Het Faillissementsspel. Onderzoek naar faillissementen en doorstarts in de grafische industrie 2001 tot 2005

Transcriptie

1 Het Faillissementsspel Onderzoek naar faillissementen en doorstarts in de grafische industrie 2001 tot 2005

2 Inhoudsopgave INLEIDING BRANCHEONTWIKKELINGEN CIJFERS INDELING VAN HET RAPPORT WAT ER GEBEURT TIJDENS EEN FAILLISSEMENT DE CONSERVATOIRE FASE DE EXECUTORIALE FASE PAULINEUS HANDELEN SURSEANCE VAN BETALING SIGNALEN VOORAFGAAND AAN HET FAILLISSEMENT VERMINDERDE SOLVABILITEIT Drukkerij Insulinde PROBLEMEN MET DE LIQUIDITEIT ONVERANTWOORDE RISICO S DE UITMELKSTRATEGIE Schaafsma en Brouwer KEUZEMOGELIJKHEDEN BINNEN ONVERMIJDELIJKE FAILLISSEMENTEN Drukkerij De Kroon OVERNAME OF FAILLISSEMENT FINANCIEREN OF HET FAILLISSEMENT AANVRAGEN DOOR BANKEN Drukkerij Veldhuis FAILLISSEMENTSAANVRAGEN DOOR CREDITEUREN LIQUIDEREN OF FAILLISSEMENT AANVRAGEN IN GROEPSVERBAND Binderij Verkerke REDENEN OM DOOR TE STARTEN DOORSTARTEN NA MISMANAGEMENT Nouveau Delcour Bindtechniek DOORSTARTEN MET EEN NIEUWE STRATEGIE Drukkerij Dukenburg DOORSTARTEN OM TE KUNNEN REORGANISEREN Drukkerij Van den Boogaard Limmen BV BEZWAREN TEGEN HET DOORSTARTEN PRIJSDUMPING MISBRUIK VAN DE RFR REGELING FRAUDE EN STRAFBAAR HANDELEN Grafisch gezien STRATEGIE EN WINSTGEVENDHEID INCIDENTELE OORZAKEN EN MANAGEMENTPROBLEMEN Drukkerij Necum BEDRIJFSTAKSTRUCTUUR EN WINSTGEVENDHEID KOSTPRIJSLEIDERSCHAP INDIRECTE KOSTENBESPARINGEN GROEPSVORMING EN SAMENWERKING ONE STOP SHOPPING SPECIALISATIE

3 7. AANBEVELINGEN VOOR DE BEDRIJFSTAK DEBITEURENBEHEER SNELLERE FAILLISSEMENTSAANVRAGEN AFVLOEIINGSREGELINGEN GOEDKOPER MAKEN BEZWAAR MAKEN Gh.nl REPUTATIESCHADE AANBRENGEN SAMENVATTING EN CONCLUSIE BIJLAGE 1: LITERATUURLIJST oktober 2005 Richard. van Hoorn De Kreek TG, Amersfoort Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of openbaar gemaakt zonder voorafgaande toestemming van de auteur

4 Inleiding Vormen grafische ondernemingen die na een faillissement doorstarten een probleem voor de branche of zijn de klachten hierover op emotie gebaseerd? Wat gebeurt er tijdens een faillissement dat gevolgd wordt door een doorstart? Moet er iets ondernomen worden tegen de doorstarts, wat kan er gedaan worden en door wie? Dit zijn vragen die in de afgelopen jaren de gemoederen binnen de grafische industrie regelmatig bezig gehouden hebben. Om deze vragen te beantwoorden is door Richard van Hoorn, Onderzoek & Advies het faillissementsspel in de grafische industrie onderzocht. Het onderzoek is op eigen initiatief gestart en dit rapport is bedoeld om belanghebbenden in de grafische industrie inzicht te geven in de feiten en omstandigheden waaronder het doorstarten voorkomt. In dit rapport willen we een evenwichtig beeld geven van de faillissement- en doorstartproblematiek in de grafische industrie. Daartoe is een vrijwel complete steekproef van 185 faillissementen vanaf het jaar 2001 tot het derde kwartaal van 2005 bestudeerd. We hebben verslagen van curatoren, cijfers van de kamer van koophandel, CBS en persberichten onderzocht in samenhang met economische literatuur over dit onderwerp. Deze gegevens zijn, door middel van interviews, aangevuld met praktijkervaringen van ondernemers van doorstartende grafische ondernemingen en hun concurrenten samen met vertegenwoordigers van de branchevereniging, FNV kiem en banken. Brancheontwikkelingen Er bestaat succesvol ondernemersschap in de grafische industrie, maar niet voor iedereen. De Aantal werknemers per (x1.000) grafische industrie is sinds 2000 gekrompen in zowel het aantal werknemers als vestigingen. Sinds 1996 is het aantal werknemers afgenomen van ruim tot circa in Terwijl het aantal vestigingen van grafische bedrijven tot 1998 nog toenam zien we sinds dit jaar het aantal vestigingen van grafische bedrijven afnemen van 5075 tot 3750 in De concurrentie is in deze jaren sterk toegenomen en er is overcapaciteit ontstaan. Als gevolg van de overcapaciteit staat de winstgevendheid onder druk - 4 -

5 Figuur 1 aantal werknemers in de grafische industrie. Bron: CBS Aant al vest igingen In een krimpende bedrijfstak gaan ondernemingen failliet. Dit is een normaal verschijnsel. Tegelijkertijd vinden er na faillissementen regelmatig doorstarts plaats. Daarbij worden crediteuren gedupeerd. Is dit verwerpelijk? Sommigen vinden van wel. Zij stellen dat doorstartende ondernemers immoreel handelen ten koste van eerlijke concurrenten Figuur 2 aantal vestigingen van grafische bedrijven. Bron: CBS Doorstarten na een faillissement is echter wettelijk toegestaan en in veel gevallen goed voor belanghebbenden zoals werknemers en leveranciers die anders met lege handen staan. Bedrijven kunnen na een doorstart een gezonde toekomst tegemoet gaan maar is dit ook gewenst? Omdat er verschillende perspectieven bestaan zullen we verschillende antwoorden horen. Vanuit economisch perspectief is het gewenst als een bedrijf doorstart indien de going concern waarde (opbrengst van een onderneming in bedrijf) hoger is dan de liquidatiewaarde van het bedrijf. We kijken naar de totale waarde van het bedrijf en stellen vast dat het gewenst is dat de totale opbrengst zo hoog mogelijk is. Als maatschappij willen we het ondernemerschap stimuleren. Potentiële ondernemers moeten niet afgeschrokken worden omdat ze na een faillissement blijvend buiten spel blijven staan. Tijdens een faillissement staan nu nog de belangen van schuldeisers centraal. De nieuwe faillissementswet, die we later bespreken, zal niet meer uitsluitend bedoeld zijn om de belangen van crediteuren te beschermen. In plaats daarvan komt het maximaliseren van de totale bedrijfswaarde centraal te staan. Doorstarten is dan mogelijk als aangetoond kan worden dat de totale bedrijfswaarde dan hoger is. Als we willen dat de totale bedrijfswaarde zo groot mogelijk is wordt de verdeling van deze opbrengst een probleem van tweede orde. Als de going concern waarde hoger is dan de liquidatiewaarde kan een bank toch een belang hebben bij het opeisen van zekerheden en daarmee waarde vernietigen. Dit is ongewenst, de nieuwe wet zal de belangen van de banken minder beschermen. Crediteuren en eigenaren zijn, om redenen die we later beschrijven, geneigd om het bedrijf te lang in stand te houden en te veel risico te - 5 -

6 nemen. Personeelsleden, vooral managers in loondienst, hebben weer andere persoonlijke belangen. Eigenaren, personeel, crediteuren en banken hebben dus verschillende belangen en proberen voor zichzelf de beste uitkomst te bereiken. Zo wordt in de grafische industrie rondom (bijna) failliete ondernemingen een faillissementsspel gespeeld. Dit spel is het onderwerp van ons onderzoek en het centrale thema van dit rapport. We willen weten hoe de verschillende belanghebbenden zich tijdens een faillissement gedragen. Daarmee kunnen we gebeurtenissen zoals doorstarts verklaren. Cijfers Circa 39% procent van de bedrijven uit onze representatieve steekproef start door. Bij ongeveer 16% van de gevallen betreft dit een doorstart onder gelijkblijvend management. Vooral deze laatste groep is voor het bestuderen va het faillissementsspel interessant. 1% 1% 16% faillissement vernietigd 59% 23% gelijkblijvend management doorstart nieuw management doorstart stopgezet surceance Figuur 3 Uitkomst van faillissementen in de grafische industrie 2001 t/m Q Als we de faillissementen verdelen naar het type bedrijf dan zien we dat het doorstarten onder gelijkblijvend management het meest populair is bij afwerkingsbedrijven (23%) Failliete printbedrijven worden met meest stopgezet

7 Soort bedrijf vervolg Totaal Percentage afwerkingsbedrijf gelijkblijvend management doorstart 6 23% nieuw management doorstart 9 35% stopgezet 11 42% Totaal afwerkingsbedrijf 26 offsetdrukkerij gelijkblijvend management doorstart 14 15% nieuw management doorstart 24 26% stopgezet 54 58% surseance 1 1% Totaal offsetdrukkerij 93 prepressbedrijf faillissement vernietigd 1 4% gelijkblijvend management doorstart 5 19% nieuw management doorstart 3 12% stopgezet 17 65% Totaal prepressbedrijf 26 printbedrijf gelijkblijvend management doorstart 4 13% nieuw management doorstart 5 16% stopgezet 22 71% Totaal printbedrijf 31 zeef flexobedrijf nieuw management doorstart 2 22% stopgezet 7 78% Totaal zeef flexobedrijf 9 Eindtotaal 185 Tabel 1 Uitkomsten van faillissementen verdeeld naar type bedrijf Onze onderzoeksperiode betreft het jaar 2001 tot en met het derde kwartaal van Onze steekproef geeft een duidelijke piek aan faillissementen in het jaar 2003 te zien. In 2005 lijkt het aantal faillissementen onder het niveau van 2001 en 2002 uit te komen Tabel 2 Faillissementen per jaar (n=185) met geëxtrapoleerde cijfers voor

8 Indeling van het rapport We starten dit rapport met een beschrijving van de gebeurtenissen tijdens het faillissement. In het eerste hoofdstuk onderzoeken we de huidige en toekomstige regelgeving. Wat zijn de wettelijke grenzen met betrekking tot faillissementen, surseance van betaling en het doorstarten? Een faillissement is vaak, op basis van economische signalen, voorspelbaar. In hoofdstuk 2 beschrijven we deze signalen. Vanaf dit hoofdstuk beschrijven we ook praktijkvoorbeelden. De voorbeelden zijn gebaseerd op informatie uit openbare verslagen van de curator, aangevuld met informatie uit de vakpers en de gesprekken die we met ondernemers gevoerd hebben. In het derde hoofdstuk beschrijven we het faillissementsspel. Dit is het spel waarin de verschillende betrokkenen bij het faillissement voor zichzelf proberen de beste uitkomt te bereiken. Welke keuze wordt gemaakt, waarom, en wie betaalt de rekening voor de gemaakte keuze? De redenen om door te starten zijn in hoofdstuk vier verder uitgewerkt. In hoofdstuk 5 bespreken we de bezwaren tegen het doorstarten. Vervolgens kijken we naar de toekomst. In de aankomende jaren zullen er meer faillissementen plaatsvinden. Waarom maakt het ene bedrijf winst en het andere verlies? In hoofdstuk 6 analyseren we de winstgevendheid van grafische bedrijven in relatie tot de bedrijfstakstructuur en de beschikbare strategieën voor grafische bedrijven. We beschrijven faillissementsoorzaken en succesvolle strategieën in de grafische industrie. Tot slot worden in hoofdstuk 7 adviezen gegeven voor de grafische industrie en haar toeleveranciers

9 1. Wat er gebeurt tijdens een faillissement Elk bedrijf maakt kosten en heeft opbrengsten. Als de omzet van een drukkerij of binderij daalt terwijl de kosten gelijk blijven of zelfs stijgen, ontstaan er betalingsproblemen. Dit gaat geleidelijk. Eerst worden belastingaanslagen, sociale premies, huur en contributie niet meer betaald. Vervolgens kan men de leveranciers niet meer betalen waardoor bijvoorbeeld een drukkerij geen papier meer geleverd krijgt. Daarna kunnen de salarissen van de werknemers niet meer uitbetaald worden tenzij er op dit moment al een faillissement is aangevraagd. De faillissementsprocedure is sinds invoering in 1893 vrijwel ongewijzigd gebleven. Voordat de faillissementswetgeving bestond gingen wanbetalers de gevangenis in. Dit is maatschappelijk gezien ongewenst. Het ondernemersschap wordt onnodig afgeremd als ondernemers na een zakelijke mislukking strafbaar zijn. De faillissementswet dient verder om de aanwezige middelen ordelijk te verdelen. Zonder faillissementswet zouden de crediteuren gaan vechten om de boedel. Overhaaste verkopen zouden de totale waarde van de boedel verminderen. Ook willen we met een faillissement bereiken dat ondernemers op tijd gestopt worden tijdens het opbouwen van hun schuldenlast. Een faillissement wordt aangevraagd door één of meer schuldeisers bij de rechtbank van de woonplaats van de schuldenaar. Voordat de rechtbank een faillissement uitspreekt moet er summier aangetoond worden dat er een situatie is waar de schuldenaar opgehouden heeft te betalen aan meerdere crediteuren. Nadat de rechtbank de schuldenaar heeft gehoord wordt in veel gevallen direct het faillissement uitgesproken. Het faillissement dient om, in het belang van de crediteuren, de boedel te bevriezen. Het vonnis wordt direct uitgesproken en gaat onmiddellijk in. Dit ondanks het feit dat er nog een verweer tegen de uitspraak mogelijk is. Het vonnis wordt inschreven in het faillissementsregister en ter publicatie aan nieuwsbladen aangeboden. Uiteraard vind er ook een publicatie plaats in het handelsregister. De ondernemer is op dit moment, met betrekking tot de failliet verklaarde rechtspersoon, beschikkingsonbevoegd en mag namens de rechtspersoon geen handelingen verrichten. Dit betekent dat er geen goederen meer verkocht mogen worden, er mogen geen betalingen in ontvangst genomen worden. Verder mag de failliet verklaarde ondernemer niet langer schulden aangaan. Een faillissement kan, behalve door crediteuren, ook aangevraagd worden door de ondernemer zelf of in het algemeen belang door het Openbaar Ministerie. Een faillissement dient om de belangen van de crediteuren te beschermen. Bij een faillissement dat aangevraagd wordt door de ondernemer zullen er echter andere motieven bestaan dan de bescherming van crediteuren. Hier komen we in de volgende hoofdstukken op terug als we het faillissementspel beschrijven. De faillissementsprocedure bestaat uit twee delen, de conservatoire en de executoriale fase. Tijdens de conservatoire fase wordt er - 9 -

10 voornamelijk geïnventariseerd. Welke schulden zijn en wat is de waarde van de aanwezige bezittingen in de boedel? In de executoriale fase wordt de boedel verkocht en wordt de opbrengst onder de schuldeisers verdeeld. We zullen hier de beide fasen bespreken. De conservatoire fase Nadat het faillissement door de rechtbank is uitgesproken start de conservatoire fase van de faillissementsprocedure. Er wordt, per faillissement, een curator en rechter-commissaris benoemd. De curator start met het in kaart brengen van de bezittingen, nu boedel genoemd, en de schulden van de failliete onderneming. De ondernemer is verplicht om aan het onderzoek van de curator mee te werken mag zelf geen rechtshandelingen uitvoeren. Zo mag een ondernemer geen kopers zoeken voor de boedel en mogen er door de ondernemer geen betalingen van debiteuren in ontvangst genomen worden. De post wordt naar de curator doorgezonden. De curator kan zich laten adviseren door een commissie van één tot drie schuldeisers. Terwijl de curator aan het werk is kan er door zowel de failliete ondernemer als door schuldeisers in beroep gegaan worden tegen de faillietverklaring. De schuldeisers die het faillissement hebben aangevraagd kunnen niet in beroep gaan. We komen hier later op terug, de beroepsprocedure is een middel om het doorstarten te verhinderen. De curator stelt een boedelbeschrijving op en onderzoekt de staat van schulden en baten. De aanwezige bezittingen, waaronder de post debiteuren, worden gewaardeerd. Voor aanwezige machines wordt bij grafische bedrijven een onderscheid gemaakt tussen de liquidatiewaarde en de waarde bij onderhandse verkoop. De waarde bij een onderhandse verkoop is doorgaans aanmerkelijk hoger, dit is een van de redenen waarom curatoren doorgaans graag aan de doorstart van een grafisch bedrijf meewerken. De vordering van crediteuren worden gecontroleerd op hun juistheid en vervolgens verdeeld naar erkende en betwiste vorderingen. De rechtbank beslist in een zogenoemde renvooiprocedure welke betwiste vorderingen alsnog erkend worden. De vorderingen worden door de curator en de rechtercommissaris besproken tijdens de zogenoemde verificatievergadering. Van dit overleg wordt een proces verbaal opgemaakt dat schuldeiser later kunnen gebruiken om hun vordering aan een rechtsopvolger van de failliete onderneming te claimen. Vervolgens breekt de staat van insolventie aan en kan de boedel verdeeld worden. Er moet dan wel iets te verdelen zijn. In veel gevallen is er niets te verdelen en wordt het faillissement opgeheven wegens een gebrek aan baten. In dit geval is de faillissementsprocedure afgelopen. In situaties waar wel een bedoel verdeeld kan worden start na de verificatievergadering de executoriale fase. Soms wordt er door de failliete ondernemer tijdens de verificatievergadering een akkoord aan de schuldeisers aangeboden. Dit akkoord moet voldoen aan een volledige uitbetaling van de faillissementskosten en de bevoorrechte vorderingen. Als de

11 schuldeisers en de rechtbank met het resterende uitbetalingspercentage akkoord gaan is de procedure afgelopen. Deze procedure wordt toegepast bij doorstartende ondernemingen die de procedure snel willen beëindigen. Crediteuren hebben het voordel dat de zij sneller over het geld uit hun resterende vordering kunnen beschikken. De executoriale fase Als de staat van insolventie is uitsproken breekt de executoriale fase aan en wordt de boedel, in principe, in het openbaar verkocht. Nadat de rechter toestemming heeft gegeven kan de curator ook tot onderhandse verkoop overgaan, dit komt bij grafische bedrijven regelmatig voor. De opbrengst wordt verdeeld volgens een uitdelingslijst. Met de uiteindelijke slotuitdelingslijst eindigt de faillissementsprocedure. Niet elke vordering op de uitdelingslijst heeft dezelfde kans op uitbetaling. Schuldeisers hebben een verschillende positie in het faillissement. Op de eerste plaats moeten de kosten van de curator en de kosten die gemaakt worden voor de afwikkeling van het faillissement betaald worden. Dit zijn de boedelschuldeisers. Als een curator beslist om bijvoorbeeld een drukkerij in bedrijf te houden moeten ook de kosten voor de bedrijfsvoortzetting betaald worden. Daarnaast hebben de schuldeisers die een hypotheek of pandrecht hebben voorrang. Dit zijn doorgaans de banken. Als er meerdere hypotheken zijn gevestigd is de datum waarop de hypotheek was afgesloten bepalend voor de voorrang van uitbetalen. Als er op een bedrijfspand van een drukkerij bijvoorbeeld twee hypotheken van respectievelijk en zijn gevestigd en de opbrengst van het pand bij verkoop is is, dan zal de eerste hypotheek volledig en de tweede hypotheek voor 50% worden afgelost. De vorderingen worden uitbetaald door verkoop van het onderpand, separaat van de faillissementsboedel. Omdat de schuldeisers met een hypotheek of pandrecht in feite buiten het faillissement worden afgewikkeld worden ze ook wel separatisten genoemd. Verder hebben we te maken met de bevoorrechte schuldeisers. De wet maakt een onderscheid in algemene en bijzondere voorrechten. Deze voorrechten ontstaan vanzelf, er is geen hypotheek of onderpand nodig. Onder deze bevoorrechte schuldeisers bevinden zich de werknemers, de fiscus en de inners van bepaalde sociale- en verzekeringspremies. De fiscus heeft, op grond van de invorderingswet, nog een aantal extra rechten. Zo kan de fiscus tijdens het faillissement beslag leggen op de boedel en daarmee de doorstart verhinderen. Verder hebben schuldeisers die een schuld met een tegenvordering kunnen verrekenen een feitelijke voorrang. Als alle vorderingen zijn voldaan

12 komen de concurrente schuldeisers voor een uitkering aan de beurt. Zij ontvangen een percentage van de resterende boedel. Als bijvoorbeeld de concurrente schuldeisers nog vorderingen hebben ter waarde van terwijl de resterende boedel een waarde heeft van dan zal de uitkering 10% bedragen. Bij vrijwel alle faillissementen in de grafische industrie die we bestudeerd hebben blijft er voor de concurrente schuldeisers niets over tenzij er een doorstart of overname gerealiseerd is. De curator is zowel tijdens de conservatoire als de executoriale fase op de eerste plaats belast met de belangenbehartiging van de schuldeisers. Tijdens interviews met failliete grafische ondernemers bleek dat deze zich regelmatig stoorden aan de opstelling van curatoren. Het wordt als pijnlijk en vernederend beschouwd om geen toegang meer te hebben tot het eigen bedrijf, een drukkerij of afwerkingsbedrijf dat door de familie is opgebouwd. Sommige ondernemers meenden, ten onrechte, dat curatoren ook rekening moeten houden met hun belangen. Zij vragen om aandacht, begrip en advies en zijn teleurgesteld als de curator alleen aan de belangen van schuldeisers denkt. De curator hoeft echter geen verantwoording aan de (doorstartende) ondernemer af te leggen. Sommige klachten zijn wel terecht. Curatoren doen er soms lang over om de privé post door te zenden en verder duurt de afwikkeling van het faillissement vaak te lang. Vooral de doorstartende ondernemers zouden het faillissement graag sneller willen afhandelen om zich weer volledig op de toekomst te kunnen richten. Als failliete ondernemers niet meewerken aan het onderzoek van de curator of hun emoties op de curator afreageren ontstaan er spanningen. Deze spanningen lopen op als er een vermoeden is van fraude en de bestuurder mogelijk persoonlijk aansprakelijk gehouden wordt. Er komen ook spanningen voor tussen curatoren en schuldeisers. Soms kunnen advocaten die als curator optreden wel erg ijverig zijn en te veel uren schrijven. Omdat de boedelvorderingen voorrang hebben gaat dit ten koste van de concurrente schuldeisers. Rechtbanken doen zelden onderzoek naar de hoogte van de declaraties van de curator waardoor het mogelijk is dat sommige curatoren alleen hun eigen belangen lijken te dienen. Paulineus handelen Ondernemers zien vrijwel altijd hun faillissement aankomen. Als er in de periode voorafgaand aan het faillissement rechtshandelingen plaatsvinden waardoor schuldeisers benadeeld worden is er sprake van paulineus handelen. Zo kunnen er contante opnames uit de bedrijfskas gedaan zijn zonder noodzaak voor de bedrijfsvoering. Ook als er bijvoorbeeld kort voor het faillissement, uit sociaal gevoel, computers aan medewerkers worden gegeven is er sprake van paulineus handelen. Dit type

13 handelingen kan op verzoek van de curator nietig verklaard worden. In het laatste voorbeeld maken de computers na de nietigverklaring weer deel uit van de boedel. In een aantal gevallen spreken curatoren een vermoeden uit van paulineus handelen bij zogenaamde sale en leaseback overeenkomsten. Stel dat een drukkerij een pers heeft gekocht op afbetaling. De machine is verkocht met een terugkoopregeling voor het geval de drukkerij niet aan haar verplichtingen kan voldoen. Vlak voor faillissement wordt een sale en (operational) leaseback overeenkomst getekend en wordt de stille verpanding geregistreerd. Op dit moment is de drukkerij geen eigenaar en maakt de pers na een faillissement geen deel uit van de boedel. De curator kan de sale en leaseback overeenkomst vernietigen De rechtbank beoordeelt de vraag of er sprake is van benadeling van de crediteuren. Naast paulineus handelen, kan fraude ook veroorzaakt worden door ontoelaatbaar financieel handelen, belastingontduiking, benadelen van de bedrijfsvereniging of onzorgvuldigheid. De ondernemer is dan persoonlijk aansprakelijk en kan vervolgd worden. Ook als er bijvoorbeeld door het eigen personeel op grote schaal diefstal is gepleegd. De ondernemer had hier immers op moeten toezien. Faillissementsfraude wordt in de grafische industrie regelmatig vastgesteld. Het gaat in de meeste gevallen over het ontrekken van boedelbestanddelen voor of na het faillissement. Voorafgaand aan het faillissement is dit paulineus handelen. Na het faillissement spreken we over diefstal. In enkele gevallen is er sprake van een vermoeden van faillissementsfraude als gevolg van het uitlokken van een faillissement. Deze fraude wordt vrijwel nooit bewezen, het openbaar ministerie stelt binnen de grafische industrie zelden of nooit een onderzoek in naar dit type faillissementsfraude. Het is ook mogelijk een verzoek te doen om het faillissement te herroepen, dit is een manier om faillissementsfraude civielrechtelijk te bestrijden. Surseance van betaling De faillissementswet kent de surseance van betaling als middel om een faillissement te voorkomen. De schuldenaar vraagt dan een voorlopig uitstel van betaling aan en de rechtbank benoemt een bewindvoerder voor het bedrijf. De bewindvoerder kan samen met de ondernemer actie ondernemen met als doel de onderneming te redden. Indien de concurrente schuldeisers instemmen met een betalingsregeling kan er definitief uitstel van betaling gegeven worden. Er volgt dan 1,5 jaar uitstel van betaling gevolgd door eventueel nog eens 1,5 jaar uitstel. Als het niet lukt om een akkoord te bereiken of wanneer het akkoord door de ondernemer niet wordt nagekomen volgt alsnog het faillissement

14 Een surseance is een oplossing voor ondernemingen die tijdelijke problemen hebben. Bijvoorbeeld vanwege het wegvallen van een grote klant. Toch wordt de surseance van betaling in de grafische industrie vrijwel nooit gebruikt om een bedrijf te redden. Bijna alle bedrijven gaan na surseance alsnog failliet. Bij een bedrijf met een gunstig perspectief na reorganisatie is dat jammer omdat er zo waarde vernietigd wordt. Banken kunnen de ondernemer in moeilijkheden in een houdgreep leggen door te dreigen met het ontrekken van activa die voor het bestaan van de onderneming onmisbaar zijn. De opbrengsten zijn dan goed voor de banken op korte termijn maar slecht voor alle partijen op lange termijn. Op dit moment is de faillissementswet te eenzijdig gericht op de belangen van crediteuren. Dit is slecht voor het ondernemersschap dat we in Nederland, en vooral in het midden en kleinbedrijf dat de grafische industrie is, nodig hebben. Vandaar dat de roep om een aanpassing van de verouderde faillissementswet uit 1893 steeds sterker is geworden. De nieuwe faillissementswetgeving die naar verwachting in 2005 van kracht gaat is bedoeld om het reorganiserende vermogen van de faillissementsprocedure te verbeteren. Een surseanceaanvraag moet dan voorzien worden van een reorganisatieplan. De surseance regelgeving wordt uitgebreid met een regeling voor preferente crediteuren en het energiebedrijf kan niet meer zo gemakkelijk het bedrijf stilleggen door de energievoorziening af te sluiten. Het is de bedoeling dat de curator in overleg met de ondernemer en rechter-commissaris sneller tot een (dwang)akkoord met de crediteuren kan komen. Voor de grafische industrie zou dit een verbering zijn ten opzichte van de huidige praktijk. Bedrijven kunnen dan beter gereorganiseerd worden en de reputatieschade en risico s voor de ondernemers zal verminderen. Banken moeten hun praktijk om zich uitsluitend op zekerheden te concentreren aanpassen en zullen in moeten stemmen met dwangakkoorden bedoeld om de ondernemingen te redden. Zij hebben zich dan ook het sterkst verzet tegen de nieuwe wetgeving. Of dit alles gaat lukken, hangt af van de medewerking van curatoren. Ze moeten zich gaan inspannen om een bedrijf te reorganiseren. Het is de vraag of ze dit willen en kunnen. Curatoren hebben een persoonlijk belang bij een zo hoog mogelijke declaratie. Rechters-commissarissen moeten deze declaraties toetsen en straks ook beoordelen of er in de surseance voldoende inspanningen zijn geleverd om een reorganisatie succesvol af te ronden

15 2. Signalen voorafgaand aan het faillissement Een faillissement komt meestal niet uit de lucht vallen. Hoewel het eindspel vaak snel verloopt, zien ondernemers het faillissement vrijwel altijd aankomen. Er zijn diverse factoren die er op wijzen dat een faillissement aanstaande is. Voor de ondernemer maar zeker voor crediteuren en personeel is het belangrijk om deze signalen te herkennen. Crediteuren en personeel worden meestal wel verrast door een faillissement. Als er sprake is van een faillissement zijn er altijd gedupeerden en is de schade niet meer te voorkomen. Daarom is het belangrijk om de voorafgaande signalen waar te nemen. Dit zijn verminderde solvabiliteit, problemen met de liquiditeit en het nemen van onverantwoorde risico s. We behandelen de factoren hier afzonderlijk. Verminderde solvabiliteit Een belangrijk signaal van een faillissementsrisico is het structureel teruglopen van het eigen vermogen van de onderneming. Veel bedrijven in de grafische industrie zijn van oudsher op een veilige manier gefinancierd. De solvabiliteit, uitgedrukt als percentage van het eigen vermogen ten opzichte van het balanstotaal, is bij de meeste bedrijven doorgaans hoger is dan 30%. Sinds 1992 is de 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% Solvabiliteit Figuur 4 Solvabiliteit in grafische ondernemingen bron:cbs solvabiliteit in grafische bedrijven gemiddeld 42% en variërend tussen de 38 en 48%. Deze solvabiliteit zien we, voorafgaand aan een faillissement, teruglopen. Het bedrijf gebruikt dan de reserves in de verwachting dat er betere tijden aanbreken. Te vaak wordt de oorzaak van het teruglopend eigen vermogen gezocht bij tijdelijke externe factoren zoals algemene marktontwikkelingen. In de jaren voorafgaand aan het faillissement wordt het eigen vermogen gebruikt om de operationele verliezen af te dekken. Het eigen vermogen van een bedrijf is globaal te volgen door gegevens op te vragen bij de Kamer van Koophandel. Bedrijven zijn verplicht om hier jaarlijks hun balans te deponeren. Hierbij moet wel steeds goed onderzocht worden waarom het eigen vermogen verandert. Zo zijn wijzigingen in de waardering van activa of verplaatsing van vermogen naar een holding geen teken van naderend faillissement. Een probleem bij het opvragen

16 van gegevens bij de kamer van koophandel kan zijn dat de gedeponeerde informatie niet actueel is. Ondernemers kunnen tot 13 maanden na het afsluiten van het boekjaar hun cijfers inleveren. Verder is het mogelijk dat de administratie ofwel de balans van de onderneming geen correct beeld van de werkelijkheid weergeeft. In veel gevallen is de administratie in de periode voorafgaand aan het faillissement niet goed bijgewerkt. Drukkerij Insulinde In de jaren voorafgaand aan het faillissement van drukkerij Insulinde te Hengelo zien we een snel teruglopende solvabiliteit. Dit ruim 75 jaar oude bedrijf heeft decennia lang stabiel kunnen functioneren. De laatste jaren was er geleidelijk aan stagnatie ontstaan. Het bedrijf had te maken met een dalende omzet en aanhoudende verliezen. Het eigen vermogen daalde van in 2000 tot in 2001 naar een negatief saldo van in Op 12 november 2004 werd het bedrijf, op verzoek van de eigen directeur, failliet verklaard. Er was onvoldoende geld in kas om de lonen van de tien personeelsleden nog te kunnen betalen. De leiding van dit bedrijf heeft te lang gewacht met het nemen van maatregelen teneinde de verliezen te stoppen. Waarschijnlijk is er gehoopt op betere tijden die niet kwamen. Inmiddels zijn de activiteiten van drukkerij Insulinde overgenomen

17 Problemen met de liquiditeit Als er een positief eigen vermogen in het bedrijf aanwezig is kan een bedrijf toch failliet gaan. Een faillissement wordt immers aangevraagd als er sprake is van een situatie waar de ondernemer niet meer aan de betalingsverplichtingen kan voldoen. Het kan mogelijk zijn dat het eigen vermogen, door contactuele verplichtingen, niet liquide gemaakt kan worden. Zo ontstaan er cash flow problemen en komt de ondernemer in geldnood. Enkele voorbeelden: Een hoog debiteurensaldo zonder dat er op tijd betaald wordt. Mogelijk worden de vorderingen door debiteuren betwist of is er sprake van een onzorgvuldig debiteurenbeheer. Een te hoog gewaardeerd machinepark. Mogelijk zijn er onverantwoord dure investeringen gedaan in machines. Bij taxatie blijken deze dan minder waard te zijn dan op de balans wordt aangegeven. Banken zijn dan niet bereid tot herfinanciering. 18,0% 16,0% 14,0% 12,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% Cash flow Bedrijfsresultaat Sinds 1998 zien in de grafische industrie zowel het bedrijfsresultaat als de cash flow, uitgedrukt als bedrijfsresultaat en investeringen in verhouding tot de omzet, afnemen. Omdat de spreiding in rendementen doorgaans groot is heeft een toenemend aantal bedrijven liquiditeitsproblemen. Figuur 5 Ontwikkeling cash flow en bedrijfsresultaten in grafische ondernemingen bron:cbs Problemen kunnen herkenbaar zijn aan de verhouding tussen het werkkapitaal en de waarde van alle middelen of assets op de balans. Als het werkkapitaal gering is, bestaat er een hogere kans op faillissement als gevolg van liquiditeitsproblemen. Verder kan de verhouding tussen de omzet en het balanstotaal een indicatie geven van de kans op problemen met betrekking tot de liquiditeit. Te weing omzet zal tot liquiditeitsproblemen leiden. Een ander herkenningspunt zijn onderinvesteringen. Als in een onderneming kleine en noodzakelijke investeringen steeds worden uitgesteld is er doorgaans een liquiditeitsprobleem

18 Onverantwoorde risico s Ondernemers zien hun faillissement doorgaans aankomen. Ze kennen hun bedrijf en weten dat het fout gaat maar blijven te lang doorgaan. Kort voor het faillissement worden er onverantwoorde risico s genomen. Laten we dit duidelijk maken aan de hand van een praktijkvoorbeeld. Stel dat een binderij een grote order aan kan nemen van een drukkerij. De order is goed voor een aantal maanden werk en de prijs is goed. Er is sprake van een toegevoegde waarde van Voor de opdracht moet er aan kosten gemaakt worden. De order is aantrekkelijk omdat deze geplaatst wordt in een periode dat er geen ander werk is. Er zit echter een addertje onder het gras. Het is bij alle binderijen bekend dat deze opdrachtgever, een Amsterdamse drukkerij, op het punt staat failliet te gaan. De kans dat de order betaald gaat worden is 20%. Een gezond bedrijf calculeert een verwachte opbrengst van 0,2*( ) 0,8*( )= en zal de order niet aannemen. De ondernemer van het gezonde bedrijf heeft een eigen vermogen en zal dit vermogen niet op het spel zetten. Gezond bedrijf Vaste activa 60 Eigen vermogen 40 Debiteuren 30 Schulden 30 Liquide middelen 10 Crediteuren Figuur 6 Balansstructuur van een gezond grafisch bedrijf De ondernemer van een ongezond bedrijf, in dit voorbeeld een grote Brabantse afwerker kort voor het faillissement, zal de order wel aannemen. Hij calculeert alleen de verwachte opbrengst in de 20% kans situatie, dat het goed gaat. De binder rekent dan 0,2*( ) = Als het fout gaat zijn de kosten voor de schuldeisers in het faillissement. Deze ondernemer heeft namelijk geen eigen vermogen meer zoals de balansstructuur in figuur 5 aangeeft. Bedrijf kort voor het faillissement Eigen vermogen 20 Schulden 50 Vaste activa 50 Crediteuren 50 Debiteuren Figuur 7 Balansstructuur van een grafisch bedrijf kort voor het faillissement

19 Het aangaan van risico s op kosten van de schuldeisers is een signaal dat het faillissement aanstaande is. In deze situatie is het voor schuldeisers belangrijk om het faillissement snel aan te vragen. Schuldeisers betalen namelijk de prijs voor het aangaan van risico s terwijl de ondernemer alleen maar met de mogelijke opbrengsten rekent. Als de kans op winst 20% is zou de order niet aangenomen moeten worden, toch gebeurd het. Veel ondernemers hopen zelfs met een dergelijk wonder hun bedrijf te kunnen redden. Het nemen van te veel risico kan ook op andere manieren plaatsvinden. Het kan ook een investering zijn waarvan de kans op een rendement klein is. Een ander voorbeeld is het aannemen van personeel, zoals een verkoper, in de wetenschap dat de kans dat aan het einde van de maand de salarissen niet betaald kunnen worden groot is. In de laatste maand hoopt de ondernemer op een wonder zoals een nieuwe grote order die door de nieuwe verkoper verkocht wordt. De uitmelkstrategie Niet elke ondernemer richt zicht op de continuïteit van zijn onderneming. In een krimpende bedrijfstak kan het een rationele strategie zijn om het bedrijf zo lang mogelijk uit te melken met als doel om het daarna te liquideren. Bewust aansturen op een faillissement is voor de ondernemer soms de goedkoopste optie. Volgens deze strategie wordt er zo lang als mogelijk inkomen uit het bedrijf genoten tot het moment dat de inkomensstroom is opgedroogd. De uitmelkstrategie is in sommige gevallen waar te nemen en een belangrijk signaal dat wijst op een aanstaand faillissement. De strategie is te herkennen aan de volgende kenmerken Noodzakelijke investeringen worden niet gedaan Er worden bezittingen of inkomensstromen overgeheveld naar andere rechtspersonen Vorderingen en schulden worden zo veel mogelijk ondergebracht in de te liquideren rechtspersoon Er vinden grote privé ontrekkingen plaats Een uitmelkstrategie kan op een bepaald ogenblik overgaan in paulineus handelen. Hier gaat de ondernemer met een faillissement in het vizier zichtbaar vermogen aan het bedrijf onttrekken. Dit is fraude, de bestuurder is hoofdelijk aansprakelijk. Om deze reden gebeurt het ontrekken van vermogen uit de boedel meestal zonder dat hier documenten van opgemaakt worden. Er kan inventaris afgevoerd worden, er kunnen contante bedragen opgenomen worden en er kan aan debiteuren

20 gevraagd worden om de betalingen aan een andere rechtspersoon te doen. Ook is het mogelijk dat klanten worden overgedragen naar andere bedrijven. Er zijn voorbeelden bekend van aparte BV s die zijn opgericht om deze betalingen te ontvangen. Met deze ondernemers is het gevaarlijk om zaken te doen omdat er een eindspel wordt gespeeld. Vertrouwen speelt dan geen rol meer. Schaafsma en Brouwer In de Leeuwarder Courant van 19 juli wordt door Siegbert van der Velde van CNV Dienstenbond een uitmelkstrategie gesuggereerd bij het faillissement van Schaafsma en Brouwer, onderdeel van de Brouwer groep. Per 1 april 2005 was het familiedrukwerk overgedragen aan Allprint in Dokkum. Het faillissement volgde in juli Onderhanden werk zou doorgegeven zijn naar drukkerij Schuttersmagazijn in Hasselt. Het onderzoek moet nog plaatsvinden maar als dit bewezen wordt is hier een uitmelkstrategie gevolgd waarbij mogelijk ook sprake is van paulineus handelen