Mijn God. Enkele overwegingen rond de vooronderstellingen van het onderzoek naar religieuze ervaring en narcisme

Transcriptie

1 Hans Ettema Mijn God. Enkele overwegingen rond de vooronderstellingen van het onderzoek naar religieuze ervaring en narcisme 1. Inleiding Pastoraat is mensenwerk. Niet alleen is de uitoefening van de pastorale zending in de Kerk nu eenmaal onderworpen aan de beperkingen die met deze of gene mens zijn gegeven. Een pastor werkt met mensen, is daar op betrokken en dit is zowel het onderwerp van zijn of haar zorg als ook een belangrijke bron van zinervaring. Wie het boek van Gerard Zuidberg (1997) heeft gelezen weet uit de interviews hoe in het leven van de pastor (de term wordt door Zuidberg gebruikt voor zowel priesters als pastoraal werkenden), bijvoorbeeld de uiteenzetting met de secularisatie, een grote persoonlijke inzet vraagt om daarin zelf hun leven te verwerkelijken. Door de secularisatie wordt de afstand tussen God en mens overbrugd. ( ) Je kunt niet meer over God of het goddelijke spreken los van het menselijke De secularisatie heeft velen er toe genoopt de beschermde wereld van het ouderlijk milieu, de kerkelijke organisatie die zich over je ontfermde, te verlaten en hen hard geconfronteerd met eigen kracht en zwakheid. Diepe eenzaamheid werd in deze overgang vaak gevoeld en de secularisatie zoals die in de laatste decennia plaats vond ging ten koste van kwetsbare mensen. Maar de secularisatie biedt nieuwe uitdagingen. Wanneer secularisering vooral wordt ervaren als de vermenselijking van het goddelijke, wordt het pastoraat opgevat als aandacht voor de humaniteit, waarin de unieke waarde van ieder mens alle ruimte krijgt, aldus een van de geïnterviewden van Zuidberg. In dit proces krijgen pastores een nieuwe identiteit, die niet van bovenaf komt, maar hen toekomt in het menselijk contact. Mensenwerk is aldus een belangrijke bron voor de bepaling van de identiteit en, zoals vele interviews laten zien, voor het zelfgevoel van de pastoraal werkenden. Dit werk wordt gedragen door idealen. Deze idealen worden uitgedrukt in persoonlijke ervaringstaal die zich vlecht door de overgeleverde taal van het geloof. Méér dan misschien vroeger het geval was bestaat het geloof op een experiëntiële basis, die de psychische dimensie eveneens meer naar voren doet komen. Het is, aldus het onderzoek van Zuidberg, een uitdaging om meer aan de eigen ontwikkeling te werken. Dit gaat niet zonder crisis of conflict. De pastoraal psychologie is niet ongevoelig gebleven voor de implicaties van de persoonlijke investering in het pastorale werk, dat wordt gekenmerkt door enerzijds hoge idealen anderzijds het moeizame werk van het aangeven van de aanwezigheid van God in de seculiere menselijke ervaring. Het werk wordt niet meer op voorhand erkend. En dit geldt op gelijke wijze voor de persoonlijke inzet van de pastor. In de concrete relaties wordt zowel het persoonlijk geloof gerealiseerd als de ander aangesproken. De god van de pastor maakt deel uit van zijn of haar psychisch leven en kan daarbinnen verschillende gedaanten aannemen. God kan degene zijn die complementair is aan het zelfgevoel, maar ook de Ander. Hij staat aan de kant van het ideaal, maar het ideaal is zeker ook een aspect van de psychische formatie. Met het ideaalbeeld is het vreemd gesteld: het maakt op intieme wijze deel uit van mijzelf, maar het is iets waar ik niet mee samen val. Wat ik écht ben moet en zal nog blijken; het is van de orde van de toekomst. Zo een beeld bevat identificatiemogelijkheden waar ik op kan terugvallen wanneer ik het gevoel heb door mijn omgeving niet te worden erkend. Ik wil worden wat ik in het diepst van mijn beleving zelf eigenlijk (al) ben. De religieuze beleving kan van deze zelfopvatting een belangrijk element zijn. Echter, hoewel de religieuze verbeelding een belangrijke component is van het persoonlijk verhaal, kan deze daartoe niet worden gereduceerd. Geloof mag dan weliswaar persoonlijk zijn, het is niet puur subjectief. Een belangrijke vraag is dan ook hoe de verhouding is tussen de eigen spirituele motieven, emotionele intimiteit, de koestering die men in relaties ervaart en de werkelijkheid die door het geloof wordt opengehouden. De vorm van zelfrealisatie die het pastoraat is, is geen eenvoudige. De interactie van geloof en psychische ervaring is, juist waar deze in elkaar kunnen overlopen en ook een probleemgebied kunnen 1

2 zijn, de laatste tijd, met name door pastoraal theologen uit de V.S., vaak bestudeerd vanuit de optiek van het narcisme. Ook de relatie tussen narcisme en intrinsieke religiositeit (Watson, Morris & Hood, 1989, 1990) evenals het verband met het vermogen te vergeven (Francis & Baldo, 1998), religieuze opvattingen (Sandage, Worthington, Hight & Berry, 2000) zijn onderwerpen van studie. De problemen van pastores kunnen ook worden gezien in een meer algemene context van hulpverlening, in het bijzonder de counseling (Aalsma & Lapsley, 1999; Miller, Smith, Wilkinson & Tobacyk, 1987). De term narcisme moet in deze context, om te beginnen, niet zonder meer als een aanduiding van een stoornis worden gezien. Het gaat allereerst om iets wat het zelf van een mens, een pastor, betreft, en wel om wat gezien wordt als een natuurlijke behoefte. Kohut, wiens naam verbonden is aan de zogenaamde zelfpsychologie, en die hier vaak wordt aangehaald, spreekt van narcissistic needs die eventueel kunnen uitmonden in een narcistisch tekort. In de pastorale situatie worden, bijvoorbeeld, de authentieke narcistische behoeften van een pastor niet beantwoord in de erkenning daarvan door anderen. De pastor wordt niet gevoed door begrip en zijn zelfwaardering ontbeert de steun van anderen. Dit zou dan verantwoordelijk kunnen zijn voor problemen tussen pastor en gemeente en bijdragen aan burnout (Randall, 1988). Een herstel van het zelf kan slechts plaats vinden door hernieuwde bevestiging van degene die is vastgelopen in zijn authentieke narcistische verwachtingen. Capps (1993) heeft in aansluiting bij Lasch (1979) het thema narcisme opgenomen en zich afgevraagd wat in een door het narcisme getekende tijd het begrip zonde nog betekent. Het tegenwoordig vrijwel irrelevant worden van de begrippen zonde en schuld beziet hij tegen de achtergrond van het opkomen van de narcistische persoonlijkheid. De religieuze taal van vroeger slaat niet aan bij mensen die hun leven voornamelijk beleven in termen van persoonlijk succes of falen en wier identiteit voor een belangrijk deel steunt op steeds weer wisselende netwerken. Wat mensen als zonde ervaren is meer geassocieerd met het zelf, dat meer afhankelijk is van de relaties met anderen, dan op een eigenstandige positie waarbij dit de basis in de relatie met de ander kan zijn. Indien het narcistisch zelf, dat thans op zo brede schaal voorkomt en typerend lijkt te zijn voor de situatie voor de moderne mens, wordt beheerst door schaamte in plaats van angst, dan moeten we onze moralistische beoordelingen opschorten en narcisme met meer sympathie tegemoet treden, aldus Capps. De Heer sprak niet allen over de hongerigen maar voedde hen. Aldus Capps interpretatie van Johannes 6. Twee argumenten dus die het narcisme tot belangrijke dimensie maken van het pastoraat met praktische gevolgen voor de psychologische bejegening van gelovigen en pastores. Maar, zoals we hier zien, impliceert de erkenning van deze psychologische dimensie tevens een visie op het subject en daarmee tevens op de theologie. 2. Narcistische fenomenaliteit Narcisme is een concept, geen werkelijkheid. Aan dit concept beantwoordt zowel een relatief nieuw klinisch beeld, waarvan vanaf de jaren de psychotherapeuten melding begonnen te maken, als een theoretisch centraal moment in de psychoanalyse over de structuur van het psychisme. Het nieuwe type patiënt dat men in de late jaren 50 voor het eerst begon op te merken werd niet zozeer gekenmerkt door symptomen die een conflict aangaven, maar leek een lijden te hebben dat met het zelfgevoel, de basis van de persoonlijkheid zelf, te maken had. Dit lijden is wel heel prominent aanwezig bij de borderline patiënt, zo genoemd omdat diens symptomatologie tussen neurose en psychose in zou zitten. De borderline patiënt, vertoont de problematiek van het narcistisch lijden aan zelfgevoel in verhevigde mate en met meer ongunstige symptoomstoornissen en omdat het om een overeenkomstige structuur gaat staan we even bij diens verschijnselen stil. De persoon met het borderlinebeeld wordt niet alleen gekweld door stoornissen in stemming, hypochondrie, wanen en angsten; deze verschijnselen zijn de begeleiders van een meer basaal probleem. Hierbij lijkt met name de consistentie van de eigen identiteit van de betrokkene op het spel te staan. In het syndroom staan woede, dat het belangrijkste affect is, uitingen van haat, het ernstig tekortschieten in interpersoonlijke relaties, afwezigheid van een samenhangende zelfgevoel en een alles doordringende depressie samen met het gevoel van hopeloosheid centraal. Ook zijn er ernstige stoornissen in waarneming en denken in samenhang met de relaties met anderen. Anderen worden óf verheerlijkt óf verguisd en de relaties zijn conflictueus. De narcistische persoonlijkheid biedt in veel opzichten een vriendelijker beeld, althans voor zover de omstanders het opgeblazen gevoel van eigen belangrijkheid, de preoccupatie met fantasieën over eigen successen en andere nogal eenzijdige eigenschappen opvat als eigenaardigheden die opvat- 2

3 tingen weerspiegelen die ieder maar zelf moet uitmaken. Met andere woorden: narcisme past goed in een sfeer van individualisering. Beschouwingen in leerboeken maken er altijd op attent dat onze cultuur graag gebruik maakt van degenen die nummer één willen zijn. Eén van de centrale criteria van deze stoornis, namelijk exploiteert anderen, dat wil zeggen maakt misbruik van anderen om zijn of haar eigen doelen te bereiken (omschrijving van DSM-IV), is in onze maatschappij in hoge mate adaptief. Ons hele economische systeem is gebaseerd op het overreden van anderen door mensen die weten welke doelen moeten worden bereikt en die dit in hoge mate instrumenteel kunnen zien. Doelgerichtheid, efficiëntie en prestatie echter moeten in evenwicht komen met engagement voor anderen, loyaliteit, integriteit en interpersoonlijke warmte. De evaluatie van de narcistische persoonlijkheid schommelt tussen gezonde zelfwaardering of opgeblazen gevoel van eigenwaarde. Het kenmerkende van de narcistische persoonlijkheid is ongetwijfeld het grandioze zelfbeeld. Hier komt vaak een extreme egocentriciteit bij, vaak in combinatie met een opmerkelijk gebrek aan belangstelling en empathie voor anderen. De hoge dunk van eigenwaarde is op een merkwaardige manier gecombineerd met een intens verlangen naar bewondering en bevestiging door anderen. Kenmerkend is ook dat velen niet in staat zijn in een afhankelijk positie van anderen te verkeren. Het ervaren van doorleefde gevoelens van verdriet, bijvoorbeeld naar aanleiding van een verlies, is vaak niet mogelijk. Oppervlakkig gezien kan iemand na een verlies depressief lijken, maar kenmerkend is dan weer dat deze gevoelens uit agressieve gedachten en fantasieën over wraak bestaan, méér dan uit de ervaring van verlies en verdriet (Gabbard, 1994). Als men dieper op de ervaringen in gaat kan men merken dat de narcistische persoon een hevige jaloezie koestert ten aanzien van mensen die iets goeds hebben dat zij denken te missen. Zij kunnen dergelijke mensen idealiseren om op die manier tóch deelname te krijgen aan die prachtige eigenschap of het begeerde goed en in zekere zin ook (imaginaire) controle te krijgen over hetgeen die anderen hebben. Van de andere kant kunnen zij andere mensen ook geringschatten. We zien hier het in elkaar schuiven van de eigen positie in die van de ander, een grondstructuur die we op andere manier ook bij de borderline persoon kunnen herkennen. Het niet goed kunnen onderscheiden van de positie van zelf en ander uit zich ook in de stijl van het narcistische verhaal. Dit verhaal is gevuld met de eigen aanwezigheid, een sensitiviteit die zelfgecentreerd is maar de ander tegelijk insluit, een vanzelfsprekende nadruk op eigen visie en gevoelsbeleving die als vanzelfsprekend er is. Hierdoor is het niet mogelijk een stap opzij te doen en plaats te bieden aan iets anders. We zien vanuit de klinische beschrijvingen, die vooral betrekking hebben op de stijl (zoals die bij projectief materiaal zijn te onderkennen), dat de relatie van de narcistische persoonlijkheid tot iemand anders gekenmerkt wordt door een probleem van de grens (onderscheid met de ander) en van positie (verschil tussen jou en mij). Dit probleem kan op verschillende manieren worden opgelost, zowel in een arrogante als in een verlegen stijl. Volgens Gabbard (1994) is er naast de door zichzelf in beslag genomen narcist, die duidelijk gevoelsmatig ontoegankelijk is voor de reacties van anderen (de veronachtzamende narcist) ook een hypervigilante narcist. Deze is juist zéér gevoelig voor de reacties van anderen, geremd, verlegen, zelfs onzichtbaar. Hij / zij richt de aandacht méér op anderen dan zichzelf en schuwt het in het centrum van de aandacht te staan. Hij of zij luistert vooral nauwkeurig naar iedere zweem van kritiek die in iemands woorden kunnen doorklinken (een vorm van extreme achterdocht), is gemakkelijk in zijn of haar gevoelens gekwetst en neigt er naar om zich beschaamd te voelen en vernederd. Hoe de manifestaties van narcisme ook uitvallen, het narcistisch individu wordt bij het uitblijven van steeds hernieuwende erkenning door anderen van eigen grootheid en perfectie en voortdurend bevestigend contact gekenmerkt door gevoelens van leegte, apathie en het gevoel niet te leven. Leegte, hunkering naar vervulling, depletion, vormt de kern van de narcistische betrekking. 3. De zelfpsychologie Zoals eerder opgemerkt voorzag de structurele theorie van Freud niet in de symptomatologie die behoort bij de zelfkwetsuur zoals die in de jaren na WO II steeds vaker werd gezien. Het begrip heeft voor het eerst veel betekenis gekregen binnen vooral het domein van de zelf-psychologie, in het bijzonder die van Heinz Kohut en op een andere manier bij Otto Kernberg. Ongetwijfeld hebben hun psychoanalytische exploraties de achtergrond gevormd voor de opname van dit begrip als psychopathologische categorie in DSM. En voor zover er ook nog een keuze kan worden gemaakt tussen de klinische en theoretische inzichten van Kernberg en Kohut dan valt in ieder geval op dat de laatste door de pastoraal theologen Randall en Capps het meest wordt geprefereerd. Het zelfbegrip lijkt een 3

4 vanzelfsprekende plaats te krijgen in de pastorale theologie. Omdat de betekenis van het subjectbegrip in de theologie vér reikende consequenties kan hebben, loont het de moeite om hier langer bij te blijven stilstaan. Ongetwijfeld staat in de theorie van Kohut het Zelf centraal, op een wijze zoals dat nooit eerder het geval was. Kohut vat het Zelf op als een zelfstandige en primaire psychische entiteit die naast de door Freud ontdekte libidinale strevingen moet worden onderscheiden. De bijdrage van Kohut aan de psychoanalyse is wellicht vooral gelegen in een nieuwe opvatting van de overdracht. Naast de klassieke overdrachtsneurosen, die gebaseerd zijn op een niet-adequate oplossing van oedipale conflicten, is er volgens Kohut namelijk een speciale groep van psychopathologische problemen die hun oorsprong hebben in een beschadiging van het oorspronkelijke gezonde narcisme: reden voor een aparte theorie. De kern van de narcistische problematiek wordt gevormd door een zelf dat zwak of beschadigd is en dat voornamelijk in de betrekkingen met anderen moet worden beschermd en afgedekt. De kern van het zelf (het nucleaire zelf) is dus niet een domein van conflicten, maar eerder een authentiek centrum dat niet voldoende tot ontwikkeling is kunnen komen en als zodanig defect. Narcistische patienten lijden aan een kwetsbare zelfwaardering. Het gemanifesteerde grandioze zelf is een afweer tegen de klein makende ervaring waarin men moet ontdekken dat men zelf niet het middelpunt is van de werkelijkheid. De overdracht, waarin de therapeut wordt geïdealiseerd, moet niet als een weerstand worden opgevat, maar op empathische wijze worden benut. De narcistische patiënt is zeer kwetsbaar en de overdracht moet allereerst worden benut om het breekbare zelfgevoel te steunen. Wanneer Kohut in zijn eigen therapieën ideeën, prestaties en aspiraties van een narcistische patiënt erkende dan herkreeg deze zijn zelfwaardering en kon deze op basis daarvan met hernieuwd elan zijn relaties weer opnemen. De aard van de problematiek van de betrokken persoon vergde een bijna volmaakt spiegelend valideren van zijn hunkering naar erkenning, nodig om gevoelens van leegte en kwetsbaarheid af te kunnen weren. Alle vormen van psychopathologie zijn, aldus Kohut (1984), gebaseerd op defecten in de zelfstructuur, vervormingen van het zelf of zwakheid van het zelf. Het archaïsche zelf ontwikkelt zich in relatie met wat eerst slechts een soort extensie is van het zelf; het zelfobject. Het eerste zelf bestaat dus als het ware uit twee polen (is bipolair), waarbij het zelfobject de dependance is van de centrale instantie. De gebreken van het zelf komen voort uit verstoringen in de relaties tussen zelf en zelfobject tijdens de vroege jeugd. Zelfobjecten, bijvoorbeeld de directe voeding en bewondering door de ouders, zijn feitelijk een onontbeerlijk deel in de ontwikkeling van het zelf en maken daar integraal deel van uit. Anderen worden in de ontwikkeling in eerste instantie niet beschouwd als afzonderlijke personen, maar als zelfobjecten die de behoeften van het zelf vervullen, zoals in de direct responderende spiegeling en idealisering van zelfbehoeften. Ouders vervullen de zelfobject-rol op twee manieren. Allereerst staan zij het kind toe zich aan hen te spiegelen, hun te idealiseren of eenvoudig zijn of haar alter ego te zijn. Vervolgens moeten zij het kind een optimale frustratie bieden. Het kind moet immers groeien en het zelfbeeld moet zich daarbij los maken van dat van de ouders. De onvermijdelijke teleurstellingen die dat met zich brengt moeten door de ouders op empathische wijze zo goed mogelijk worden opgevangen. Het grandioze oer-zelf van het kind moet overgaan in meer rijpe vormen van grootheid. Het nucleaire zelf moet deze transformatie volvoeren: uitgaande van zelfobjecten die in adequate spiegelverhoudingen staan naar een geïnternaliseerde structuur (transmuting internalization). In de rijpe relaties met anderen, bijvoorbeeld de bewondering van de kant van collega s, kan er een empathische resonantie optreden met de archaïsche ervaringen van spiegeling, gevleid zijn of kalmte van weleer. Kortom het zelf kan op samenhangende wijze worden gehandhaafd door de sterkte van een gevoel van zekerheid, het ongeschonden gevoel van eigen waarden die gedurende het leven richting blijven geven en het vermogen talenten en vaardigheden te kunnen uitoefenen in de uitvoering van een eigen levensprogramma. Er zijn grote verschillen tussen zelven. Charismatisch begaafden zijn stevig op het punt van zekerheid. Mensen met roeping en zending zijn op leiderschap georiënteerd. Weer anderen hunkeren naar herkenning of zoeken een leider (Kohut & Wolf, 1978). In The Restoration of the Self (1977) schetst Kohut het zelf als het middelpunt van het psychisch universum. Het handhaven van diens samenhang is een essentieel bestanddeel van geestelijke gezondheid. Hij stelt de Tragische mens, het individu dat in beslag is genomen door het alsmaar willen verkrijgen van hulp voor zijn of haar uitgeputte, opgebruikte of ontsnappend zelf, uitdrukkelijk meer op de voorgrond dan de Schuldige mens, het individu dat bezig is met zijn oedipale conflict. De moderne mens is meer de Tragische mens. Daarmee wordt het accent verschoven van schuld 4

5 (voortkomend uit de aanspraken van het Über-Ich) naar de schaamte, die dichter staat bij de dagelijkse vergelijking waaraan de moderne mens in allerlei situaties en onder verschillende gedaanten is onderworpen. Schaamte is dan ook het gevoel dat, volgens Morrison (1989) die deze consequentie uit het werk van Kohut trekt, niet voldoende door Freud en in de psychoanalytische literatuur werd onderkend. Het accent dat in de psychoanalyse op schuld wordt gelegd zou te maken hebben met de typische gestalte van de klassieke overdrachtsneurosen, waarin het conflict centraal staat. Freud zou bovendien ongewild onder de invloed staan van de christelijke traditie. In de moderne westerse maatschappij daarentegen, zo suggereert Kohut, nemen de problemen van het zelf (de narcistische problemen) toe, terwijl de zogenaamde structurele (dat wil zeggen: oedipale) problematiek meer op de achtergrond raakt. Of dit nu feitelijk waar is of niet, de klinische aandacht voor de narcistische problematiek is in ieder geval in de praktijk groter geworden. In aansluiting op Kohut, die daar feitelijk weinig over zegt, stelt Morrison (1986) nu dat waar schuld het typische fenomeen is dat bij de oedipale problematiek hoort, deze plaats bij de zelfproblematiek aan de schaamte toekomt. Schaamte weerspiegelt een leegte binnen het zelf, een tekort in de verwerkelijking en samenhang van eigenheid en een falen van het zelfideaal. In een boek dat Morrison in 1989 aan dit onderwerp wijdt gaat hij zelfs zó ver dat hij beweert dat Freud het gevoel schaamte weliswaar wel kende, maar dit ten onrechte op achtergrond heeft gehouden ten gunste van schuld. De ontwikkeling van de psychoanalyse van Freud zou volgens Morrison te veel hebben gekapitaliseerd op één gevoel. Het hele betoog, waarvan de rijkdom aan details en discussies dit bestek ver te buiten gaat, lijkt ook uit te gaan van een soort ontologie van gevoelens, die worden voorgesteld als vaste formaties in de psyche. Het zelf, dat bij Freud in die zin overigens als begrip niet voorkomt, wordt eveneens als een vanzelfsprekende grootheid gehanteerd en we zien hier dat, wat bij Kohut nog eerst vooral geworteld was in de klinische beschrijving, het begrip zelf steeds meer een eigenstandig theoretische en, daaraan gekoppelde, realistische waarde krijgt (vgl. voor een dergelijke vertaling ook: Moberly,1985). Morrison s interpretatie van Kohut is er verder op gericht om het begrip schaamte, dat bij Kohut nog sporadisch werd gebruikt, in diens tekst te lezen en te expliciteren als de wezenlijk met het narcisme samenhangende dimensie. Schaamte staat bij Kohut dicht bij het falen van het zelf in de eigen existentie en is dan ook verwant met hopeloosheid. Zij is bijvoorbeeld te herkennen in de situatie van the guiltless despair of those who in late middle age discover that the basic patterns of their self as laid down in their nuclear ambitions and ideals have not been realized (Kohut, 1977: 238). Het ondragelijke gevoel van bittere vernedering en onnoembare schaamte, waaraan niet te ontkomen is in het moeten erkennen van een uiteindelijk falen, is een belangrijk element in de dysthyme stemmingsstoornis, de depressie. Het gevoel juist je gevoel kwijt te raken, de dood in het leven, het meest vitale van jezelf te missen, daar uiteindelijk geen woorden aan kunnen geven, deze depressieve gesteldheid vormt een welhaast lichamelijk verankerd schema, een onzegbare maar wel geleefde relatie, waarvan de depressieve persoon niet meer kan loskomen. Het is echter de vraag of de schaamte, die door Morrison als essentieel aspect van Kohut s betoog wordt uitgelicht, als emotie op zich zelf staat en, evenzeer, of Freud s theorie zoals deze wordt toegeschreven vertrekt vanuit als essentie opgevatte gevoelens, zij het in dit geval schuld. Schaamte en schuld markeren twee in structureel opzicht verschillende situaties van identiteit van het subject. In het geval van schaamte gaat het om een sensibiliteit die de ervaring van een onzekere grens tussen zelf en ander aanduidt en waar de spiegelverhouding domineert. In het geval van schuld gaat het om de erkenning van de eigenstandigheid van de andere instantie waarvan in ieder geval de aanspraken kunnen worden erkend. Hierbij kunnen zowel het bij iemand in de schuld staan (erkenning), als het schuldig zijn (schuldgevoel) een rol spelen. Erkenning zowel als overschrijding van de Wet zijn in het spel. 4. De problematiek van het narcisme bij Freud Het verhaal van de moderne zelftheoretici is er een van vooruitgang. Inleidingen in het narcismebegrip beginnen gewoonlijk bij Freud s opstel uit 1914 Zur Einführung des Narzißmus waarbij men er van uit lijkt te gaan dat het om een op zich zelf staande werkelijkheid gaat waarvan Freud s kenschets de eerste tentatieve omschrijving levert. Narcisme zou in het domein van de psychoanalyse door Freud zijn gekozen om, zoals het dan heet, normale aspecten van gevoelens en attitudes met betrekking tot iemands zelf aan te duiden (Stone, 1997). De ontdekking van een nieuw klinisch domein, overigens binnen de indeling die Freud daarvóór al gemaakt had, maakte het binnen de zelfpsychologie bijna 5

6 vanzelfsprekend een tegenstelling te maken tussen structurele pathologie met als centraal kenmerk het oedipale conflict en de pathologie van het zelf, dat zoals we hebben gezien, gebaseerd is op een defect of tekort in de ontwikkeling, een gemis. Nu is het gemis een centrale notie in de psychoanalyse, maar de vraag waar om het gaat is wat de aard van dit tekort of gemis is. Dit is één van de centrale vragen bij Freud, waarvan het belang door het werk van Lacan langzamerhand duidelijker is geworden. Het begrip narcisme is, hiermee samenhangend, bij Freud niet zonder meer als een aanduiding van een zelfgevoel op te vatten, maar als een begrip dat deel uitmaakt van de centrale ook theoretische problematiek van het oedipus- of castratiecomplex. Aan dit aspect wordt door de zelftheoretici voorbijgegaan en in dit licht is hun opvatting te simpel. Vatten we om te beginnen de posities van het toonaangevende narcistische onderzoek nogmaals samen. Het narcisme wordt allereerst als een persoonlijkheidskenmerk en een hiermee in relatie staande mogelijke stoornis gezien. Een zekere centraliteit van de zelfbeleving(grootheidsgevoelens, behoefte aan bewondering en gebrek aan empathie) kan zich uitwerken in positieve zin (grandioos zelf) of negatieve zin (sensitiviteit voor mogelijke kritiek in de reacties van anderen). Dit duidt op een probleem met de grens tussen zelf en ander en de eigen identiteit. Een deel van het zelf is vertegenwoordigd in het ideaalbeeld; datgene wat je nog niet bent maar wilt zijn. Idealisering, waarin je een onderscheid maakt tussen je echte zelf (wat je in het diepst van je hart eigenlijk bent en zult worden) en de tegenwoordige eigenschappen (die nog moeten veranderen) speelt bij het narcistische beeld een grote rol. Hier is het verschil tussen feitelijke zelf en het andere zelf allerminst duidelijk. Het valt op dat in veel theoretische beschouwingen het begrip zelf nogal gemakkelijk wordt opgevat als een van de oorsprong af gegeven, natuurlijke, grootheid. Het nucleaire zelf is van meet af aan aanwezig. En in het verlengde daarvan maakt men in de zelfpsychologie dan een onderscheid tussen pathologie van het zelf en die van de oedipale structuur. Deze ideeën liggen ten grondslag aan een tweedeling. De oude psychoanalyse zou een conflictpsychologie zijn, georiënteerd op schuld; hiertegenover stelt men een psychologie die meer gericht is op heelheid en authenticiteit en waarin schaamte centraal staat. Theorie en hantering van de overdracht zijn met deze opvatting nauw verbonden. Kijken we daarom nog een wat nauwkeuriger naar de werkelijkheid van het subject. In alle interactie richten wij ons tot de ander die als jij aanspreekbaar is en zich op zijn beurt weer als ik tot mij kan richten. Dit ik is echter geen instantie waarvan de natuur zonder meer gegeven is, maar een wezen dat zichzelf aanduidt tegenover een ander, die evenmin gegeven is, en die deze deels imaginaire ander nodig heeft om zijn eigen positie te waarmerken. Het ik, één van de tekens waaronder het subject zich realiseert, is een index, en waarvoor deze staat wordt gekenmerkt door een vraag die getekend is door zijn geschiedenis. De ander, waar het ik zich op betrekt, maakt zeker deel uit van de voorstellingen en imaginaties van het sprekende subject, maar onttrekt zich hier ook aan. Deze ander, of dit andere, is die- of datgene wat het een sprekend subject mogelijk maakt zich op iets of iemand te betrekken. Het is dát deel van het spreken dat niet ter beschikking staat van degene die spreekt en het spreken mogelijk maakt. Lacan (1975: 22) zegt dat het groeiend inzicht in wat de psychoanalyse is, duidelijk heeft gemaakt dat het ik precies als een symptoom, dat wil zeggen als een vervangend teken, is gestructureerd. Wat betekent dit? Het subject is een teken en aan een tekenstructuur onderworpen. Wanneer ik spreek, wat een vorm van gedragen en verhouden is, dan wordt degene die spreekt aangewezen door tekens. Bijvoorbeeld het algemene, voor iedereen beschikbare woordje ik wordt op dat moment een index voor déze specifieke persoon. Het verhaal gaat niet allen over alles wat er was, is en kan zijn, maar is een persoonlijk in gang zetten van betekenis, die gegeven wordt aan déze ander, die daarmee een plaats krijgt en op zijn of haar beurt weer een mogelijke betekenis in beweging zettende rol verwerft. Daarmee betekent het subject zichzelf en is het in dit betekenisproces onderworpen aan een wet van objectiviteit die met de taal (de belangrijkste tekenstructuur) is gegeven. Ook de meest persoonlijke gedachten en gevoelens kunnen slechts worden geuit door ze aan de taal te onderwerpen. De taal stelt ons in staat de dingen werkelijk te doen zijn; hun onmiddellijke aanwezigheid gaat daarmee echter tegelijk verloren. De aan de taal voorafgaande toestand is niet terug te krijgen. Het onbewuste, door Freud ontdekt, heeft op radicale manier het eenheidskarakter van het bewustzijn ter discussie gesteld. De relatie van het bewustzijn met wat ik in een reflexieve beweging aanduid als mijzelf, bewustzijn dat de personificatie van het zelf was, deze relatie is er een van gespletenheid. Het zelf is geen eenheid, maar kan zich in het spreken, en ook in de monoloog met zichzelf, slechts bepalen in relatie met iets dat van buiten komt dat niet tot diens beschikking staat. 6

7 De uiteenzetting van Freud onder de titel narcisme stelt deze problematiek onder andere aan de orde. Freud stelt dat er in het begin geen toestand is die vergelijkbaar is met het mijzelf. De eerste bevrediging is autoerotisch, een betrekking van het lichaam tot zichzelf, hetgeen kenmerkend is voor wat Freud het primair narcisme noemt. Er zijn geen objecten, er is geen subject. Freud had de notie van primair narcisme al in de Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie (1905) geïntroduceerd. De objecten die met drift worden geïnvesteerd zijn delen van het lichaam zelf. Dit alles heeft nog geen betekenis in eigenlijke zin. Freud postuleert dus deze toestand die voorafgaat aan wat nadien kan worden gezien. Het is een schema dat hij in de latere manifestaties ontwaart en waarvan hij de aard en vorm terugwaarts ziet in en vanuit het huidige. Niets verschijnt in de latere pathologische varianten, wat niet ook een herhaling is van een psychische toestand die eerder aanwezig was en als moment noodzakelijk is voor de ontwikkeling van het individu. De weerspiegeling van deze toestand van de nieuwgeborene in de beleving van de ouders is tekenend: De liefde van ouders voor hun kind is het narcisme van die ouders dat bij die gelegenheid wordt herboren schrijft Freud. In deze herleving kennen de ouders aan hun kind alle perfecties toe, projecteren zij al hun dromen, alles waarvan zijzelf hebben moeten afzien. Hier zijn de ouders weer opnieuw onsterfelijk en beleven zij hun almacht. In hun kind kunnen de ouders weer alles bezitten. Het primair narcisme brengt in zeker zin een ruimte van almacht tot stand tussen ouders en kind. In die vooralsnog ongearticuleerde ruimte is er vervolgens sprake van een soort kanalisering van de bewegingen en investeringen, een territorialiseren van het lichaam, een inschrijven door beelden, aanrakingen, woorden van de ouders, die een specifieke vorm van de libido mede bepalen. Specifieke somatische gebieden, met name die naar buiten gericht zijn, worden aangewezen als geschikte plekken voor plezier. De libidinale stroom wordt geleid langs dergelijke plekken en krijgt daarmee een richting. Hiermee begint de verdeling en structurering van het toekomstig subject, startend is het aldus betekende en zich betekenend lichaam. De primaire narcistische betrokkenheid van het kind is aanvankelijk niet tot het eigen lichaam beperkt. Omdat er geen grenzen zijn hoort alles bij het eigen lijf. Het dekentje en kussen van het eigen bed horen tot deze eenheid en ook het lichaam van de moeder. Hierbinnen kunnen fluctuaties optreden. Het gevoed worden dan wel niet gevoed worden loopt parallel met een toestand van lust en onlust; het eerste van alle differenties. De borst van de moeder kan als zijn missende complement worden ervaren. Deze verschillen kunnen nog niet worden betekend en dus ook niet worden geplaatst. De ideale toestand van eenheid zonder onderscheid wordt vertegenwoordigd door de tot object wordende borst, die in de overgang naar iets anders zich als object aftekent. De borst wordt daarmee een teken voor iets anders dat verloren is gegaan. Iets dat de onbegrensde grootheid van het levende wezen, dat subject wordt, vervangt. Door het teken ontstaat tegelijk het gemis. Het wijst namelijk iets aan dat zelf, door het niet aanwezig zijn van een vorm en een teken, niet voorstelbaar is Het gemis is effect van het onderscheid en het gemiste kan nooit volledig worden vervangen. De directe investeringen van het subject door zijn driften worden nog niet door een centrale instantie georganiseerd. De driften zijn ook niet onderworpen aan een door het genitale primaat geregeerde seksualiteit. Freud spreekt daarom van partiële seksuele driften. De overgang naar het secundair narcisme, een narcisme waarin een subjectpool wordt geïnaugureerd, betekent nu een terugkeer van de investering van de libido op de objecten naar een investering in het aldus in de reflexieve beweging ontstaande subject. De investeringen keren dus via het object naar het zelf terug dat hieraan zijn bepaaldheid ontleent. Er is dus eerst het geïnvesteerde object, vervolgens het zichzelf, de subjectpool. Het subject is, zoals Lacan hier beklemtoont, geen natuurlijke eenheid, maar krijgt vorm door de objecten waarop dit zich betrekt. Freud wil in het artikel wél zijn oorspronkelijke onderscheid tussen zelfbehouddrift en seksuele drift handhaven, maar niet als natuurlijke grootheden. Er is equivalentie en toch verschil. Het als oorspronkelijk opgevatte ik-streven moet als een secundair effect worden gezien; het ik bestaat in het individu niet van het begin af, maar is immers een effect dat zijn eigenheid aan iets of iemand anders ontleent! Het effect subject is afhankelijk van de identificaties waarin het letterlijk geformeerd wordt. De relatie tussen het object (eerste pool) en het effect subject (secundaire pool) is een relatie van twee termen, waartussen een derde term nog geen afstand kon aanbrengen. De relatie is er bijvoorbeeld een zoals die tussen een gestalte en het spiegelbeeld. Een dergelijke relatie, waarin het subject gevat is en die allereerst visueel is, heet ook wel imaginair. Het is deze relatie van onmiddellijkheid en van vervreemding die uitgaat van het 7

8 niet kunnen onderscheiden van beeld en zelf, die het subject in de fantasie beleeft. De imaginaire relaties zullen een belangrijke rol blijven spelen, zowel in de gewone als pathologische betrekkingen. Wij zien hier dus dat de eenheid van het zelf in dit stadium allereerst wordt ontleend aan wat buiten is. Het is in feite het eigen lichaam dat wordt herkend in de spiegelrelatie met zichzelf in vergelijking met anderen, de moeder, de leeftijdgenootjes, de vader. Het zelfbeeld is allereerst een imaginaire aangelegenheid dat door het lichaamsbeeld wordt bepaald. Het eenheidgevend lichaamsbeeld komt van buiten. Maar het lichaam draagt ook steeds geslachtelijke kenmerken, waardoor het kind van de moeder verschilt of er op gelijkt. Dit verschil is de inzet van het castratiecomplex. De essentie daarvan is dat het kind zich voor het eerst bewust wordt, ten koste van angst, van het anatomisch onderscheid van de seksen. In de spiegelbeeldige vergelijking met de moeder wordt het lichamelijk verschil tot teken van iets dat het toekomstige subject zou missen of kunnen missen. Het gaat hier om een psychische ervaring, allereerst op imaginair vlak, die zich afspeelt tegen de achtergrond van de illusie van almacht, tegen de achtergrond dus van het narcisme. De imaginaire fallus die zowel bij jongen als meisje op het spel staat is een teken dat is verbonden met het oernarcisme, alles te zijn, in dit geval voor of in aansluiting op de moeder. Door de acceptatie van een Ander die een eigen plaats heeft in het leven van de moeder, die een eigen genot vertegenwoordigt waar het subject geen beschikking over heeft, de acceptatie van een neen dat met deze Ander gegeven is, wordt het kind zichzelf. Het subject bestaat niet meer in de plaatsloze imaginaire vergelijking, waarin je zelf de ander bent of omgekeerd, maar als wezen dat een plaats heeft gekregen, verzekerd door een naam. Plaats waarin het verschil tussen geslachten en generaties als existentiebepalend zal worden geleefd. Deze bepaaldheid, waarin men afstand heeft gedaan van de narcistische almacht, houdt de acceptatie in van de symbolische orde, die door een derde, tussen moeder en kind komend, wordt vertegenwoordigd. Lacan spreekt van de Naam-van-de-Vader, die tegelijk het principe van de Wet introduceert. Deze tussenkomst is feitelijk de castratie, een handeling die tussenbeide komt, een cesuur, waarmee aan de almacht van het oorspronkelijk onbeperkt narcisme een grens wordt gesteld. Het afzien van de imaginaire fallus (alles te zijn) en het accepteren van de symbolische fallus, wat gelijk staat met het accepteren van een geslachtelijke identiteit, is tevens de toegang tot de symbolische orde. Omdat deze het onderscheid en de bepaaldheid verzekert, stelt deze ons in staat aan het steeds weer noodzakelijk aanwezig zijnde imaginaire in de betrekkingen een plaats te geven en onze zelfstandige identiteit te bevestigen. Deze identiteit wordt bevestigd en verzekerd in de naam, die je van een ander krijgt. Deze ander, die de garant staat voor het neen van de cesuur, is de vader. Het gaat hier overigens om de functie van de vader. De naam, die je van de vader krijgt, bezegelt iemands identiteit en legt het afzien van de onmiddellijke imaginaire eenheid vast. De castratie, zegt Lacan, is symbolisch en het object daarvan imaginair. Binnen deze constellatie bestaat het gemis, dat een effect is van de castratie van iets wat nooit geweest is en wat nachträglich daardoor wordt aangeduid en in het leven geroepen. De psychische realiteit bestaat door de breuk met wat maar als vaste natuur van de mens kan worden aangenomen. Het kunnen spreken van de mens is op deze scheiding gebaseerd en veronderstelt deze steeds. Ons spreken over de natuur is mogelijk op grond van het onderscheid dat bestaat door deze breuk en het spreken van het subject vertoont een barst. Een zich objectief wanende wetenschap over de mens is eveneens aan deze beperking onderworpen. Het subject weet noodzakelijkerwijs niet wat het (hij of zij) zegt, want weet niet wat hij of zij is (Lacan, 1978). Eén effect van deze breuk, die de wording van het subject zelf is, en die het subject in zijn actualiteit blijft bepalen, moet nog worden genoemd. Het subject heeft een dubbele relatie met zichzelf. Het beeld van het lichaam (dat allereerst op anticiperende wijze van buiten komt) is het principe van alle eenheid die het subject in de wereld ziet. Dit beeld is echter geïnvesteerd met de libidinale energie van vóór deze vormgeving. Freud onderscheidt daarom binnen het subject een ideale instantie die het ik toestaat een deel van de libido op zich zelf te laten terugkeren. Deze ideale instantie valt in twee momenten uiteen: een Ideal Ich, dat bekleedt is met de oude almacht en waar het werkelijke ik (subjectkant) van profiteert, en het Ich-ideal, dat meer als model dienst doet. Dit laatste is van de orde van idealen en waarden, zoals deze bijvoorbeeld door de ouders en de religieuze en maatschappelijke instanties kunnen worden vertegenwoordigd. Het ideaal als iets dat van jezelf is, maar nog niet verwerkelijkt, zorgt ook voor het ontstaan van de tijdelijkheid, hier de toekomst. Freud zegt: Wat het subject voor zich uit projecteert als ideaal is het substituut van het verloren narcisme uit zijn kindertijd; in die 8

9 tijd was hij zijn eigen ideaal. De ontwikkeling van het ik bestaat in het verlaten van het primair narcisme én gelijktijdig de poging, door de verplaatsing daarvan naar het ideaal, dit oorspronkelijk narcisme te herwinnen. Het subject hervindt wat hij is in de ander; maar is die ander een andere ander? Hier komt de vraag van de identiteit terug. Dit veronderstelt afstand van het eigen beeld, dat is zoals dat van de ander (en omgekeerd). Deze gelijkwaardigheid en vergelijkbaarheid, waarin posities narcistisch in elkaar schuiven, moeten los worden gelaten. In deze beweging ontstaat een ruimte die plaats biedt aan de eigen onvergelijkbare positie (de symbolische uniciteit) die los staat van deze gelijkstellende identificatie. De erkenning van de Ander, die niet de gelijke is, geeft deze mogelijkheid aan het in deze relatie tot stand komende subject. De naam bezegelt deze eigenheid die berust in de erkenning. 5. Mijn God Zonder zelfheid geen hulpverlening en geen pastoraat. Echter de praktische theologie bestaat niet zonder een mensconcept, evenmin als dit in de hulpverlening afwezig zou zijn. In die zin is deze theoretische exercitie over de achtergronden van het zelfconcept en de implicaties daarvan niet zonder gevolgen voor de theologie. In deze laatste paragraaf wil ik ingaan op enkel daarvan in zowel meer algemene als ook praktische zin. Het verloren paradijs van een te herwinnen of te herstellen oorspronkelijk zelf komt in de zelfpsychologie wel erg dichtbij. Het integrale zelf kan onder invloed van deze ideeën tot uniek voorwerp van zorg gaan worden. Opvattingen over de oorspronkelijke ongeschonden staat van het zelf kunnen theologisch een specifieke invulling krijgen en in de taal van de pastorale praktijk een opvatting van hulpverlening ondersteunen. Kan dit zelf onderdeel worden van een theologie bepalende antropologie? Iets dergelijks geldt op gelijklopende wijze voor de tegenstelling schaamte schuld. De aandacht voor de schaamte, de onderkant van het narcisme (Morrison), kan in de theologie méér en kritischer aandacht krijgen dan in deze alleen maar voor te stellen als het kenmerkende moderne gevoel van falen bij uitstek. Capps merkt op dat het spreken over schuld, zoals dat in de kerken gebruikelijk was, in het moderne leven is afgelost door de schaamteproblematiek (de tragische mens). Pastorale aandacht hiervoor zou ook een communicatieprobleem tussen religieuze leiders en gelovigen kunnen oplossen. Praten over schuld terwijl de moderne preoccupaties elders liggen gaat voorbij aan wat er speelt. We zouden daar aan kunnen toevoegen dat het misschien ook zo is dat wat er onder schuldgevoelens schuil gaat soms beter in het schaamteregister kan worden geïnterpreteerd. In pastoraal opzicht is het van groot belang om op juiste wijze bij het moderne levengevoel, waarin de gelovige de gewone termen van zijn bestaan vindt, aan te sluiten. De schuldproblematiek, die tegelijk met de afwijzing van de oorspronkelijke Freudiaanse posities naar het tweede plan wordt verwezen, betreft ook iets wezenlijks dat in de zelfpsychologie niet meer goed ter sprake kan komen en dat in Christelijk perspectief toch essentieel is. Schuld betreft namelijk niet alleen schuldgevoelens maar ook de persoonlijke verantwoordelijkheid tegenover de Ander, het verschuldigd zijn. Deze relatie veronderstelt een subject dat zich losmaakt van de imaginatie van de schone ziel. Het, ook theologische, probleem van de schuld lijkt bij Capps echter op de achtergrond geschoven en wordt wellicht door de invloed van de zelfpsychologie minder goed onderkent. De schuld is voor de gelovige die deze erkent zelfs wat zijn bestaan grondvest. In de liturgie van de Goede Week werd gesproken van gelukkige schuld. Deze felix culpa, het verschuldigd zijn aan de Ander, die voor de gelovige God is, kan in psychoanalytische termen misschien nog beter worden begrepen. Juist de erkenning van de Ander en het op zich nemen van de eigen verantwoordelijkheid tegenover de Onzienlijke is een los laten van de imaginaire identificaties die aan het zelf zijn gebonden en als zodanig en bevrijdend. In de daad van het geloven krijgt de mens een nieuwe identiteit en we kunnen ons dit op basis van de bovenstaande inzichten nu beter voorstellen. Wanneer Abraham zijn enige zoon Isaak wil offeren dan is Jahweh de schrikwekkende rivaal, een jaloerse god die Abraham op de proef stelt. Hij meent dat Jahweh dit offer van hem vraagt, omdat hij de verhouding met Hem allereerst fantasmatisch, in imaginaire zin, als een relatie van uitwisseling ziet. Zoals Genesis schrijft komt de engel van de Heer tussenbeide en nadat Abraham zowel bereid was alles te geven als werd weerhouden door het besef dat God voorziet kreeg hij na deze hachelijke doorgang de naam die hem de vader van de alle gelovigen maakt (Vergote, 1978). Een oerbeeld dat in iedere daad van geloven weer herkenbaar is. De structuur van de gebeurtenis van dit verhaal, het offer van Abraham, is 9

10 in iedere geloofsact weer terug te vinden en dit beeld oefent ook steeds weer zijn symbolische kracht uit waar een overgave gelovig wordt beleefd. Het pastoraat kan zich niet aan de cultuur onttrekken. De vraag die mede opgeroepen is door het werk van Lasch, en ook Capps, is wat voor een soort cultuur aan de orde is en hoe men zich hiertoe kan verhouden. Dit klemt des te meer waar pastores hun professionele identiteit steeds meer in termen verwoorden die ontleend zijn aan deze cultuur en die, in het algemeen, op veel andere beroepen in de hulpverleningsector van toepassing kunnen zijn. In het onderzoek van Zuidberg (1997) werden vijf doelopvattingen genoemd: werken aan ruimte waarin mensen tot hun recht komen, een verbindingsfunctie vervullen, mensen vrij maken, mensen bewaren en heel maken. Het onderzoek van Zuidberg citeert vele persoonlijke getuigenissen, die helaas niet in hun psychologische strekking kunnen worden gepeild omdat de schikking van alle, op zich boeiende, interviewfragmenten thematisch wordt bepaald. In één van deze fragmenten wordt God gezien als persoon, maar ook als kosmische kracht of ook: kracht en inspiratiebron, maar ook kracht in mijzelf. Er blijkt een groot veld van omschrijvingen te zijn van de religieuze beleving. Het persoonlijk karakter van het geloof van de pastor (het gaat om een beeld van 30 pastores) is pregnant aanwezig. En Haarsma geeft in zijn nawoord bij het boek van Zuidberg aan dat het hart van het onderzoek, naar zijn mening aanwezig in het hoofdstuk Godsgeloof en Godbeleving, laat zien dat er vanuit de persoonlijke beleving ook een spanning bestaat met betrekking tot de persoonlijke God en de God van de Wet. We moeten hierbij bedenken dat de geloofservaring tenslotte zijn symbolische steun vindt in de teksten en tekens die de traditie levert. Zo gezien is de pastor eerder een vertegenwoordiger, een bekleder van een plaats. Juist dit begrip lijkt op het spel te staan. Je kunt je afvragen of het praten over zelfervaring, ook zoals zich dat in de praktische theologie lijkt af te tekenen, zich niet te zeer beweegt tussen een onduidelijk soort hulpverleningspsychologie op common sense basis, die al te gemakkelijk bij het narcistische register aansluit en daar ook voeding aan geeft, en een theologie die te zeer een antropologie over de oorspronkelijke heelheid van de mens assimileert. In beide gevallen gaat het om een impliciet blijvende theorie die ontleend is aan ideeën over de mens die min of meer in onze cultuur heersen. In beide gevallen kan de psychoanalytische bezinning op de betekenis van de relatie tussen de imaginaire en de symbolische orde en, in het algemeen het inzicht in het leven van het teken, van belang zijn. Dit komt er op neer dat een bezinning op theorie en praktijk van het pastoraat niet buiten deze kritische problematiek heen kan. En het zal geen verbazing wekken dat een empirische theologie die slechts met opbrengsten van het onderzoek naar het brute feit wil werken, dat nu eenmaal altijd op de common sense ordening van het natuurlijk inzicht is gebouwd, dit probleem ten ene male mist. Mijn God. De naam van Jahweh is niet de antropomorfe aanduiding van het opperwezen, maar is allereerst meer een functie, namelijk een van appèl. Een taaldaad van roep en beroep en wel een roep die constitutief is voor het zelf voor zover dit de Ander erkent en weet dat het daaraan niet gelijk is. Het subject verwerft onafhankelijkheid in deze erkenning, waarin de (oer)schuld wordt bekend. Het gaat hier dan niet om het herontdekken van het eigenlijke zelf en om de god die daarbij hoort (mijn God), maar om, wanneer dit niet allereerst moreel wordt verstaan, een over-gave waarin het subject tot stand komt in de erkenning van de uiteindelijk niet voorstelbare en beschikbare Ander die wordt aangeroepen: mijn God! Hiermee is het geloof ook een gave geworden. Object van de christelijke overdracht, die zowel narcistisch kan worden bezet in de persoonlijk blijvende idealen en de ideologie, als wat in zijn symbolische kracht een inbreuk daarop kan zijn. Literatuur Aalsma,M.C., & Lapsley,D.K. (1999). Religiosity and adolescent narcissism: Implications for values counseling. Counseling and Values, 44(1), Capps,D. (1993). The depleted Self. Sin in a Narcissistic Age. Minneapolis: Fortress Press. Francis,P.C., & Baldo,T.D. (1998). Narcissistic measures of Lutheran clergy who self-reported committing sexual misconduct. Pastoral Psychology, 47(2 ), Freud,S. (1905) Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, G.W. Bd. 5, 27, Freud,S. (1914) Zur Einführung des Narzißmus, G.W., Bd. 10,

11 Freud,S. ( ) Vorlesungen zur Einführung in die Psychoanalyse, G.W., Bd. 11. Gabbard,G.O. (1994) Psychodynamic Psychiatry in Clinical Practice. The DSM-IV edition. Washington DC, London: APA. Kernberg,O.F. (1975). Borderline Conditions and Pathological Narcism. New York: Jason Aronson. Kohut,H. (1977). The Restoration of the Self. New York: International Universities Press. Kohut,H., & Wolf,E. (1978). The disorders of the self and their treatment. International Journal of Psychoanalysis, 59, Kohut,H. (1984). How does analysis cure? Chicago: University of Chicago Press. Lacan,J. (1975). Le séminaire I. Les écrits techniques de Freud. Paris: Seuil. Lacan,J. (1978). Le séminaire II. Le moi dans la théorie de Freud et dans la technique de la psychanalyse. Paris: Seuil. Lasch,C. (1979). The culture of Narcissism: American Life in an Age of Deminishing Expectations. New York: Warner Books. Miller,M.J., Smith,T.S., Wilkinson,L., & Tobacyk,J.J. (1987). Narcissism and social interest among counselors-in-training. Psychological Reports, 60(3), Moberly,E.R. (1985) The Psychology of Self and Other. London, New York: Tavistock. Morrison,A.P. (1986). Shame, Ideal Self, and Narcissism. In A. P. Morrison (Ed.), Essential Papers on Narcissism. (pp ). New York: New York University Press. Morrison,A.P. (1989). Shame, the underside of narcissism. Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum. Randall,R.L. (1988). Pastor and Parish. The Psychological Core of Ecclesiastical Conflicts. New York: Human Sciences Press. Ronningstam,E. (1998). Disorders of Narcissism. Diagnostic, Clinical, and Empirical Implications. Washington, DC / London, England: American Psychiatric Association. Sandage,S.J., Worthington,E.L.J., Hight,T.L., & Berry,J.W. (2000). Seeking forgiveness: Theoretical context and an initial empirical study. Journal of Psychology and Theology, 28(1), Stone,M.H. (1998). Normal Narcissism. In E. F. Ronningstam (Ed.), Disorders of Narcissism. Diagnostic, Clinical, and Empirical Implications. (pp. 7-28). Washington, DC / London, England: American Psychiatric Press. Vergote,A. (1978). Bekentenis en begeerte in de religie. Psychoanalytische verkenning. Kapellen: De Nederlandse Boekhandel. Watson,P.J., Morris,R.J., & Hood,R.W. (1989). Intrinsicness, religious self-love, and narcissism. Journal of Psychology and Christianity, 8(1), Watson,P.J., Morris,R.J., & Hood, R.W.jr. (1990). Religious Orientation Types and Narcissism. Journal of Psychology and Christianity, 9(1), Zuidberg,G. (1997). De god van de pastor. Onderzoek naar de spiritualiteit van pastores. Utrecht: Gerard Zuidberg. Verschenen in: Kl. Sonnsbergen, H. Zondag & F. van Iersel (red.) Redden pastores het? Budel, Damon,