fjor zacht. Gente knikt. En geen spatje viezigheid. Ze kijkt naar hun eigen kleren die na de tocht door het dichte oerbos erg vuil zijn geworden. Hoe zou hij dat toch doen, vraagt Gente bijna onhoorbaar, door het bos lopen zonder vies te worden? Sssst, zegt Fjor en hij wijst naar zijn grootvader. Die staat inmiddels vlak voor Einar-met-het-scheve-oog. Twee reuzen die elkaar onderzoekend aanstaren. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:09

20 pag 20 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn Wat moet je hier? snauwt grootvader. Vuursteen halen uit jouw mijn, net zoals jullie vis halen uit míjn rivier. Dat was een kwajongensstreek, zegt grootvader. Dat mag je ons niet kwalijk nemen. Wij, grote mensen, houden ons aan de afspraak. Jullie het beste stuk van de rivier en wij de mijnen. Als je vuursteen nodig hebt kun je met ons ruilen tegen vis, maar je blijft uit die mijn. Afspraak is afspraak! Maar jullie houden je niet aan de afspraak! Grootvader wijst naar de ingang van de schacht. Ben jij daarin geweest? Einar-met-het-scheve-oog antwoordt grijnzend: Voor jou een vraag, voor mij een weet. Grootvader heft bezwerend zijn stok op en roept met trillende stem: Als jij in de vuursteenmijn bent geweest, zullen we opnieuw oorlog krijgen! Einar-met-het-scheve-oog lacht vals, slaat zijn mantel om zich heen en loopt weg. Vlak voordat hij in het dichte struikgewas verdwijnt, draait hij zich even om: Als jullie zo nodig willen vechten, hoor ik het graag. Wij zijn er klaar voor! Boos blijft grootvader achter. Ik haat die man. Hij daagt ons telkens uit. Volgens mij wil hij niets liever dan wéér die vervloekte oorlog. De kinderen lopen naar hem toe. We moeten vader eten brengen, zegt Fjor. Hij denkt niet graag aan oorlog. Toen hij nog wat jonger was, leek het hem wel spannend. Maar nu hij groter is en hij er steeds meer vreselijke verhalen over hoort, wil hij dat het vrede blijft. Hij moet er niet aan denken dat in een oorlog zomaar zijn ouders vermoordt zouden worden of zijn vriendinnetje Gente. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:10

21 pag 21 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn Bij de schacht is het stil. Meestal hoor je vanuit de diepte vaag de geluiden van het hakken in de mergel om de brokken vuursteen los te krijgen. Maar ze horen niets. Fjor roept in het gat: Vader, uw eten! Er komt geen antwoord. Dat is vreemd, zegt grootvader ongerust. Hij moet ons kunnen horen. De zijgangen zijn een paar mans-lengtes diep. Er kunnen hoogstens drie mannen achter elkaar liggen, dan ben je al aan het eind van de gang. Er moet iets gebeurd zijn. Ik ben bang dat Einar-met-het-scheve-oog in de mijn is geweest en... Grootvader maakt zijn zin niet af. Angstig kijken de kinderen hem aan. Dan neemt hij een besluit. Fjor, je moet naar beneden. We moeten weten wat er aan de hand is. Fjor voelt zich ineens heel raar. Hij mag de mijn in! Dat vervult hem met trots, maar tegelijkertijd maakt hij zich zorgen. Als grootvader dit zomaar goed vindt, moet er wel iets met zijn vader gebeurt zijn. Over de schacht ligt een dikke tak, waaraan een touw is vastgemaakt waarlangs je naar beneden kunt klimmen. Fjor gaat op de rand van het gat zitten, pakt het touw en klemt zijn voeten er omheen. Hij hangt nu bovenin de schacht. Zijn hart begint als een razende te bonzen. Hij kijkt naar zijn grootvader en Gente die alle twee aan de rand van de schacht staan. Laat je zakken, zegt grootvader, maar rustig aan, jongen. Gente glimlacht tegen hem en zegt: Nu ben je écht stoer. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:10

22 pag 22 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn Fjor haalt diep adem en klautert behendig naar beneden. In het bos heeft hij dat al zo vaak gedaan. Er is niets leukers een touw aan een boom binden en van de ene tak naar de andere zwieren. Maar dit is anders. Dit is geen spelletje meer. Eerder dan hij verwacht, voelt hij grond onder zijn voeten. Hij kijkt omhoog en ziet een smalle pijp met aan het eind een rond gat waar het licht doorheen komt. Grootvader steekt zijn hoofd over de rand en roept: Alles goed? Ja grootvader, antwoordt Fjor. Hij probeert zo gewoon mogelijk te klinken, maar zijn hart bonst nog steeds. Ineens moet hij denken aan Oer de mijngod. Als die nu boos wordt, is alles voor niets geweest. Wist hij maar de gezangen om Oer te bedwingen. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:13

23 pag 23 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn Hij ziet dat de schacht onderaan wijd uitloopt. Er is hier meer ruimte dan in de smalle pijp boven hem. Langzaam raakt Fjor gewend aan de schemering en krijgt in de gaten dat er om hem heen een paar lage gangetjes zijn. Alsof hij midden in een ster staat en de gangetjes de stralen zijn. In één ervan moet zijn vader zitten. Voorzichtig kruipt hij naar de dichtstbijzijnde gang. Op zijn hurken past hij er net in en hij schuifelt naar binnen. Een paar keer stoot hij zijn hoofd, zo laag is het er. Het daglicht dringt hier bijna niet meer door. Maar als hij gewend is aan de schemering, kan hij de brokken vuursteen zien die in de gele mergelwand zitten. Vrij snel bereikt hij het einde van de gang. Hier is het echt donker, denkt Fjor. Daarom kunnen ze de gangetjes nooit dieper maken. Hij schuifelt achteruit terug naar de schacht. Daar kijkt hij om zich heen om te zien of er in de andere gangetjes iets te ontdekken valt. Plotseling schrikt hij en roept naar boven: Grootvader, een van de gangen is ingestort! Het blijft even stil, maar dan komt het antwoord: Ik denk dat je je vergist, Fjor. Dat is afval. Als we een nieuwe gang maken, gooien we de mergel die we daaruit halen in een gang die niet meer gebruikt wordt. Dan hoort Fjor een zacht gekreun. Ik hoor iemand! roept Fjor. Ú hebt u vergist! Hij weet dat hij zijn grootvader tegenspreekt, maar dat kan hem niks schelen. Naast hem op de grond liggen een paar gebruikte hakken. Stevige knuppels met aan het uiteinde een stuk vuursteen eraan vastgemaakt. Fjor grijpt een van de hakken en gaat als een razende de puinberg te lijf. Het INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:13

24 pag 24 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn gekreun wordt luider. Hij weet nu maar een ding: hij moet zijn vader bereiken. Ineens ontstaat er een groot gat in het puin en ziet hij zijn vader liggen. Fjor, ben jij het? kreunt hij. Ja vader. Fjors stem klinkt bijna trots. Ik was hier bezig. Er zit een prachtige laag met vuursteen. Ineens hoorde ik iets achter mij en meteen stortte de gang in. Ik had een pilaartje laten staan om het dak te steunen, maar dat heeft het begeven. Ik heb een stuk vuursteen op mijn hoofd gekregen. Ik ben even helemaal weg geweest. Totdat ik jou hoorde roepen. Kom, help me, mijn zoon. Fjor wringt zich door het gat naar binnen en pakt zijn vader bij de hand. Auw, kreunt zijn vader, mijn arm. Wacht ik probeer zelf naar buiten te komen. Fjor drukt zich zoveel mogelijk tegen de wand zodat zijn vader hem kan passeren. Die kruipt moeizaam en hoestend van het mergelstof het gangetje uit. Fjor komt achter hem aan. Dan ziet Fjor dat de rechterarm van zijn vader helemaal slap hangt en dat zijn hoofd bloedt. Hoe gaat het? roept grootvader van boven. Vader is hier, roept Fjor terug. Er is iets met zijn arm en zijn hoofd. Hij kan zo niet naar boven. Kan hij zijn andere arm gebruiken, Fjor? Ja grootvader! Bind het touw om zijn middel en laat hij zich daaraan goed vasthouden. Zo kunnen we hem omhoog trekken, want ik heb hulp gekregen. Gente heeft de INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:14

25 pag 25 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn mannen gewaarschuwd die bij de andere mijnen bezig waren. Even later wordt de vader van Fjor langzaam opgehesen. Daarna komt het touw opnieuw naar beneden en kan Fjor naar boven klimmen. Gente komt meteen naar hem toe en legt een arm om zijn schouder. Wat ben jij dapper, zegt ze zacht. Fjor gloeit helemaal van binnen. Grootvader vertelt aan Fjors vader dat Einar-met-het-scheve-oog hier was. Wat! roept Fjors vader woedend. Dan moet híj het zijn geweest die naar beneden is gekomen en de gang heeft laten instorten. Hij wil dus oorlog. Nou, dat kan hij krijgen. Mannen, we gaan onmiddellijk terug naar ons dorp en vallen Einar-met-het-scheve-oog aan! Grootvader schudt treurig zijn hoofd. Nee, dat niet, zegt hij, niet wéér al dat bloedvergieten, al die doden en gewonden. Maar onze eer is aangetast, brult Fjors vader. Die schoft is in ónze mijn geweest en heeft mij proberen te vermoorden. Er komen nog meer mannen aanlopen. Als ze horen wat er gebeurd is, roepen zij ook om wraak. Maar Gente zegt: Einar-met-het-scheve-oog is niet beneden geweest. Stomverbaasd kijkt Fjors vader haar aan en roept dan: Zwijg, meisje! Wat weet jij nou van de rotstreken van Einar-met-het-scheve-oog? Wat weten vrouwen van oorlog? Gente slaat beschaamd haar ogen neer. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:14

26 pag 26 Verhaal: Ruzie om de vuursteenmijn Kom, schreeuwt Fjors vader, terug naar het dorp. We halen onze wapens op en wreken ons op Einar-met-het-scheve-oog en zijn volk! Wraak! roepen de andere mannen en in een optocht trekken ze het bos in. Fjor loopt samen met Gente en grootvader achteraan. Hoe weet jij dat meisje? vraagt grootvader. Hoe weet jij dat Einar-met-het-scheve-oog niet beneden is geweest? Dan vertelt Gente wat ze ontdekt heeft. Vol bewondering kijkt de oude man haar aan en zegt: Je hebt gelijk. Het is Oer geweest die de gang heeft laten instorten en niet Einar-met-het-scheve-oog. Die heeft ons gewoon willen uitdagen, maar daar mogen wij niet intrappen. We vertellen alles onmiddellijk. Dan komt er gelukkig geen oorlog. En Fjor zegt: Jij bent slim, Gente, heel slim. Dankbaar kijkt ze hem aan en antwoordt: Maar jij bent dapper, Fjor, heel dapper! Waarom er geen oorlog komt? Als je dat wilt weten moet je naar de vuursteenmijn in het Savelsbos komen. Daar zul je zien hoe bijna zesduizend jaar geleden vuursteen uit de grond werd gehaald door de stam van Fjor en Gente. Je zult er ook meemaken hoe de vader van Fjor werd bedolven in de mijn; je zult er Oer de mijngod ontmoeten en.. kunnen ontdekken waarom de oorlog gelukkig niet doorging. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:17

27 pag 27 Les 2: Op expeditie Les 2 Duur Organisatievorm 120 minuten in groepjes volgens een roulerend systeem Benodigdheden - twaalf expeditiekaarten met opdrachten - materiaal uit de leskist zoals vermeld op de expeditiekaarten - resten of stroken papier (bij expeditiekaart 4) - jampotje met deksel gevuld met azijn (bij expeditiekaart 9) - werkblad 3 kopiëren voor elk groepje (bij expeditiekaart 10) - een ruimte met een lengte van 15 meter (bij expeditiekaart 10) - werkbladen 4, 5 en 6 kopiëren voor alle leerlingen - potloden of pennen Zelfwerkzaamheid De leerlingen gaan in groepjes zelf aan de slag. Tijdens hun expeditie volgen ze de opdrachten van de twaalf expeditiekaarten, waardoor ze antwoorden krijgen op de vijf onderzoeksvragen. Een onderzoek is meestal één grote puzzel. Hoe meer puzzelstukjes ze vinden, hoe meer ze te weten komen. Voorbereiding op de expeditie - Verspreid in een lokaal de twaalf expeditiekaarten met het benodigde materiaal uit de leskist zoals aangegeven op de expeditiekaarten. - Geef elke leerling de werkbladen 4, 5 en 6 met potlood of pen. - Verdeel de klas in groepjes van 3 tot 4 leerlingen. Maak niet meer dan 10 groepjes. Instructies leerlingen - Jullie rouleren dadelijk in groepjes langs twaalf expeditiekaarten. Zo proberen jullie een antwoord te krijgen op vijf onderzoeksvragen. 1 Wat is vuursteen? 2 Wat kun je met vuursteen doen? 3 Hoe kom je aan vuursteen? 4 Wanneer gebruik(t)en mensen vuursteen? 5 Hoe leefden de mensen in de tijd van de vuursteenmijnen? - Elke expeditiekaart heeft een eigen nummer. Op de achterkant van elke kaart vinden jullie de opdrachten. - Bij elke expeditiekaart is iemand anders de expeditieleider. Hij/zij leest de opdrachten hardop voor en zorgt dat iedereen aan bod komt. - Jullie hoeven alleen bij expeditie 10 iets op een blaadje te schrijven. Bij de overige opdrachten dus niets. Tekeningetjes geven aan, wat wél van jullie verwacht wordt: Jullie beantwoorden een vraag door er samen over te praten. Jullie moeten (samen) iets doen. Jullie krijgen informatie door goed te lezen. Jullie ontdekken iets door goed te kijken. Jullie moeten goed nadenken. INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:20

28 pag 28 Les 2: Op expeditie Les 2 vervolg (In de klapper Expeditiemateriaal staan de tekeningetjes in het groot, zodat u die aan de kinderen kan tonen.) - Elke opdrachtkaart eindigt met een puzzelvraag. Dit is een meerkeuzevraag met een antwoord A, B of C. Daarbij heb je de werkbladen 4, 5 en 6 nodig. Is bij puzzelvraag 6 bijvoorbeeld A het goede antwoord, dan zet je op werkblad 5 bij de 6A een kruisje in het hokje. Je potlood heb je dus alleen nodig om een kruisje te zetten. Jullie onderzoek is namelijk één grote puzzel. In een volgende les geven alle goede puzzelstukjes bij elkaar een antwoord op de geheimen van de vuursteenmijn. - Ruim na elke opdracht alles weer op voor de volgende expeditiegangers. - Jullie hoeven de expeditiekaarten niet in de juiste volgorde te maken. Ga verder met een expeditiekaart die niet bezet is. - Voor een proef bij expeditiekaart 9 leg ik in dit glas met azijn een brokje mergel. - Dus: Ga op expeditie: ontdek de geheimen van de vuursteenmijn. Veel succes! INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:20

29 pag 29 Schema expeditie (deel 1) Onderzoeksvraag Expeditiekaart Activiteit Benodigdheden Antwoorden opdrachten puzzelvragen Wat is vuursteen? exp. 1 Afgeslagen stenen We voelen aan verschillende stenen om de eigenschappen te ontdekken. 1A Doos met zes stenen 1B Informatieblad 1C Informatieblad opdracht 1 1a 1 Vuursteen 1a 2 Afslag van vuursteen 1a 3 Kwarts 1a 4 Afslag van kwarts 1a 5 Mergel 1a 6 Afslag van mergel opdracht 2 Kwarts: hard slaan Mergel: doorzagen Vuursteen: kort tikken Puzzelvraag 1B Wat is vuursteen? exp. 2 Stenen langs de Maas We bekijken stenen en proberen ze te herkennen. 2A Doos met zes stenen afkomstig uit de Maas 2B Twee insteekhoezen met zeven informatiekaartjes Opdracht 1 Ronde vormen Opdracht 2 2a 1 Vuursteenstukken 2a 2 Gerolde vuursteen of Maasei 2a 3 Kwartsiet met kwartsbanden 2a 4 Revinienkwartsiet 2a 5 Witte kwarts 2a 6 Conglomeraat (Kaartje Mergel of witte kalksteen blijft over) Opdracht 3 Stenen uit de Ardennen: revinienkwartsiet, conglomeraat, witte kwarts. Puzzelvraag 2C INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:20

30 pag 30 Schema expeditie (deel 2) Onderzoeksvraag Expeditiekaart Activiteit Benodigdheden Antwoorden opdrachten puzzelvragen Wat kun je met vuursteen doen? exp. 3 Bodemschatten We reizen miljoenen jaren terug in de tijd om te begrijpen hoe vuursteen in de bodem is ontstaan. 3A Doos met 20 puzzelstukken 3B Doos met twee mergelblokken, drie loepen en doosjes met löss en grind Opdracht 1 Afbeelding van de puzzel: (zie pagina 32) Puzzelvraag 3B Wat kun je met vuursteen doen? exp. 4 Scherpe kantjes We snijden met vuursteen 4A Doos met vuurstenen afslagen 4B Drie onderleggers Zelf toevoegen: resten of stroken papier Opdracht 2 Huiden, vlees, stro Puzzelvraag 4A Wat kun je met vuursteen doen? exp. 5 Prehistorische uitvindingen We onderzoeken waar vuurstenen voorwerpen voor gebruikt worden. 5A Insteekhoes met negen kaartjes over vuurstenen voorwerpen 5B Informatieblad Opdracht 2 a Vuistbijl b Schraper of krabber c Mes d Hak e Boor f Pikhouweel g Geslepen bijl h Pijlpunt i Sikkel Puzzelvraag 5C Wat kun je met vuursteen doen? exp. 6 Puzzelen met bijlen We onderzoeken of bijlen altijd dezelfde vorm hebben gehad. 6A Doos met zeven onderdelen van verschillende bijlen 6B Insteekhoes met drie kaartjes met de cijfers 1, 2 en 3 Opdracht 1 Het hout is vergaan. Puzzelvraag 6C Wat kun je met vuursteen doen? exp. 7 Memory is herinnering We spelen Memory met afbeeldingen van gereedschap van vroeger en nu. 7 Twee insteekhoezen met twintig spelkaartjes Puzzelvraag 7A Hoe kom je aan vuursteen? exp. 8 Onderaardse gangen We leren een vuursteenmijn beter kennen aan de hand van een maquette (=bouwmodel). 8a Bouwmodel van een vuursteenmijn 8b Twee insteekhoezen met zeven tekstkaartjes Puzzelvraag 8B INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:21

31 pag 31 Schema expeditie (deel 3) Onderzoeksvraag Expeditiekaart Activiteit Benodigdheden Antwoorden opdrachten puzzelvragen Hoe kom je aan vuursteen? exp. 9 Aardpijpen We doen een proef met azijn en mergel om het ontstaan van een aardpijp in mergel te begrijpen. Zelf toevoegen: jampotje met deksel gevuld met azijn. 9A Informatieblad 9B Informatieblad 9C Doos met brokjes mergel Puzzelvraag 9A Wannneer gebruik(t)en mensen vuursteen? exp. 10 Tijdlopen We gaan rekenen en lopen in tijd, aan de hand van een tijdsbalk en losse puzzelstukken. Werkblad 3 kopiëren voor elke groep 10A Tijdbalk op de grond uitleggen, bijvoorbeeld in een gang i.v.m. de lengte van vijftien meter 10B Twee insteekhoezen met zeven kaartjes over uitvindingen. Opdracht 1 en 2 Landbouw, 7000 jaar geleden Vuursteen uit de mijn, 6000 jaar geleden Schrift, 2000 jaar geleden Steenkool uit de mijn, 1000 jaar geleden Boeken drukken, 500 jaar geleden Stoommachine, 250 jaar geleden Computer, 35 jaar geleden (ongeveer) Puzzelvraag 10B Wannneer gebruik(t)en mensen vuursteen? exp. 11 Streepjescode We doen een proef met jaarringen in boomschijven. 11A Boomschijf met jaarringen 11B Insteekhoes met zes kaartjes over streepjescodes 11C Informatieblad Opdracht 1 De boom groeit niet elk jaar even hard. Opdracht 2 De jaarringen lijken op een streepjescode. Ze zijn beiden uniek. Opdracht 3 in hetzelfde jaar geplant en in hetzelfde jaar omgehakt. in verschillende jaren geplant en in verschillende jaren omgehakt. Puzzelvraag 11A Hoe leefden de mensen in de tijd van de vuursteentijden? exp. 12 Met dieren onder één dak We volgen het werk van een archeoloog en graven in de bodem naar het verleden. 12A Informatieblad 12B Twee insteekhoezen met zes kaartjes Puzzelvraag 12C INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:21

32 pag 32 Oplossing puzzel expeditie 3 Savelsbos in Zuid Limburg Welke bodemschatten? Wanneer ontstaan? Hoe ontstaan? En nu? Löss jaar geleden Deze bodemschat is heel vruchtbaar en ideaal voor Er zijn een aantal koude ijstijden, afgewisseld met De eerste landbouwers en veetelers vestigen zich bomen en planten warmere perioden jaar geleden op deze vruchtbare grond. Ook Aan het einde van de laatste ijstijd neemt de wind nu nog wordt veel van ons voedsel hierop geteeld. grote hoeveelheden fi jne kleideeltjes (löss) mee naar Zuid-Limburg. Grind Deze bodemschat is ideaal voor de huizen- en wegenbouw. Vooral gedurende de afgelopen 1 miljoen jaar Alle bergen worden door de natuur gemaakt en ook weer afgebroken. Wat overblijft zijn stenen. Door rivieren worden die vervoerd over grote afstanden, waardoor ze rond worden. Dat is nu grind. De Maas Langs en in de Maas graaft men met grote baggermachines grind op. Vroeger hadden veel boeren en gemeenten een eigen kleine grindgroeve voor eigen gebruik. brengt veel grind mee uit Frankrijk en België. Kalksteen of mergel Deze bodemschat is geschikt voor o.a. huizenbouw, voor cementproduktie en voor bemesting van het 80 miljoen jaar geleden Zuid-Limburg is een zee. Daarin leven heel kleine diertjes, plankton genaamd. Deze hebben een Kalksteen wordt nog afgegraven voor produktie van cement. Er is nog één groeve waar bouwstenen akkerland kalkpantser. Als ze dood gaan zakken ze naar de worden gedolven. zeebodem. Zo ontstaan dikke lagen kalk, ook mergel genoemd. In die kalk vind je ook resten van grotere dieren. We noemen dat fossielen. Zo vind je schelpen, zeeëgels en koralen. Er zijn dieren bij van 18 meter lang, echte zeemonsters, zoals de Mosasaurus. Op de aarde naast de zee leefden toen de dinosauriërs. Vuursteen Deze bodemschat werd gebruikt om vuur te maken door te slaan op ijzerhoudende steen. Daaraan 80 miljoen jaar geleden In de afgezette kalk op de zeebodem graven kreeften gangetjes. Daarin en daaromheen zet zich een stof Vuursteen wordt nog gebruikt voor het verharden van wegen. dankt het ook zijn naam. Omdat vuursteen zo hard is af die we kiezelzuur noemen en die afkomstig is van heeft de prehistorische mens er ook vuurstenen bijvoorbeeld kiezelsponzen die in het water leven. werktuigen van gemaakt. Als die stof hard wordt spreken we van vuursteen. Die vuursteen vind je dus in de kalksteen (mergel). INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:35

33 pag 33 Expeditiekaarten 1 t/m 12 INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:35

34 pag 34 onderzoeksvraag 1: Wat is vuursteen? Afgeslagen stenen Activiteit We voelen aan verschillende stenen om de eigenschappen te ontdekken. Benodigdheden 1A Doos met zes stenen 1B Informatieblad 1C Informatieblad Webtocht 1 Onze stam heeft nu de vuursteenmijntjes in het bos en de stam van Einar-met-het-scheve-oog heeft het beste stuk van de rivier. Wij de harde vuursteen en hij de goede vis. Fragment uit Ruzie om de vuursteenmijn INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:36

35 Lees eerst de voorkant! pag 35 onderzoeksvraag: Wat is vuursteen? Afgeslagen stenen Opdracht 1 Jullie zien drie steensoorten. Van elke steensoort is een stuk afgeslagen. Dat noem je een afslag. Elke steen en elke afslag is anders. Leg de stenen bij de goede foto op het informatieblad 1B. Opdracht 2 Jullie kunnen hier (helaas) niet zelf op een steen slaan. Het afslaan is al gebeurd en ging bij iedere steen anders. Welk onderstaand hokje past bij welke steen, denken jullie? Je moest heel hard slaan. Doorzagen ging gemakkelijker. Je hoefde maar kort te tikken. Opdracht 3 Voel en bekijk de vuursteen. Beantwoord de volgende vragen met: ja, nee, of een beetje. Is de vuursteen... een brokstuk? een dunne schilfer? hard? zacht? korrelig? Iets anders. Heeft de vuursteen... een gladde rand? een ruwe rand? een scherpe rand? een hoekige rand? een ronde rand? Iets anders. Wat kun je met een vuursteen goed doen? Gebruiken als bouwsteen. Mengen met water, zodat je er bijvoorbeeld gaten mee kunt vullen. Snijden. Boren. Bedekken van bijvoorbeeld een oprit. Iets anders. Opdracht 4 Herhaal opdracht 3, maar nu met mergel en met kwarts. Opdracht 5 Lees informatieblad 1C over vuur maken. Puzzelvraag 1 Welke zin is NIET goed? Vuursteen is geschikt... A om mee te snijden, want de afslag heeft scherpe randen. B om vuur mee te maken, want vuursteen brandt goed. C om vuur mee te maken, want slaan met vuursteen kan vonken geven. Zet een kruisje bij het goede antwoord op je puzzelblad. Klaar? Draai dit blad weer om voor de volgende expeditiegangers en leg de stenen weer op een hoopje! INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:38

36 pag 36 onderzoeksvraag 1: Wat is vuursteen? Stenen langs de Maas Activiteit We bekijken stenen en proberen ze te herkennen. Benodigdheden 2A Doos met zes stenen afkomstig uit de Maas 2B Twee insteekhoezen met zeven informatiekaartjes Webtocht 2 Gespannen tuurt Fjor in het water van de Maas. Hij staat er tot zijn knieën in, vlak bij de oever, waar de rivier nog ondiep is. Fragment uit Ruzie om de vuursteenmijn INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:39

37 Lees eerst de voorkant! pag 37 onderzoeksvraag: Wat is vuursteen? Stenen langs de Maas Op de tafel liggen zes stenen. De Maas heeft deze stenen in de omgeving van Maastricht achtergelaten. We noemen deze stenen Maasgrind of 'zwerfstenen', omdat ze soms ver van hun 'geboortegrond' terecht zijn gekomen. Opdracht 1 Hoe kunnen jullie voelen dat de stenen lang in stromend water hebben gelegen? Opdracht 2 Vergelijk een steen met de stenen op de informatiekaartjes. Welke is hetzelfde? Leg de stenen op de goede kaartjes. Er blijft één kaartje over. Opdracht 3 Klaar? Lees om de beurt hardop de informatie op de kaartjes voor. Welke stenen komen uit de Ardennen? Leg die kaartjes apart. Puzzelvraag 2 Welke steensoort ligt NIET op de tafel? En hoeveel stenen komen uit de Ardennen? A revinienkwartsiet vijf stenen uit de Ardennen B witte kwarts vier stenen uit de Ardennen C mergel of witte kalksteen drie stenen uit de Ardennen Zet een kruisje bij het goede antwoord op je puzzelblad. Klaar? Draai dit blad weer om voor de volgende expeditiegangers en leg de stenen en de kaartjes weer op een hoopje! INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:40

38 pag 38 onderzoeksvraag 1: Wat is vuursteen? Bodemschatten Activiteit We reizen miljoenen jaren terug in de tijd om te begrijpen hoe vuursteen in de bodem is ontstaan. Benodigdheden 3A Doos met 20 puzzelstukken 3B Doos met twee mergelblokken, drie loepen en doosjes met löss en grind Webtocht 3 In het begin konden we de vuursteen zo uit het bos halen. Je hoefde maar even te graven en je had al een paar grote brokken te pakken. Maar we moesten steeds dieper gaan en toen zijn we begonnen met putten te maken. Fragment uit Ruzie om de vuursteenmijn INFO LEERKRACHT_DEF.indd :46:42