Inhoudsopgave. 1. Inleiding Woord vooraf 1.2. Beschrijving van het onderzoeksgebied 1.3. Kader en vraagstelling

Transcriptie

1 Inhoudsopgave 1. Inleiding Woord vooraf 1.2. Beschrijving van het onderzoeksgebied 1.3. Kader en vraagstelling 2. De landschappelijke en geologische context De klei op veenbodem 3. Het archeologisch onderzoek Aanleiding tot het onderzoek 3.2. Werkwijze 3.3. Resultaten 4. De historisch gegevens Boerderij de Pol 5. Sporen en structuren De opbouw van de terp 6. Vondstmateriaal Vondstmateriaal uit de ophogingslagen 7. Conclusie Noten & Literatuur 12 ISBN: Gemeente Zwolle 2011 Eenheid Expertisecentrum, Afdeling Stad en Landschap, Monumentenzorg en Archeologie Tekst: Mickael Klomp Redactie: Hemmy Clevis Vormgeving: Hidde Heikamp Kaarten: Harm Wassink Foto s: Archeologie Genemuiden

2 1. Inleiding 1.1. Woord vooraf In de periode 30 november tot 4 december 2010 is op de locatie Polleboersweg 2 in Genemuiden een Inventariserend Veldonderzoek (IVO) verricht. Dit onderzoek was gericht op het totale areaal van de terp, inclusief de boerderij en de overige opstallen. Het opgravingsteam bestond uit senior archeoloog drs. M. Klomp, senior veldtechnicus P. Rogers en veldmedewerker H. Stout. Het team is aangevuld met de student Harm Wassink (SaxionNext). De mobiele kraan werd geleverd door de firma Mulder-Eykelkamp B.V. uit Wijthmen. De opgravingsdocumentatie en de vondsten zijn aanwezig bij de archeologische dienst van de gemeente Zwolle. De veldtekeningen zijn gedigitaliseerd met het programma MapInfo (versie 10.) 1.2. Beschrijving van het onderzoeksgebied Het onderzoeksgebied bestaat uit een terp aan de Polleboersweg 2. Op de terp zijn tegenwoordig nog een boerderij met diverse schuren te vinden. De boerderij en schuren zijn op dit moment in gebruik door de firma Van Gelder BV Kader en vraagstelling Op de Archeologische Waardenkaart Zwartewaterland is het onderzoeksgebied aangegeven met een archeologische waarde van 50 %. Dit houdt in dat een archeologisch onderzoek noodzakelijk is. Om te bepalen of op het terrein archeologische sporen aanwezig zijn, is in 2010 een Inventariserend Veldonderzoek uitgevoerd. Dit onderzoek bestond uit het graven van een aantal proefsleuven in het gebied. Op basis van dit onderzoek kon worden vastgesteld welke delen al verstoord waren en welke nog opgegraven dienden te worden. Voor het Inventariserend Veldonderzoek is een aantal onderzoeksvragen opgesteld die als leidraad dienen voor het onderzoek. Wat is de gaafheid van de archeologische sporen in horizontale en verticale zin? Wat is de aard van de sporen en zijn er duidelijke structuren te herkennen? Ligging onderzoeksgebied Administratieve gegevens onderzoeksgebied: Gemeente Zwartwaterland-objectnaam: Genemuiden, Polleboersweg 2 Kaartblad: 21G Centrumcoordinaten: X=199,300, Y=513,400 Opgravingscode: POL10, projectnr: 1011 Periode: Late Middeleeuwen tot Vroeg Moderne Tijd Opdrachtgever: Gemeente Zwartewaterland Uitvoerder: Gemeente Zwolle, team Archeologie Opgravingsleiding: Drs. M. Klomp Datum onderzoek: tot Cis code: archeologie 2011

3 Wat is de datering van de vindplaats(en)? Wat is de geomorfologische en fysisch geografische gesteldheid en is er een relatie tussen de natuurlijke gesteldheid en de archeologische vindplaats(en)? Wat is de staat van de conservering van de sporen en het eventuele vondstmateriaal? Wat is de spoor- en vondstdichtheid? Wat zijn de begrenzingen van de archeologische vindplaatsen? Wat is de mate van verstoring binnen het onderzoeksgebied? 90% 50% 0% Onderzoeksgebied Meters Uitsnede Archeologische Waarderingskaart Zwolle Genemuiden

4 2. Landschappelijke en geologische context 2.1. De klei op veenbodem De natuurlijke ondergrond in het onderzoeksgebied bestaat uit veen. Het gaat om mesotroof veen dat gevormd is onder invloed van de zeespiegelstijgingen. Het grondwaterniveau in de kustgebieden kwam steeds ondieper te liggen en kwam onder invloed van drangwater. Het grondwater in de diepere ondergrond was ionenrijker en het drangwater daardoor voedselrijker dan het grondwater van voorheen in de zandbodems. Op deze natte moerassige zandgronden vormde zich zeggeveen. Op de veenlaag is later klei afgezet. De klei in de Mastenbroekerpolder is afgezet door drie wateren: de Overijsselse Vecht, de IJssel en de voormalige Zuiderzee. De periode waarbinnen de klei moet zijn afgezet ligt tussen 500 en 1390 na Chr. Bij zeeklei wordt al snel gedacht aan zoutwater. De voormalige Zuiderzee of het Almere bestond echter voor het zuidelijk deel uit zoetwater. We moeten daarom ook spreken van zoetwaterkleien. De zoetwater zeeklei is afgezet langs het Zwartewater en zal ook in de omgeving van De Pol afgezet zijn. Ditzelfde geldt echter ook voor de klei die is afgezet door de IJssel. 4 archeologie 2011

5 3. Het archeologisch onderzoek 3.1. Aanleiding tot het onderzoek Aanleiding tot het archeologisch onderzoek is het plan om de huidige agrarische bestemming te veranderen in een woonbestemming met de mogelijkheid om maximaal 2 woningen te realiseren. Voor dit plan dient de huidige boerderij met opstallen gesloopt te worden Werkwijze Voorafgaand aan de sloop van de gebouwen zijn op de terp op drie locaties proefsleuven aangelegd. De eerste proefsleuf (put 1) is gegraven ter hoogte van het achterhuis of de deel. De tweede sleuf (put 2) is gegraven aan de westkant van het voorhuis. Hier lag tijdens het onderzoek een terras. Van put 2 is een profielopname gemaakt. Het was helaas niet mogelijk om over de terp een complete profielopname aan te leggen. Wel kon in put 2 de voet van de terp, de terpzool, worden onderzocht. Deze profielopname leverde genoeg gegevens voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen en het opstellen van het vervolgadvies. In put 3 is de onderkant van de stal gedocumenteerd en is daarnaast uit de 18de-eeuwse ophogingslaag vondstmateriaal geborgen. Genemuiden

6 3.3. Resultaten In put 1 werd een grote verstoring aangetroffen. Het lijkt erop dat dit deel van de terp bestaat uit afval uit de 20ste eeuw en dus als een late uitbreiding van de terp moet worden gezien. Onder het afval bevinden zich onder andere twee doppen van zuivelproducten van de zuivelfabriek in Genemuiden. Deze fabriek is tot 1974 in gebruik geweest. In put 2 is een profielopname door de terpzool gemaakt. Hier konden 5 ophogingsfasen worden onderscheiden. Deze fasen worden in het hoofdstuk sporen en structuren uitgebreid besproken. Uit put 3 kwam hetzelfde beeld naar voren. Puttenkaart met proefsleuven uit archeologie 2011

7 4. De historische gegevens Kaart gemeenteatlas uit 1865 met op de grens van Zwollerkerspel de boerderij De Pol. De terp aan de Polleboersweg 2 ligt op een bijzondere lokatie aan de rand van de Mastenbroekerpolder. De Mastenbroekerpolder was van oorsprong een veengebied dat pas relatief laat, vanaf de tweede helft van de 14de eeuw, in cultuur is gebracht. De verdeling van de polder vond in 1364 plaats. Zowel het land als de waterstaatsobjecten, vooral dijken, weteringen en wegen werden afgebakend. Vooral deze laatste objecten waren van groot belang voor het ontginningsproces. De waterstaatswerken waren in 1390 voltooid. De oudste boerderijen in de polder liggen op terpen en stammen al uit de 15de eeuw. Veel van deze terpen zijn op oud kaartmateriaal uit de 19de eeuw te zien. Een belangrijke bron is het kadastrale minuutplan uit Boerderij De Pol De naam Pol is in het oosten de benaming voor zandheuveltje, kleine hoogte of eilandje. Met een kleine hoogte wordt in lagere drassige delen een terrein bedoeld dat iets hoger ligt dan de omgeving. Uit het Inventariserend onderzoek is gebleken dat onder de terp geen natuurlijke zandheuvel aanwezig is. Ook van een eilandje lijkt niet echt sprake te zijn. De meest logisch verklaring voor de naam lijkt dan ook een kleine hoogte in een drassig gebied te zijn. De boerderij komt al op de Hottingerkaart uit de periode voor. In de oorspronkelijk aanwijzende tafel (OAT) van 1832 wordt de boerderij omschreven onder sectie V perceelnummer 535. Eigenaar is op dat moment Arend van der Pol. Deze familienaam blijft nog lang aan de boerderij verbonden. In 1950 wordt een nieuw voorhuis gebouwd door het echtpaar Johanna Hulsbergen en Koob van der Pol. De eerste steen werd gelegd op 13 september Genemuiden

8 5. Sporen en structuren 5.1. De opbouw van de terp Het Inventariserend Veldonderzoek maakt het mogelijk om in de aanleg van de terp verschillende fasen te onderscheiden. De oudste fase dateert uit de 14de en 15de eeuw. Deze fase werd gevolgd door fasen uit de 16de en 17de eeuw. Beide fasen worden gekenmerkt door een verhoging van de terp met enkele tientallen centimeters. Omvangrijker was de ophoging in de 18de eeuw. Deze ophogingslaag begint op een hoogte van 0.20 m onder NAP. De laag is ongeveer een halve meter dik. De diverse ophogingslagen kunnen gekoppeld worden aan perioden met hoog water die resulteerden in dijkdoorbraken. Een opsomming van dijkdoorbraken rond Mastenbroek laat zien dat de eerste historisch aantoonbare doorbraak in 1428 plaatsvond. De zeedijk rond Mastenbroek brak op verschillende plaatsen door. Dit leidde onder andere tot het verdrinken van 3000 stuks vee. Ook jaren later in de 15de en 16de eeuw vonden er diverse dijkdoorbraken plaats. Interessant zijn verder de watersnoden van 24 januari 1651, , 1784, 1799, en Al deze watersnoden hebben waarschijnlijk geleid tot verhoging van de terp. Dit is in het vondstmateriaal zichtbaar. Kanttekening hierbij is dat het vondstmateriaal, en dan vooral het aardewerk, niet nauwkeuriger te dateren is dan binnen een periode van 50 jaar. De meest heftige watersnood is die van 4 en 5 februari 1825 geweest. Deze watersnoodramp zorgde ervoor dat grote delen van Overijssel onder water kwamen te staan. Bij deze ramp vielen ook slachtoffers. Ter Pelkwijk maakt in zijn verslag uit 1826 melding van 3000 stuks rundvee en maar liefst 56 personen alleen in de Mastenbroekerpolder. Dit is in totaal eenzesde deel van alle slachtoffers van de ramp. 8 archeologie 2011

9 14de/15de eeuw(2-0-10) 16de eeuw(2-0-9) 17de eeuw(2-0-8) 18de eeuw 19de/20ste eeuw Meters profielopname terpzool met verschillende bewoningsfasen Genemuiden

10 6. Vondstmateriaal 6.1. Vondstmateriaal uit de ophogingslagen Het oudste materiaal bestaat uit blank, onbehandeld, steengoed uit Siegburg. De vorm is niet te herleiden. Het fragment is daarom niet nauwkeuriger te dateren dan in de 14de/15de eeuw. De scherf is afkomstig uit de onderste laag van het ophogingspakket van de terp. Uit een daarboven gelegen mestlaag komt materiaal uit de 16de eeuw. Onder dit vondstmateriaal bevinden zich fragmenten van een roodbakkende grape of kookpot. De datering is gebaseerd op het feit dat de scherven spaarzaam geglazuurd zijn en de aanwezigheid van een kraagrand. Kraagranden zijn kenmerkend voor grapen uit de 16de eeuw. De terp is in de 17de eeuw opnieuw opgehoogd. Uit een laag uit deze periode stamt een aantal scherven van faience. Onder dit faience bevinden zich twee bodems van zogenaamde plooischotels. Beide schotels zijn versierd in blauw/wit en dateren uit de periode Eén van de schotels valt op door het gebruik van geel naast de doorgaans blauw/wit versiering. Het merendeel van het vondstmateriaal is afkomstig uit de 18de en 19de eeuw. Noemenswaardig is een compleet roodbakken bord uit Friesland. Het bord wordt gerekend tot de categorie gemarmerd aardewerk. Het marmereffect ontstaat door vloeibare rode en witte klei dooreen te laten lopen. Uit Friesland stamt ook een scherf met daarop in reliëf een roosje. Dit roosje werd gebruikt op orenpotten om binnen deze categorie potten de grootste maat aan te geven. 10 archeologie 2011

11 7. Conclusie Uit het onderzoek komt naar voren dat de terp al in de 14de/15de eeuw is aangelegd. De kern van de oudste terp ligt onder de huidige boerderij. De terp is later in verschillende fasen opgehoogd en uitgebreid. De ophogingsfasen kunnen gekoppeld worden aan perioden van watersnoden en dijkdoorbraken in het gebied. De bovenste ophogingslaag van ruim 1 meter dik dateert uit de 18de/19de eeuw. Deze laag zal grotendeels verstoord zijn door de bouw van de huidige boerderij in de jaren vijftig van de vorige eeuw. Uit de profielopname kwam verder naar voren dat de natuurlijke bodem bestaat uit zeggeveen met daarop een kleilaag. Dit bodemtype komt in de hele Mastenbroekerpolder voor. Wat betreft de aanwezigheid en gaafheid van de archeologische sporen kan gesteld worden dat een groot deel van de oude terp nog intact onder de huidige terp aanwezig is. De onderkant van de muur van het huidige gebouw ligt op 0.83 m boven NAP. Onder dit niveau kunnen oudere bewoningsfasen met bijbehorende archeologische sporen intact aanwezig zijn. De oudste terpfase is alleen op de plek van het voorhuis en een deel van de stal te verwachten. Onder de overige opstallen zijn geen oude fasen of sporen aanwezig. Uit de resultaten van het Inventariserend Veldonderzoek wordt duidelijk dat er op de locatie van de boerderij bij een bodemingreep van meer dan 1 meter een archeologisch vervolgonderzoek noodzakelijk is. De diepte en het type van de nieuw aan te leggen fundering is bepalend voor het vervolgonderzoek. Bij aanleg van een diepe kelder zal meer onderzoek nodig zijn, dan bij de aanleg van een ondiepe kruipruimte. Dit houdt in dat ook de onderzoeksmethode kan verschillen. Kan volstaan worden met een archeologische begeleiding of is er een uitgebreide opgraving noodzakelijk? Onder de overige opstallen op de terp is geen archeologisch onderzoek nodig. Genemuiden

12 8. Noten & Literatuur Drok, W Het landschap rond Genemuiden. Hamming, C Verleden bossen. Een andere kijk op de ontwikkeling van de bodemopbouw in Zwolle-Stadshagen. In: H. Clevis en S. Wentink Overijssels Erfgoed. Archeologische en Bouwhistorische Kroniek 2007, Pas, W. van de De verdeling van Mastenbroek in nieuw perspectief. In: F. Pereboom, J. Kummer en H. Stalknecht (red.). Omarmd door IJssel en Zwartewater. Zeven eeuwen Mastenbroek, Ter Pelkwijk, J Beschrijving van Overijssels watersnood in february Schrier, D.M. van der Mastenbroek en de strijd tegen het water. In: F. Pereboom, J. Kummer en H. Stalknecht (red.). Omarmd door IJssel en Zwartewater. Zeven eeuwen Mastenbroek, archeologie 2011