BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES INGEKOMEN

Transcriptie

1 .\v GEMEENTE BEEK Postbus AA Beek Raadhuisstraat KA Beek Telefoon Telefax AAN: De Kiesraad Postbus EA 's-gravenhage BINNENLANDSE ZAKEN EN KNINKRIJKSRELATIES INGEKMEN Afdeling : Agenda: RAPPELNA ns kenmerk: Uw kenmerk: Uw brief d.d.: Bijlagen): Behandeld door Tel. doorklesnr.: 2 N. Tholen nderwerp: Brief aan NEDAP inzake kleur display stemmachine Bcek - 25 augustus 1999 Geachte dames / heren, Te uwer informatie treft U hierbij een brief aan gericht aan NEDAP m.b.t. de kleur van de display van de stemmachines. Tevens treft U een kopie van een schrijven aan van een kiezer van deze gemeente die moeite heeft met stemmen op een stemmachine die is voorzien van een groene display met zwarte letters. Hoogachtend, De burgemeester van de gemeente Beek, Drs. A.M.J. Cremers typ: NT disk.: NJ Q

2 GEMEENTE BEEK Postbus 20,6190 AA Beek Raadhuisstraat KA Beek Telefoon Telefax back AAN: Nedap Groenendaal Postbus AA Groenlo ns kenmerk: Uw kenmerk: Uw brief d.d.: Bljlagefn): Behandeld door Tel. doorkiesnr.: 1 N. Tholen nderwerp: Kleur display stemmachine Beek. 25 augustus 1999 Geachte directie. ver de groene kleur van de display op de stemmachines heeft een van onze medewerkers reeds met U telefonisch gesproken. Ik begrijp dat het hier gaat om een standaard display. Eén kiezer heeft grote moeite met de groene kleur van de display met daarop zwarte letters. De kiezer geeft aan minder moeite te hebben met een witte display met zwarte letters. Ik verzoek U te bezien of bij de mogelijke ontwikkeling van een nieuwe versie bekeken kan worden of een witte display met zwarte letters misschien duidelijker is. Te uwer informatie doe ik U een kopie toekomen van de brief van de kiezer die problemen heeft met de kleur van de standaard groene display. Hoogachtend, De burgemeester van de gemeente Beek, Drs. A.M.J. Cremers Een kopie van dit schrijven stel ik in handen van de Kiesraad typ: NT disk.: G een

3 BEEK 013/ JUNI 1999 afd. ber. v. untv. d.d nderwerp: het niet gebrulb^psa^en' an hrfstemracht. It* College van Burgemeester en Wethouders -Puitbus AA Beek Spaubeek, ljuni 1999 Geacht bestuur, J ndergetekende,., heeft op 10 juni 1999 geen gebruik gemaakt van zijn stemrecht en wel om de volgende reden. Sinds de invoering van de stemcomputer heeft hij, door slechtziendheid, problemen met de controle van de ingetoetste keuze op de display van de stemcomputer. Dit doordat dit display zwarte letters op gekleurde achtergrond weergeeft. ndanks het feit dat hij dit probleen telkens aan de operator kenbaar heeft gemaakt en verzocht heeft dit aan de betreffende instantie door te geven is tot op heden niets gebeurd terwijl de eenvoudige oplossing zou kunnen zijn de achtergrond wit te maken. Aangezien deze situatie zich ook op 10 juni 1999 heeft voorgedaan, heb ik besloten mijn stem niet uit te brengen. Waardering heb ik voor het aanbod van de ambtenaar om een loep ter beschikking te stellen. Minder waardering voor de opmerking van de operator dat mijn echtgenote me zou kunnen helpen. Mijn standpunt in deze is: * Zaken die noodzakelijk zijn en die ik zelfstandig kan doen, doe ik * Zaken die niet noodzakelijk zijn en die ik niet zelfstandig kan doen, zoals stemmen, doe ik niet. * Bij zaken die noodzakelijk zijn en die ik niet zelfstandig kan doen, laat ik me graag door anderen helpen. Ik heb niet de illusie dat met deze brief het probleem wordt opgelost, maar ik wil het probleem toch signaleren. Zolang het mogelijk is, zal ik op verkiezingsdag naar het stembureau gaan, maar het stemmen zal afhankelijk zijn van de beschreven toestand van de apparatuur. De opmerking van de ambtenaar dat de apparatuur niet van de gemeente is en dat deze daar dan ook geen invloed op heeft, is voor mij aanleiding een afschrift van de briefte doen toekomen aan die instantie die het belangrijk vinden dat iedereen zijn stem uitbrengt, zoals de minister van Binnenlandse Zaken en de kamerfracties. Met vri Afschrift aan: De heer Peper, minister van Binnenlandse Zaken. Mevrouw van Nieuwenhoven, voorzitter van de Tweede Kamer ter doorgeleiding aan de_, kamerfracties. to G

4

5 P. IJSSELS BURGEMEESTER ;^ii;'vlan:^ ZAKEN Afdeling RAPPEL NA ; ;n. rags j^ft K GEMEENTE GRINCHEM Aan de Kiesraad van het Ministerie van Binnenlandse Zaken Postbus EA Den Haag Uw brief van: Uw kenmerk: ns kenmerk: BZ/ALC A.L.Capelle doorkiesnr.: Gorinchem 3 februari 1998 Bijl.: nderwerp: stemcomputer Met grote verontrusting vernam ik gisteren (2 februari), dat mogelijkerwijs de goedkeuring zal worden onthouden aan de stemcomputer. Deze stemcomputer is op de markt gebracht door uitgeverij VUGA BV te Zoetermeer. Het gemeentebestuur van Gorinchem is van meet af aan gecharmeerd geweest van (de voordelen van) deze stemcomputer. Al maanden wordt dan ook gekoerst op de introductie van deze nieuwe stemmethode als opvolger van 'het potlood'. Een uitgebreid invoerings- en gewenningstraject geënt op de inzet van de stemcomputers is reeds volledig in gang gezet. Dit alles in de verwachting dat Ministeriële goedkeuring zou worden verleend. Daar waren ook duidelijke aanwijzingen voor. Want na een zorgvuldig doorlopen traject gaf TN als keuringsinstantie groen licht en werd vervolgens van zowel VUGA als uw kant verzekerd, dat de ministeriële goedkeuring zich in een vergevorderd stadium bevond. Raadsbreed werd besloten tot de aanschaf zoals ook in de gemeenten Bunschoten, Goes en Medemblik is gebeurd. Vervolgens te moeten vernemen dat er toch nog een kink in de kabel dreigt, doet schrikken en leidt ons gemeentebestuur bijkans tot wanhoop. En zeker in de wetenschap dat, met alle respect, slechts een uitvoeringsregel de finale goedkeuring in de weg staat. Want het 'point of no return' is al gepasseerd. De voorlichting richting burgers en dan met name de ouderen is al in volle gang met alle kosten vandien. Het evt. drukken van stembiljetten zal problemen geven. En zo kan ik nog diverse gestarte organisatorische voorbereidingen noemen, die eep terugkeer naar onze conventionele manier van stemmen afsnijden. ^ xj G Stadhuisplein 1 Postbus AC Gorinchem Telefoon: Telefax:

6 Ik doe om al deze redenen een klemmend beroep op uw raad te bevorderen, dat onze gemeente, én de drie genoemde, toch 4 maart a.s. de stemcomputer kunnen inzetten en daarop op zo kort mogelijke termijn een positieve formele goedkeuring uit te lokken. Deze brief ontvangt u zowel per fax als post. Hoogachtend, De burger ran Gorinchem, xj Q

7 KIESRAAD Aan de burgemeester van Gorinchem, de heer P. IJssels Postbus AC Gorinchem Bijlagen Uw kenmerk één BZ/ALC Inlichtingen bij mw mr C.A.R. de Beus nderwerp goedkeuring stemmachines ns kenmerk KR98/16 Doorkiesnummer (070) Durum 16 februari 1998 Geachte heer IJssels, In uw brief van 3 februari jl. heeft u uw verontrusting uitgesproken over het feit dat goedkeuring zou worden onthouden aan gebruik van de stemmachine voor de komende verkiezingen. U verzoekt de Kiesraad te bevorderen dat op korte termijn alsnog goedkeuring door het ministerie van Binnenlandse Zaken wordt verleend. De Kiesraad heeft hiertoe echter geen formele bevoegdheid; de Kiesraad maakt namelijk geen onderdeel uit van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Hoewel er voorheen sprake was van een verplichte advisering door de Kiesraad over de goedkeuring van stemmachines, heeft de Raad momenteel geen formele betrokkenheid bij de goedkeuring van stemmachines. Wel kan ik u mededelen dat mij bekend is, dat de VUGA-stemcomputer inmiddels door de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken, de heer J. Kohnstamm, is goedgekeurd voor gebruik bij de verkiezingen. Deze goedkeuring is geschied onder een aantal voorwaarden. Voor uw informatie zend ik u bijgaand een kopie van het besluit waarin de goedkeuring en de voorwaarden zijn opgenomen. Ik vertrouw erop dat ik u hiermee voldoende heb geïnformeerd. Hoogachtend, E.B. Pronk adjunct-secretaris Postadres Postbus EA 's-gnivunhage Bezoekadres Schedeklockshaven 200 's-gruvenhuge l 'erzoeke hij beaniu-oontinn etatinn. kenmerk, en oneientvrp ie tvnneltlen. Q

8 T-t- Ministerie van Binnenlandse Zaken aium en Haag/ 11 februari 1998 Nummer CWI98/35 epanemanuondenieei Stafafdeling Constitutionele Zaken, Wetgeving en Internationale Aangelegenheden DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN/ J. KHNSTAMM Gelezen het verzoek van Alcatel Bell N.v. te Antwerpen van 6 januari 1998; Gelet op artikel J 33 van de Kieswet, de artikelen J 14 en J 14b, eerste lid, onder b, van het Kiesbesluit en de Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines 1997; Gezien de verklaring van TN Centrum voor Evaluatie van Instrumentatie en Beveiligingstechniek te Delft en TN Technische Psychische Dienst TU Delft te Delft van 19 december 1997; Gezien het rapport van TN Centrum voor Evaluatie van Instrumentatie en Beveiligingstechniek te Delft van 28 januari 1998, kenmerk EIB-RPT ; Gezien de verklaring van TN Centrum voor Evaluatie van Instrumentatie en Beveiligingstechniek te Delft en TN Technische Psychische Dienst TU Delft te Delft van 3 februari 1998; Besluit: Artikel l. Het prototype van de elektronische stemmachine van het type RS-Vote van Alcatel Bell N.v. te Antwerpen wordt goedgekeurd voor de wijze van stemmen bedoeld in artikel J 14b, eerste lid, onder b/ van het Kiesbesluit, onder de volgende voorwaarden; 1. de stemmachine wordt bediend met een pen; 2. na de Tweede-Kamerverkiezingen op 6 mei 1998 wordt de stemmachine aangepast aan punt 2.3. van de bijlage behorende bij de Regeling voorwaarden goedkeuring stemmachines 1997; 3. na de Tweede-Kamerverkiezingen op 6 mei 1998 wordt de stemmachine aangepast aan model j 33-2 van de ministeriële regeling van 23 oktober 1989, nr. CW88/13/Ü76, tot vaststelling van de modellen, bedoeld in de Kieswet en het Kiesbesluit (Stcrt. 1989, 210), zoals deze het laatst is gewijzigd bij besluit van 28 oktober 1997 (Stcrt. 1997, 219). Artikel 2. De elektronische stemmachine van het type RS-Vote van Alcatel Bell N.V. wordt goedgekeurd voor het gebruik bij de verkiezingen voor de wijze bedoeld in artikel J 14b, eerste lid, onder b van het Kiesbesluit, onder de volgende voorwaarden; 1. de stemmachine wordt bediend met een pen; *""* 2. na de Tweede-Kamerverkiezingen op 6 mei 1998 wordt de stemmachine & aangepast aan punt 2.3. van de bijlage behorende bij de Regeling X) voorwaarden goedkeuring stemmachines 1997; KJ G?

9 3. na de Tweede-Kamerverkiezingen op 6 mei 1998 wordt de stemmachine aangepast model j 33-2 van de ministeriële regeling van 23 oktober 1989, nr. CW88/13/U76, tot vaststelling van de modellen, bedoeld in de Kieswet en het Kiesbesluit (Stort. 1989, 210), zoals deze het laatst is gewijzigo bij besluit van 2B oktober 1991 (Stcrt. 1991, Artikel 3. Van deze goedkeuring wordt mededeling gedaan in de staatscourant. RIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, w I-* o >Nl ro o

10 Postbus GE Bunschoten Siadsspui l, 3752 CL Bunschoien Telefoon (033) Telefax (033) Bank: ABN AMR te Bunschoten-Spakenburg Rek.nr Girorekening van de bank: GEMEENTE BUNSCHQTEN j^ft^ Secretaris van de Kiesraad mevrouw mr. drs. E.B. PK postbus EA Den Haag lunntnlandse ZAKEN Afdeling nk Agenda: INGEKMEN n i * J4IÏ Uw kenmerk: Uw brief van: ns kenmerk: nderwerp: goedkeuring stemcomputers Behandeld door: Bert Kuijer Doorkiesnr.: Bunschoten, 12 januari 1998 VERZNDEN 1 2 JAN 1998 Geachte mevrouw Pronk, De gemeente Bunschoten en een aantal andere gemeenten zijn voornemens om stemcomputers te bestellen bïj het bedrijf Vuga Systemen uit Zoetermeer. Het wachten is alleen nog op de definitieve goedkeuring van de stemcomputers. Wij hopen de stemcomputers reeds bij de gemeenteraadsverkiezingen te kunnen inzetten. In bijgaand schrijven aan de minister vraag ik - mede namens de andere gemeenten - daarom hiervoor aandacht. Ik zou u willen verzoeken dit schrijven in uw organisatie door te geleiden, zodat deze tijdig bij de juiste personen terecht komt voor verdere behandeling. Ik dank u alvast voor uw medewerking. Met vriendelijke groet, mr. B.J.L. Kuijer, hoofd afdeling burgerzaken w»-* G C C

11 \ -H»W*T*+T _.... _, +**++*+++ + Ministerie van Binnenlandse Zaken ++**+-* ** Aan de Kiesraad Postbus EA 'S-Gravenhage BINNENLANDSE ZAKEN INGEKMEN 2 b AUG Afdeling: Agenda: K % Q?/ 8 ' RAPPELNA v U i, fc Bijlagen Uw Kenmerk ns kenmerk Datum CWI97/U augustus 1997 Inlichtingen bil Doorkiesnummer mevr. E.B. Pronk (070) nderwerp voorstel Nedap-Groenendaal voor nieuwe wijze van stemmen m.b.v. stemmachines met stempaneel Departementsonderdeel Stafafdeling Constitutionele Zaken, Wetgeving en Internationale Aangelegenheden Geacht College, Bij brief van 2 juli 1997 heeft Nedap-Groenendaal mij een voorstel voorgelegd voor een nieuwe wijze van stemmen middels de reeds op de merkt zijnde stemmachines met stempaneel. Het idee van Nedap- Groenendaal is om deze wijze van stemmen alleen te gebruiken indien de stempanelen van de huidige stemmachines bij verkiezingen te klein blijken te zijn om alle kandidatenlijsten op te vermelden. De nieuwe wijze van stemmen van Nedap-Groenendaal komt neer op het volgende. Van belang is dat de namen van de kandidaten niet langer op het stempaneel van de stemmachine worden vermeld, maar de kandidatenlijsten worden op een groot vel dikpapier gehangen in de klep van de stemmachine, boven het stempaneel. De kandidaten zijn hierbij per lijst genummerd. p het stempaneel"van de stemmachine worden de aanduidingen van de politieke partijen vermeld en bovendien 80 vakjes genummerd l tot en met 80. De kiezer dient bij het systeem in twee fasen zijn stem uit te brengen. Eerst drukt de kiezer op een vakje met een politieke partij en vervolgens op een vakje met een nummer, waarbij het nummer overeenkomt met het nummer dat de kandidaat inneemt op de kandidatenlijst van de betreffende politieke partij. p het kiezersdisplay verschijnt vervolgens de aanduiding van de politieke partij en de naam van de kandidaat waarop is gestemd. Daarop dient de kiezer zijn stem te bevestigen dan wel te herstellen. Voor nadere informatie over de methode van stemmen verwijs ik u naar meergenoemde brief van Nedap-Groenendaal die als bijlage bij deze brief is opgenomen. Graag verneem ik, zo mogelijk op korte termijn, de visie van de Kiesraad over de de door Nedap-Groenendaal voorgelegde wijze van stemmen. Vraag hierbij is of het systeem naar uw oordeel voldoet aan de in de Kieswet, het Kiesbesluit en de Regeling voorwaarden en W t-* S) sj to e> Postadres Telefoon (070) Bezoekadres Verzoeke 01) beantwoording Postbus Telefax (070) S3 SchedeKJoekshaven 200 datum, kenmerk en m 2500 EA Den Haag 2511 EZ Den Haag onderwerp te vermelden

12 goedkeuring stemmachines 1997 gestelde voorwaarden voor stemmachines, vanzelfsprekend voor zover het hier geen technische voorschriften betreft. Belangrijk onderdeel van deze vraag is of de kiezer gemakkelijk met het systeem kan omgaan. Een ander punt is of voldaan wordt aan artikel J 15, eerste lid, van het Kiesbesluit dat bepaalt dat de lijsten van de kandidaten over wie de stemming moet geschieden op de stemmachine worden vermeld. Mocht u van oordeel zijn dat het systeem niet aan alle hiervoor bedoelde voorwaarden voldoet, dan komt de vraag op of het wenselijk is deze voorwaarden aan te passen met het oog op de voorgelegde wijze van stemmen en mogelijke andere systemen die in het verlengde van deze wijze van stemmen liggen. Voorts verneem ik graag uw mening over het idee van Nedap-Groenendaal om een wijze van stemmen alleen goed te keuren voor de situatie dat zich een capaciteitsprobleem voordoet. p het eerste gezicht sta ik zelf niet positief tegenover een dergelijke benadering. Indien een systeem immers aanvaardbaar is om in een 'noodsituatie' te gebruiken, is het systeem mijns inziens ook aanvaardbaar indien zich geen capaciteitsproblemen voordoen. Ik zie uw reactie met belangstelling tegemoet. Hoogachtend, DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, W H* xj NJ G

13 ED AI Groenendakl INGEKMEN u r e a u voor v e r k i e z i n e n, y _, Afdeling: Agenda: ' '"-'""""' Aan de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Mr. J. Kohnstamm Postbus / - x7 j c 2500 EA Den Haag Betreft: bruikbaarheid stemmachines bij TK-verkiezing -n/l^ o o n Geachte heer Kohnstamm, St Willebrord, 2 juli 1997 o. A S Bij de volgende kamerverkiezing zal het electronische stemmen met behulp van stempanelen voor ruim 80% van de kiezers worden toegepast L jr het verhogen van het benodigde aantal ondersteuningsverklaringen is het risico dal teveel partijen meedoen waarschijnlijk weer veel kleiner geworden. Niettemin is het nog niet geheel uit te sluiten dat de capaciteit van de sterapanelen onverhoopt ontoereikend blijkt Dit wordt pas zodanig kort voor de verkiezing duidelijk dat redelijkerwijs geen maatregelen meer te nemen ajn. De noodzaak een ontsnappingsmogelijkheid achter de hand ie hebben blijft dus aanwezig. Wij zijn in staat in voorkomend geval een nood-oplossing te bieden, gebruikmakend van het feil dat het Kiesbesluit inmiddels toestaat in twee fasen te stemmen, evenals de verplichting om daarbij & de kandidatenlijst op te hangen om kiezers in de gelegenheid te stellen een kandidaat te vinden S» zonder te weien tot welke partij deze behooa Nadrukkelijk stellen wij dat het hierbij moet gaan om een nood-oplossing, die dan ook per situatie ~ slechts door middel van een incidentele machtiging of ontheffing toegestaan zou moeten worden " zoals bij de toestemming lot koppeling van iwee machines in * ih De oplossing betreft een variant van de stemwijze die reeds bij de oude stemmachines gebruikelijk f ïs en uiteraard ook goedgekeurd. g Bij deze machines waren de op het paneel vermelde kandidaatnamen voorzien van een "V volgnummer. 3 Na gemaakte keuze werd ter controle in het display het lijstnummer en het kandidaatnummer 2 vermeld. * ) M Wij stellen voor om" juist het omgekeerde te doen; S De kiezer kiest voor een partij en een kandidaarvolgnuramer, waarna in het display lijstaanduiding en kandidaatnaam ter controle verschijnt. "V i Naar onze mening zelfs een duidelijke verbetering ten opzichte van bovengenoemde methode > Voor kiezers die het kandidaatvolgnummer niet kennen wordt dan de kandidatenlijst in de l stemraachine opgehangen voorzien van duidelijke volgnummers. S Het stempaneel is ingericht mei de lijstaanduidingen en een numeriek toetsenbord van l t/m 80. " Ten departemente is reeds een voorbeeld gedeponeerd hoe e.e.a. er zou kunnen uitzien. S i ( or PI «j ê S 3" ai u M U J* *.\J S BI K-* 3" Q> 10 s higncfiiwwt in I>M Haooeta/Bgiaur K.W.K. Zuiphan nr Q -* *\i ï C * p

14 Groenenciaal Bureau voor verkiezingen o i Gaarne vernemen wij, kan het zijn op zeer korte termijn, uw opvatting over deze oplossing, waarbij de volgende vragen aan de orde zijn; Stuit het inbouwen van deze voorziening, ook zonder beschikbare machtiging voor «daadwerkelijk gebruik, op bezwaar bij de keuring door TN? f Vooroverleg heeft uitgewezen dat dit niet het geval hoeft te zijn. ' 5 Voor de voortgang van de productie van de nieuw verkochte machines is het noodzakeujk g hier zeer snel duidelijkheid over (e hebben. * Is het mogelijk eventueel gebruik in noodgeval reeds nu informeel bekend te stellen? Dit ter geruststelling van gemeenten. (Ja, mits). f De aanpassing van de reeds geplaatste machines kan dan gespreid geschieden en 5 samenvallen met het geschikt maken voor twee stemmingen. i. * Is het wenselijk de eventuele goedkeuring eerst te verlenen als de situatie zich daadwerkelijk voordoet? (Nee, tenzij). Alle machines die in het veld staan zullen dan in de zeer korte tijd tussen kandidaatstelling en verkiezing nog moeten worden aangepast Q g In de verwachting hiermee een constructieve bijdrage te leveren aan de oplossing van het onderhavige probleem en steeds voor nadere informatie beschikbaar, o. fq 5" g TI cr hoogachtend, ^... o o s ' ' S J.W.Groenendaal. 0 o UI o» at ot ui o» en M -J UI ) Z > a 3 0> ü InoMchrcvin in h«t HindalvoQiltar K.V.K. Zutptwn nt ro CT)» l p

15 * * ^ 4- # * »* _»*****++ -i- BINNENLANDSE ZAKEN INGEKMEN i *i!! 'M1 1QQ7 t\ juiil IJ3r Ministerie van Binnenlandse Zaken Iffé Afdeling: Agenda : RAPPELNA,,' Aan de Kiesraad p/a Ministerie van Binnenlandse Zaken kamer 736 Postbus EA Den Haag Bijlagen div. Inlichtingen bij mw. A.G. van Dijk Uw kenmerk nderwerp Adviesaanvraag modellen elektronische stemmachines ns kenmerk CWI97/U848 Doorttesnurmner (070) Departementsonderdeel CZWI Datum 13 juni 1997 indien de Eerste of Tweede Kamer geen bezwaren hebben tegen het besluit van 9 april 1997 tot wijziging van het Kzesbesluit inwke het stemmen door middel van elektronische stemmachines (Stb. 1997, 164), zal dit besluit zo spoedig na ommekomst van de termijn van oe voorhangprocedure op 25 juni a.s. in werking treden Zo spoedig mogelijk daarna zal een Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines 1997 worden vastgesteld ter uitvoering van artikel J 14, vierde lid, van het gewijzigde Kiesbesluit. Daarnaast dienen de modellen die betrekking hebben op het stemmen door middel van elektronische stemmachines te worden aangepast en moet een model worden toegevoegd voor de wijze waarop kandidatenlijsten worden getoond op stemmachines waarop overeenkomstig artikel J 14b, eerste lid, onder b, wordt gestemd. Bijgaand treft u een voorstel voor wijziging van de Modellenregeling aan, met het verzoek mij daarover op zo kort mogelijke termijn advies uit te brengen. Advies wordt op korte termijn gevraagd, omdat het wenselijk is - mede met het oog op de verkiezingen in dat de wijziging zo spoedig mogelijk na inwerkingtreding van de eerdergenoemde wijzigingen van het Kiesbesluit tot stand worden gebracht. Ter toelichting meld ik u nog het volgende. verwogen is om in het voorgestelde J 33-2 enkele technische specificaties op te nemen die de norm "duidelijk en goed leesbaar" voor de vermelding van kandidatenlijsten op de stemmachine, zoals zal worden bepaald in eerdergenoemde ministeriële regeling, nader invullen. Hiervan is afgezien, omdat dergelijke specificaties ook niet gelden voor de "traditionele" stemmachine of stembiljetten. Daarbij zou het voorschrijven van dergelijke specificaties het gevolg hebben dat het model ter notificatie aan de Europese commissie moet worden gezonden, hetgeen betekent dat de inwerkingtreding met ten minste drie maanden wordt vertraagd. Ter informatie merk ik op dat de notificatie- Postadres Postbus EA s-gravenhage Telefoon Telex bizanl Telefax Bezoekadres Scfiedeldoeksriaven 200 s-gravenhege Vferzoefte bij beantwoording datum. Kenmerken onderwerp te vermelden. M

16 procedure voor meergenoemde ministeriële regeling inmiddels is. afgerond. Model J 33-1 (thans J 33-2) is aangepast aan de praktijk, waarbij geen aparte drukknop voor de naam van de kandidaat wordt gebruikt, maar de naam van de kandidaat is vermeld op de knop. Het voorstel tot wijziging van de Modellenregeling bevat nog geen aanpassing van de modellen J 38-3 en N Reden hiervoor is dat deze modellen te zijner tijd onder meer ook moeten worden aangepast aan de verlenging van de openingstijden. Een wetsvoorstel terzake is onlangs door de Tweede Kamer aanvaard. Deze modellen zullen daarom, te samen met enkele andere modellen, in een later stadium worden gewijzigd. Ik zie uw advies met belangstelling tegemoet. Hoogachtend, DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN. NJ G

17 KIESRAAD Aan De Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken de heer mr. J. Kohnstamm Postbus EA 's-gravenhage Bijlugen Inlichtingen bij Uw kenmerk CWI97/U848 nderwerp adviesaanvraag modellen elektronische stemmachines ns kenmerk KR97/63 Doorkiesnummer (070) Duium 4 juli 1997 Stafafdeling Constitutionele Zaken, Wetgeving en Internationale Aaangelegenheden Geachte heer Kohnstamm, 1. Bij brief van 13 juni 1997, nr. CWI97/U848, verzocht u de Kiesraad advies uit te brengen over een wijziging van de bij de Kieswet en het Kiesbesluit behorende modellen, betrekking hebbend op het stemmen door middel van elektronische stemmachines. Het ontwerp-besluit geeft de Kiesraad aanleiding tot de volgende opmerkingen. 2. De onderhavige modellen bevatten een grafische weergave van de wijze waarop de kandidatenlijsten en bij het gefaseerd stemmen tevens het overzicht van de lijsten op de stemmachine worden getoond. Naast de weergave met aparte drukknoppen vóór de naam van de kandidaat wordt in het nieuwe model J 33-1 voorzien in de mogelijkheid dat gestemd wordt door aanraking van het vak waarin de naam van de kandidaat is vermeld. Bij het gefaseerd stemmen bestaat uitsluitend deze laatste mogelijkheid. Is de informatieve waarde van de grafische weergave van de kandidatenlijsten in het bestaande model J 33-1 al gering, in de nieuw toegevoegde mogelijkheden ontbreekt deze eigenlijk geheel. Noch voor het aantal kolommen, noch voor het aantal posities in een kolom, noch voor de afmetingen van de vakken voor vermelding van een kandidaat zijn de rttodellen maatgevend. Bovendien is de weergave enigszins misleidend, omdat de mogelijkheid van vervolgkolommen daarin niet tot uitdrukking komt. Het belang van de modellen ligt in hoofdzaak in de informatie die in de voetnoten wordt gegeven. De Kiesraad meent dan ook dat een duidelijker resultaat kan worden verkregen, indien volstaan zou worden met een puntsgewijze opsomming van de kenmerken waaraan de vermelding van kandidatenlijsten op een stemmachine moet voldoen. Voor het nieuwe model J 33-1 zou dit betekenen dat het grafische gedeelte wordt vervangen door een tekst van de volgende inhoud: l'uscidrc.s l'os[bus W RA SchecJdüueksliuvun 200 \\ffsouiic hij fwaniutminiihfi datum, lnfunii'rlt. en ontlenivrp ie ivrmdeien. ro Q ^

18 1. De kandidatenlijsten worden naast elkaar op de stemmachi ne vermeld. 2. Vóór de namen van de kandidaten kan een afzonderlijke stemknop worden aangebracht. Hierna volgt dan als punt 4 en S de tekst van de bestaande voetnoten. Voor het nieuwe model J 33-2 geldt mutatis mutandis hetzelfde. 3. In de voetnoten l en 2 bij model J 33-2 (gefaseerd stemmen) wordt voorgeschreven dat zowel bij het overzicht van de lijsten als bij de kandidatenlijst eventuele vervol g kolommen ten minste drie centimeter lager beginnen dan de eerste vermelding in de eerste kolom. Voor het overzicht van de nummers van de lijsten en eventuele aanduidingen van politieke groeperingen acht de Kiesraad dit niet nodig en niet wenselijk. De volgorde waarin de partijen worden vermeld, heeft/ anders dan bij de kandidaten op een kandidatenlijst, geen juridische betekenis. Er bestaat dan ook geen aanleiding om het begin van de opsomming van de partijen behalve door de nummering nog extra te accentueren. Bij de weergave van vervol g kol ommen op de kandidatenlijst is het lager beginnen van die kolommen van minder belang dan bij het ongefaseerd stemmen. Daar is deze voorziening vooral nuttig als attentiesein dat de kolom een voortzetting van de voorafgaande kolom is en dus kandidaten van dezelfde partij bevat. Dit aspect is niet relevant bij gefaseerd stemmen/ waarbij op het beeldscherm slechts één kandidatenlijst tegelijk wordt getoond. Gelet echter op de betekenis van de plaats van een kandidaat op de lijst met het oog op de zetelverdeling acht de Kiesraad het toch wel van belang dat bij het gebruik van vervol g kolommen tot uitdrukking komt dat de daarin geplaatste kandidaten een lagere plaats op de lijst innemen dan de kandidaten in de eerste kolom. Indien de grafische weergave van de kandidatenlijst in model J 33-2 gehandhaafd blijft, dient het lager beginnen van de vervolgkolonunen ook daaruit te blijken. 4. Het laatstvermelde geeft de Kiesraad aanleiding een opmerking te maken over een punt dat strikt genomen niet onder de adviesaanvrage valt/ maar daarmee wel te maken heeft/ te weten het nummeren van kandidaten op stembiljetten en stemmachines. In zijn advies van 13 september 1996, nr. KR96/56, inzake het gebruik van ver volgkolommen noemde de Kiesraad enkele voordelen van een dergelijke nummering. Niet alleen zou daardoor duidelijker worden dat een kolom een ver vol g kol om is. ok zouden kiezers die een voorkeurstem willen uitbrengen/ bij het stemmen de kandidaat van hun keuze sneller kunnen vinden. Verder vergemakkelijkt nummering van kandidaten de vaststelling van de uitslag door de stembureaus. Het bezwaar dat door de toevoeging van nummers de toch al grote hoeveelheid gegevens op het stembiljet en stempaneel nog zou worden uitgebreid, hetgeen de onoverzichtelijkheid eerder zou bevorderen/ weerhield de Kiesraad er echter van om bij de huidige regeling van de per kandidaat te vermelden gegevens het nummeren van de kandidaten aan te bevelen. Naar de Kiesraad.van de zijde van het ministerie vernam, is thans evenwel een beperking van de per kandidaat te vermelden gegevens in overweging. Hiermee zou het door de Kiesraad vermelde bezwaar komen te vervallen. Gelet op de aan nummering verbonden voordelen adviseert de Kiesraad dan ook deze voorziening bij de voorbereiding van de desbetreffende wijziging van het Kiesbesluit mee te nemen. 5. In het vorige punt werd reeds gewezen op het advies van de Kiesraad inzake het gebruik van vervolgkolonunen. De Kiesraad heeft kennis genomen van uw brief van 15 januari 1997, nr. CWI97/U30, aan de Vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken van de Tweede Kamer. In deze brief deelde u mee voornemens te zijn de regeling met betrekking tot de W H* o c*

19 vermelding van kandidatenlijsten op het stempaneel en het stembiljet te verbeteren. U wees op de door de Kiesraad voorgestelde verbeteringen, zoals het gebruik van steunkleuren voor de kandidatenlijsten, het omlijnen van de kandidatenlijsten of een wijziging in de aanduiding van kolommen als vervolgkolom. Het is de Kiesraad opgevallen dat verbeteringen van deze aard in het onderhavige ontwerp-besluit nog niet worden gerealiseerd. De Kiesraad adviseert dit alsnog te doen. 6. De Kiesraad adviseert het nieuwe model J 33-1 (niet-gefaseerd stemmen) nog op het volgende punt aan te vullen. Noch uit het Kiesbesluit, noch uit het model blijkt expliciet dat op een stemmachine elke kandidatenlijst bovenaan een kolom moet beginnen. De gedachte zou dus kunnen postvatten dat bij gebrek aan voldoende kolommen op het stempaneel kandidatenlijsten ook onder elkaar kunnen worden geplaatst. Dit is echter niet aanvaardbaar, omdat dit het aantal te behalen stemmen van lijsten die niet bovenaan een kolom beginnen, nadelig zou kunnen beïnvloeden. m elk misverstand hierover uit te sluiten verdient het aanbeveling om in de tekst van het model het volgende op te nemen: "Elke lijst begint bovenaan een kolom". Bij stembiljetten bestaat over dit punt geen onzekerheid, omdat daarvoor uitdrukkelijk geregeld is dat de lijsten in één rij worden geplaatst of in meer rijen onder elkaar, waarbij tussen de langste lijst van een rij en de lijstnummers van de volgende rij ruimte wordt gelaten (zie model J 20, noot' 4). Een dergelijke mogelijkheid bestaat in verband met de maximale afmetingen van het stempaneel niet voor stemmachines. 7. Tenslotte meldt de Kiesraad, naar aanleiding van het gestelde in de adviesaanvrage, te kunnen instemmen met de keuze om in model J 33-2 geen nadere specificaties op te nemen van de norm "duidelijk en goed leesbaar" voor vermeldingen op de stemmachine. Wel wil de Kiesraad benadrukken dat de naleving van deze norm voor de kiezers, en in het bijzonder de oudere kiezers, van groot belang is. De Kiesraad gaat er echter vanuit dat hiermee bij de toepassing van de keuringsvoorschriften terdege rekening zal worden gehouden. De Kiesraad, (F.J.W.M. van Dooren), voorzitter l ^ (A-* 2, secretaris (C. Borman) W h-* o G

20 KIESRAAD A;m \r De Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken mr. J. Kohnstamm Postbus BA 's-gravenhage Bijlagen Uw kenmerk ns kenmerk Djium CWI/U1305 KR96/ december 1996 Inlichtingen bij Doorkiesnummer mw. mr. E.B. Pronk (070) nderwerp Adviesaanvraag wijziging Kiesbesluit inzake stemmen door middel van elektronische stemmachines Geachte heer Kohnstamm, 1. Inleiding Bij brief van 22 november 1996, nr. CWI96/U1305, legde u aan de Kiesraad een ontwerp-besluit voor tot wijziging van de bepalingen van het Kiesbesluit inzake het stemmen door middel van elektronische stemmachines. Het ontwerpbesluit strekt er in de eerste plaats toe uitvoering te geven aan uw op 20 maart 1996 aan de Tweede Kamer medegedeelde voornemen de methode van elektronisch gefaseerd stemmen wettelijk mogelijk te maken. Daarnaast betreft het ontwerp-besluit nog enkele andere, deels daarmee samenhangende, onderwerpen, te weten: - het elektronisch stemmen met behulp van een stemkaart en een "elektronische stembus"; - het verbod van gebruik van een stemmachine voor andere doeleinden dan verkiezingen; - het gebruik van de stemmachine voor twee stemmingen tegelijk; - regeling van de vereisten waaraan stemmachines moeten voldoen bij ministeriële regeling en aanpassing van de goedkeuringsprocedure.- - wijziging van de procedure voor het vrijgeven van de stemmachine; - enkele kleine aanpassingen aan de praktijk. De Kiesraad zal in zijn hierna volgend advies aan deze onderwerpen achtereenvolgens aandacht schenken. Daaraan voorafgaan enkele algemene opmerkingen over het naast elkaar in gebruik zijn van verschillende typen stemmachine. Het advies eindigt met enkele aantekeningen bij de tekst van het ontwerp-besluit. l'usuüre.s Bezovkjclrc* Vvnoeln' Postbus Sclieclelduekshjven 200 datum. Ixnmerk. en Q 2S EA 's-grjvl'nhufïe 's-gnivi'nhajb: unttenivrp ie ivrmeltlen. -, W j_* XJ 10

21 2. ntwikkeling van verschillende soorten stemmachines Tot nu toe gaat het Kiesbesluit feitelijk uit van één uitvoeringsvorm voor elektronische stemmachines. Weliswaar kunnen door verschillende fabrikanten geproduceerde machines onderling wel bepaalde verschillen vertonen, maar de regeling van het Kiesbesluit brengt mee dat de uitvoering in hoofdzaak toch dezelfde moet zijn. Deze uniformiteit wordt nu voor de eerste maal doorbroken. Het ontwerp-besluit gaat uit van een (beperkte) differentiatie in uitvoeringsvormen. p zichzelf is dit geen verrassende ontwikkeling. Anders dan in België is er in Nederland niet voor gekozen om bij gebruik van stemmachines één type machine centraal voor te schrijven. De Kieswet schrijft alleen voor dat een door de Minister van Binnenlandse Zaken goedgekeurde techniek moet worden gebezigd die aan enkele algemene in de wet genoemde vereisten moet voldoen. Bij de in het Kiesbesluit gestelde nadere regels voor het gebruik van stemmachines wordt vervolgens wel uitgegaan van concrete uitvoeringsvormen voor stemmachines. De Kiesraad heeft in het verleden al eens de wens uitgesproken dat de regeling van de stemmachines in het Kiesbesluit zodanig zou zi-jn dat daaruit geen beperking tot specifieke uitvoeringsvormen zou voortvloeien. Zo ver gaat het voorliggende ontwerp-besluit niet. Bij de geldende bepalingen van de Kieswet zou dat ook niet goed mogelijk zijn. In de Kieswet wordt de gang van zaken bij het stemmen met stembiljetten minutieus beschreven. In aansluiting daarop verlangt artikel J 34 van de Kieswet dat de gang van zaken bij het stemmen anders dan door middel van stembiljetten zoveel mogelijk op overeenkomstige wijze wordt geregeld. Er valt dan niet aan te ontkomen nm i n het Kiesbesluit toch van bepaalde uitvoeringsvormen ui r I-P ga.pn. Anders gezegd: de wijze waarop in het Kiesbesluit procedures beschreven worden, maakt het onvermijdelijk dat daarmee bepaalde uitvoeringsvormen uitdrukkelijk mogelijk worden en andere juist onmogelijk. Bij verdere technische ontwikkelingen zal wellicht opnieuw aanpassing van het Kiesbesluit noodzakelijk zijn. In het licht van het bovenstaande stemt de Kiesraad in met de in het ontwerpbesluit mogelijk gemaakte differentiatie in uitvoeringsvormen. De Kiesraad wil er echter op wijzen dat een zekere beperking in mogelijke uitvoeringsvormen van stemmachines toch wel wenselijk is. De Raad zou het geen goede ontwikkeling vindenals er een te grote variatie ontstaat van bij de Nederlandse verkiezingen in gebruik zijnde stemmachines. De Kiesraad acht het dan ook wenselijk dat bij het ministeriële beleid inzake de goedkeuring van stemmachines enerzijds ruimte geboden wordt voor nieuwe typen machines die een verbetering van het stemproces betekenen, maar anderzijds terughoudend wordt gereageerd op de ontwikkeling van varianten die wel anders zijn maar niet beter. De bij ministeriële regeling vast te stellen goeaiceuringseisen zullen hiervoor de mogelijkheid moeten bieden. 3. Moae l i-i k maken van gefaseerd stemmen p 22 november 1995 heeft de Kiesraad geadviseerd de bestaande beletsels in de regelgeving voor het elektronisch gefaseerd stemmen weg te nemen. Dat met het voorliggende ontwerp-besluit dit advies in de Kieswetgeving wordt geïmplementeerd, heeft dan ook de instemming van de Kiesraad. Wijziging van de Kieswet zelf is hiertoe niet nodig, aangezien sinds de herziening van de G xj 10 G CTï

22 Kieswet in 1989 daarin geen bepalingen meer voorkomen die specifiek op bepaalde uitvoeringsvormen van stemmachines zijn gericht. In het Kiesbesluit is dat wel het geval. Dit maakt het noodzakelijk om een aantal bepalingen van het Kiesbesluit hetzij ruimer te formuleren, hetzij van alternatieve redacties te voorzien. De Kiesraad is van oordeel dat dit bij de herformulering van de bepalingen in het ontwerp-besluit in het algemeen op een goede wijze is gebeurd. 4. Het elektronisch stemmen met behulp van een stemkaart en een "elektronische stembus" Het ontwerp-besluit biedt tevens als nieuwe mogelijkheid om bij het elektronisch stemmen gebruik te maken van een zogenaamde elektronische stembus. In de toelichting op onderdeel M van het ontwerp-besluit wordt omschreven wat hieronder wordt verstaan. De kiezer stemt door een door het stembureau uitgereikte magneetkaart in de stemmachine te steken en deze kaart, na een keuze gemaakt te hebben, in een bij de tafel van het stembureau geplaatste stembus te deponeren. Bij deze laatste handeling leest de stembus de gegevens van de magneetkaart en wordt de uitgebrachte stem in een geheugen opgeslagen. "^ ^en elektronische scembus kan gebruikt worden in combinatie met een systeem van gefaseerd st;flmmpn7rn RpipiA is dar het geval. Het is echter een voorziening die niet onlosmakel.l i* aan hot- gf»fapeerd stemmen verbonden is. Een systeem van gefaseerd stemmen kan ook zo zijn ingericnt dat ae Kiezer bij het gebruik van de stemmachine om zijn keuze te bepalen tegelijkertijd zijn stem in het geheugen van de machine vastlegt. p deze wijze werken de bestaande ongefaseerde stemmachines. Andersom is het ook denkbaar om bij het stemmen in één fase gebruik te maken van een elektronische stembus. In het ontwerp-besluit wordt geen van deze mogelijkheden uitgesloten. De elektronische stembus wordt daarin als een op zichzelf staande variant geïntroduceerd. Indien voor het mogelijk maken van een elektronische stembus wordt gekozen, acht de Kiesraad dit een juiste opzet. De Kiesraad mist echter in de nota van toelichting een beschouwing over de wenselijkheid van invoering van de elektronische stembus. In België is voor deze methode gekozen en is zij zelfs exclusief voorgeschreven, omdat daar veel waarde werd gehecht aan een gang van zaken bij het elektronisch stemmen die zoveel mogelijk lijkt op die bij het stemmen door middel van stembiljetten. De kiezer die een van zijn stem voorziene magneetkaart in een elektronische stembus doet, verricht een \ handeling die sterk overeenkomt met het in de stembus steken van een stembiljet. In Nederland is bij de invoering van de stemmachine dit uitgangspunt niet gehuldigd. De Kiesraad vraagt zich af of het orwte?sn heeft om deze uitvoeringsvorm van elektronisch stemmen mogelijk te maken. De Kiezer moet daar h i -j een extra handeling verrichten, waarbij vergissingen mogelijk zijn. Het stemmen op een stemmachine met ingebouwd geheugen is simpeler. Bij de in 1995 gehouden proef met elektronisch gefaseerd stemmen is gebleken dat meer dan de helft van de kiezers die gefaseerd stemmen moeilijker vonden dan het stemmen met de traditionele stemmachine, als argument noemden dat bij het gefaseerd stemmen meerdere handelingen verricht moesten worden. De magneetkaarten zullen voorts speciaal beveiligd moeten worden. Voorshands ziet de Kiesraad invoering van de elektronische stembus als een complicering van de stemprocedure waaraan meer nadelen dan voordelen zijn verbonden. w K^ CD

23 Indien de elektronische stembus, zoals voorgesteld, wordt geïntroduceerd, doet zich in het ontwerp-besluit een complicatie voor die vermeden kan worden. In het ontwerp-besluit wordt de mogelijkheid geopend van systemen waarbij de vrijgave van de stemmachine voor gebruik door de kiezer niet geschiedt door het derde lid van het stembureau maar door de kiezer zelf. Hij doet dat met behulp van een van de voorzitter van het stembureau ontvangen stemkaart. Een dergelijke faciliteit is positief te beoordelen. Het ontwerp-besluit maakt echter in de benaming geen onderscheid tussen deze kaart, die geen verdere functie heeft dan het toegang verlenen tot de stemmachine, en de hierboven bedoelde magneetkaart, die eveneens toegang geeft tot de stemmachine maar waarop ook de uitgebrachte stem wordt vastgelegd. Dit geeft verwarring, omdat het over twee geheel verschillende zaken gaat, waarvoor irï'het "Kiesbesluit ook verschillende regels moeten gelden. Het verdient daarom aanbeveling om de ^eerstgenoemde kaart bij voorbeeld aan te duiden als toegangskaart en alleen de laatstgenoemde kaart als stemkaart en voor beide kaarten afzonderlijke regels te stellen. 5. Het verbod van gebruik van een stemmachine voor andere doeleinden dan verkiezingen In het ontwerp-besluit is een nieuw artikel J 15a opgenomen, bepalend dat een stemmachine slechts bij de verkiezingen mag worden gebruikt, indien de machine niet eerder voor andere doeleinden dan verkiezingen is gebruikt. pneming van deze bepaling houdt verband met het feit dat als één van de mogelijke voordelen van gefaseerd elektronisch stemmen wordt genoemd de besparing van kosten door personal computers zowel voor verkiezingen als voor andere doeleinden te gebruiken. Uit de toelichting op artikel J 15a blijkt dat nader overleg met TN ertoe geleid heeft de mogelijkheid van multifunctioneel gebruik van stemcomputers uit te sluiten. Als reden hiervoor wordt aangevoerd dat er bij zodanig gebruik geen controle meer bestaat over de functies van de stemmachine, met de mogelijkheid dat de stemuitbrenging en de verwerking van de stemmenaantallen worden beïnvloed. De Kiesraad iq rtnor HPEP mnt- i. vering niet overtuigd van de noodzaak van de verbodsbepaling. De Raad vraagt zich at o t het niet moge i i j K is om zodanige eisen te stellen dat bij nakoming daarvan geen gevaar bestaat dat na gebruik van een stemcomputer or een aaarpij p e no r end beeldscherm voor een ander doel ppn veilig oepruik Pin verici^?.ing**n mêp meer qftuflflrborgd zou zijnt" " De Raad denkt daarbij aan het opnemen van de verplichting de harde schil f van de computers vóór het gebruik bij verkiezingen te format t eren. De in de nota van toelichting aangevoerde motivering verliest bovendien nog aan overtuigingskracht door het standpunt dat gebruik van de stemmachine voor andere dan in de Kieswet geregelde stemmingen wel toegestaan is. ok dit gebruik kan, indien onvoldoende voorzorgsmaatregelen worden getroffen, het gebruik van de stemmachine bij normale verkiezingen ongunstig beïnvloeden. De Kiesraad heeft overigens wel oog voor het feit dat multifunctioneel gebruik van stemcomputers bepaalde risico's met zich mee brengt. Voorshands is de Kiesraad er echter niet van overtuigd dat die risico's door middel van strikte voorschriften en een goede discipline bij de nakoming daarvan niet voldoende zouden kunnen worden bezworen. Nader onderzoek in deze kwestie acht de Kiesraad geboden. W

24 6. Gebruik van de stemmachine voor twee stemmingen teaeliik In zijn advies over het gefaseerd stemmen noemde de Kiesraad ook als voordeel daarvan dat het bij deze methode mogelijk is een stemmachine voor twee of meer stemmingen tegelijk te gebruiken. Daaruit bleek reeds dat de Kiesraad in beginsel tegen deze mogelijkheid geen bezwaar heeft. Bij het stemmen door middel van stembiljetten bestaat de mogelijkheid al om stemmingen te combineren, in de praktijk wordt van deze mogelijkheid gebruik gemaakt bij het combineren van een in de Kieswet geregelde verkiezing met een deelgemeenceraadsverkiezing of een lokaal referendum. Aan de kiezer worden dan twee stembiljetten uitgereikt die hij in het stemhokje na elkaar invult. Bij het elektronisch gefaseerd stemmen stemt de kiezer eerst in twee fasen voor de eerste stemming, waarna vervolgens op het beeldscherm van de stemcomputer de keuzemogelijkheden voor de tweede stemming (al dan niet gefaseerd) verschijnen. Deze gang van zaken behoeft voor de kiezer, mits in een duidelijke instructie wordt voorzien, geen bijzondere problemen op te leveren. In de nota van toelichting wordt opgemerkt dat ook voor het bestaande type stemmachine het gebruik voor meer stemmingen tegelijk niet hoeft te worden uitgesloten. Deze opvatting kan worden onderschreven. Het na elkaar uitbrengen van meer dan één stem op een stemmachine is in beginsel voor de kiezer niet moeilijker dan het na elkaar invullen van twee verschillende stembiljetten. Terecht wordt in het ontwerp gesteld dat bij de keuring van een stemmachine die deze mogelijkheid heeft, speciale eisen zullen moeten gelden. Deze eisen zullen er niet alleen op gericht moeten zijn dat de combinatie van stemmingen geen verwarring voor de kiezer veroorzaakt, maar ook dat gewaarborgd is dat de gegevens van beide verkiezingen strikt van elkaar gescheiden blijven. 7. Reoeling van de vereisten waaraan stemmachines moeten voldoen b i i ministeriele regeling en aanpassing van de keurinosreoelincr In 1990 heeft de Kiesraad al bepleit dat er een "logisch ontwerp" voor elektronische stemmachines zou komen dat de functionele en technische eisen zou bevatten waaraan stemmachines dienen te voldoen. De toenmalige staatssecretaris besloot dit voorstel te volgen. In afwachting van de realisering werden door TN in overleg met de Kiesraad en het Ministerie van Binnenlandse Zaken concept-criteria voor stemmachines vastgesteld. Het is de Kiesraad bekend dat, voortbouwend op deze concept -criteria, thans door TN en het Ministerie van Binnenlandse Zaken gedetailleerde keuringseisen voor stemmachines worden voorbereid. p basis van het in het ontwerp-besluit opgenomen nieuwe artikel J 14, vierde lid, zullen deze keuringseisen worden neergelegd in de opnieuw vast te stellen ministeriële regeling goedkeuring stemmachines. Met de gekozen opzet kan de Kiesraad instemmen. f hiermee nu het beoogde "logisch ontwerp" zal worden verkregen kan thans in het midden blijven. In ieder geval worden op deze wijze de eisen waaraan stemmachines moeten voldoen om goedgekeurd te 'worden, gedetailleerd in de wetgeving vastgelegd. DitTTs " zowel vnnr rif* IrF'""' "T^ not-ai n ng f^p) als voor de fabrikanten ten nlgr_ in de ^ " * - ^ laatste plaats aspirant -fabrikanten) van veel belang. _ In de bestaande situatie stelt de Kieswet in artikel J 33 enkele zeer algemeen geformuleerde eisen aan stemmachines. Deze blijven ongewijzigd bestaan. De thans in het Kiesbesluit daaraan toegevoegde meer concrete eisen Vw h-* o

25 kunnen ook naar het oordeel van de Kiesraad bij de totstandkoming van uitgewerkte keuringseisen in de ministeriële regeling komen te vervallen. De ministeriële regeling waarin de goedkeuringsprocedure en de keuringseisen zullen worden neergelegd, berust op subdelegatie door het Kiesbesluit aan de Minister van Binnenlandse Zaken. Het is het enige bij de Kieswet voorkomende geval van subdelegatie en bestaat al sinds De basisbepaling in de Kieswet (art. J 33, eerste lid) spreekt van " bij algemene maatregel van bestuur gestelde nadere regels". Volgens de Aanwijzingen voor de regelgeving laat deze formule echter geen subaeieoatie toe. Vooral nu door de opneming van keuringseisen de ministeriële regeling aanzienlijk in omvang toeneemt, is het wenselijk om in de tekst van de Kieswet de bevoegdheid tot subdelegatie ook voor de toekomst buiten twijfel te stellen. De Kiesraad beveelt daartoe aan om bij het in procedure zijnde verzamelwetsvoorstel tot wijziging van de Kieswet in artikel J 33, eerste lid, de woorden "bij algemene maatregel van bestuur" te vervangen door: bij of krachtens algemene maatregel van bestuur. Blijkens de nota van toelichting zal de nu in de Regeling goedkeuring stemmachines vastgelegde verplichte advisering door de Kiesraad als onderdeel van de goedkeuringsprocedure komen te vervallen. In voorkomende gevallen kan onverplicht advies worden gevraagd op basis van artikel A 2 van de Kieswet. Haar het zwaartepunt bij de beoordeling van een (wijziging in een) stemmachine bij de keuringsinstelling ligt, kan de Kiesraad met het vervallen van deze adviesverplichting instemmen. De Kiesraad heeft er nota van genomen dat in de nota van toelichting uitdrukkelijk melding gemaakt wordt van de mogelijkheid om over aspecten als de gebruikersvriendelijkheid van een stemmachine ook in de toekomst het oordeel van de Kiesraad te vragen. Vervanging van de afzonderlijke goedkeuring van de gebruiksaanwijzing door beoordeling daarvan als onderdeel van de keuring en het niet langer voorschrijven van een op de stemmachine aangebracht rijkskeurmerk zijn maatregelen waarmee uit een oogpunt van vereenvoudiging kan worden ingestemd. De opneming in artikel J 14 van de mogelijkheid dat de minister aan de goedkeuring voorwaarden kan verbinden kan naar het oordeel van de Kiesraad achterwege blijven nu artikel J 33, vierde lid, van de Kieswet sinds 1989 al de mogelijkheid geeft om aan de goedkeuring voorschriften te verbinden. 8. Wilziqen van de procedure voor het vrijgeven van de stemmachine In onderdeel K van het ontwerp-besluit wordt het gebruikmaken van volgnummers met het oog op het vrijgeven van de stemmachine door het derde lid van het stembureau vervangen door gebruikmaking van de oproepingskaart (c.q. kiezerspas of volmachtbewijs) voor dat doel. Het gebruik van deze volgnummers wordt in de praktijk als overbodig ervaren en leidt bij sommige kiezers tot argwaan dat daarmee achterhaald kan worden op welke kandidaat zij gestemd hebben. De Kiesraad acht de voorgestelde wijziginfl^geen^erbetering. De bij kiezers 'ten onrechte bestaande argwaan zal niet wordefl weyyyiiuuitiil ëll misschien zelfs nog vergroot worden, als ze aan het stembureaulid dat de stemmachine bedient, de oproepingskaart waarop hun naam vermeld staat moeten afgeven. En als het gebruik van volgnummers als overbodig beschouwd wordt, zal dit ook gelden voor het teruggeven en weer innemen van de oproepingskaart. De Kiesraad is echter van mening dat het gebruik van volgnummers, met name wanneer het in een stembureau wat drukker is, niet zonder zin is. Daarmee kan immers worden wt- 1 o xl kj G C

26 voorkomen dat iemand zich bij het derde lid van het stembureau voor het gebruik van de stemmachine aanmeldt zonder daartoe gerechtigd te zijn. In dit verband is ook van belang dat het ontwerp-besluit, zoals hierboven vermeld, als alternatief de mogelijkheid biedt van vrijgave van de stemmachine door de kiezer zelf met behulp van een aan hem door de voorzitter uitgereikte toegangskaart (in het ontwerp, zoals gezegd, stemkaart geheten). Bij stemmachines die deze faciliteit hebben, doet zich het probleem van de volgnummers niet meer voor. 9. Enkele kleine aanpassingen aan de oraktiik Dit betreft nog de volgende punten: a. Afschaffing van het vereiste dat de stemmachine een in een afsluitbare ruimte geplaatst beeldscherm heeft waarop het aantal uitgebrachte stemmen kan worden aangegeven. Aan dit specifieke voorschrift bestaat geen behoefte, omdat ook op andere wijze kan worden voorzien in het beoogde doel dat niet voortijdig kennis wordt genomen van de uitgebrachte stemmen. b. pneming van het voorschrift dat de door de stemmachine geproduceerde afdruk van de uitkomsten van de stemming aan het proces-verbaal wordt gehecht. Dit maakt het overschrijven van deze uitkomsten in het procesverbaal overbodig. Deze wijziging leidt tot tijdwinst en het uitsluiten van vergissingen bij het overschrijven. c. Voorgeschreven wordt dat de stemgeheugens van de stemmachines na de stemming naar de burgemeester worden overgebracht ten behoeve van het samenvoegen van de stemtotalen. Met deze aanpassingen aan de ontwikkeling van de techniek kan worden ingestemd. 10. pmerkingen bii de tekst van het ontwerp-besluit A Artikel J 10 is een bepaling die geldt, ongeacht of er bij de gecombineerde stemmingen met stembiljetten, met stemmachines of met stembiljetten en stemmachines wordt gestemd. Artikel J 12 ziet op het geval dat voor beide stemmingen stembiljetten worden gebruikt. Bij deze systematiek past beter om in plaats van toevoeging van een derde lid aan artikel J 10 een nieuw artikel J 12a op te nemen dat luidt: Indien bij beide stemmingen door middel van stemmachines wordt gestemd, kan de burgemeester besluiten dat één stemmachine voor beide stemmingen wordt gebruikt (enz.) Bij overneming van deze suggestie dient ook artikel J 9 te worden aangepast. B In het vierde lid van artikel J 14 ware "worden regels gesteld met betrekking tot" te vervangen door: worden geregeld. C Het invoeren van de kandidatenlijsten is een beperkter begrip dan het nu in artikel J 16 gebruikte begrip "programmeren". Laatstgenoemde term kan daarom wellicht beter vervangen worden door "in gereedheid brengen". W ro G o

27 D De nieuwe tekst van artikel J 15, eerste lid, lijkt te verlangen dat alle kandidatenlijsten tegelijk op de stemmachine zichtbaar moeten kunnen zijn. Bij elektronisch gefaseerd stemmen is dat juist niet het geval. Dit bezwaar kan worden ondervangen door afzonderlijke bepalingen voor ongefaseerd en gefaseerd stemmen te formuleren. I In artikel J 22 dient niet geregeld worden wat er gebeurt nadat de stemmachine is vrijgegeven, maar nadat de kiezer geweigerd heeft de oproepingskaart weer in ontvangst te nemen of aan het derde lid van het stembureau te geven. ^ K en M Noch in de bestaande, noch in de nieuwe regeling is aangegeven dat de kiezer na de vrijgave van de stemmachine de handelingen verricht om een stem uit te brengen. p dit punt loopt de regeling niet parallel met de regeling in de Kieswet bij gebruik van stembiljetten (art. J 26). Het zou de begrijpelijkheid van de regeling bevorderen, als een dergelijke bepaling werd opgenomen. M - In artikel J 23b ware "de stemkaart" te vervangen door: een stemkaart. - Het tweede lid van artikel J 23g moet luiden: Als de stemkaart wordt teruggegeven, maakt (enz.). Vergelijk artikel J 29 Kieswet. R "het raadplegen van het geheugen" ware te vervangen door: het opnemen van de aantallen uitgebrachte stemmen, of korter: de stemopneming. S De vaststelling en mededeling van het aantal uitgereikte stemkaarten is alleen van belang bij toepassing van een elektronische stembus; niet bij stemkaarten die alleen dienen voor het vrijgeven van de stemmachine. In het eerste geval is het echter ook van belang het aantal niet uitgereikte stemkaarten te tellen. Dit naar analogie van de regling voor stembiljetten in artikel N l Kieswet. T \ Het lijkt niet geheel logisch dat de stemkaarten, nadat zij uit de elektronische stembus zijn gehaald, wel geteld worden maar vervolgens, zoals uit de nota van toelichting blijkt, niet met de overige verkiezingsbescheiden tot na de toelating bewaard worden. U - De verplichting om op de display c.q. het beeldscherm van de stemmachine de uitslag zichtbaar te maken kan vervallen. Voldoende is dat de stemmachine een afdruk van de uitkomsten van de stemming produceert. - Voor het pak waarin het geheugen van de stemmachine wordt gedaan, geldt niet de verplichting tot verzegeling. Het geheugen wordt vervolgens gebruikt ^ ro Q m

28 om de aantallen in de gemeente uitgebrachte stemmen te totaliseren. Daarna worden de geheugens bewaard tot de uitslag van de verkiezing is vastgesteld. Er zijn bij deze gang van zaken geen waarborgen dat er met de geheugens niet geknoeid kan worden. De Kiesraad, voorzitter secretaris w n- 1

29 *+++*+++ ' fc ~ ~i& l ' ' Ministerie van BinnenlaadseZaken -* T+++ Aan de Kiesraad Postbus GA 's-gravenhage Bijlagen Uw kenmerk ns kenmerk Datum 3 CW96/ juli 1996 Inlichtingen bij oorkiesnummer mevr. E.B. Pronk (070) nderwerp brief Nedap-Groenendaal inzake gebruik van vervolgkolommen DepartementsondQrdeei Stafafdeling Constitutionele Zaken, Wetgeving en Internationale Aangelegenheden Geacht College, Naar aanleiding van een brief van de firma Nedap-Groenendaal d.d. l mei jl., heeft de vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken van de Tweede Kamer zich bij brief van 10 juni jl. tot mij gewend met het verzoek de kwestie van het gebruik van vervolgkolommen op stemmachines en stembiljetten aan u voor te leggen. Afschriften van de desbetreffende brieven treft u bijgaand aan. Namens de firma Nedap-Groenendaal is de heer J.W. Groenendaal van mening, dat het gebruik van vervolgkolommen op stemmachines en stembiljetten van invloed is op het stemgedrag van de kiezer. Als gevolg van het gebruik van vervolgkolommen zouden er naar zijn mening tienduizenden stemmen bij de laatste Tweede-Kamerverkiezingen terechtgekomen zijn bij een andere partij dan door de kiezers was bedoeld. Bij een eerdere gelegenheid heeft hij deze opvatting reeds schriftelijk aan mij voorgelegd. Mijn reacties op zijn brieven treft u als bijlage op zijn brief van l mei jl. aan. ok heeft hij bij brief van 15 januari 1996 onder meer de kwestie van de vervolgkolommen onder de aandacht van de vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken van de Tweede Kamer gebracht. p verzoek van de vaste Commissie heb ik bij brief van 11 april 1996 al een reactie op zijn standpunt gegeven. Bijgaand treft u eveneens afschriften aan van de terzake met de Commissie gevoerde correspondentie. Postadres Telefoon Bezoekadres Verzoeke DIJ beantwoording «Posiöus Telex Öiza nl Scheoeidoekshaven 200 datum, kenmerk en ~* 2500 EA VGravennage Teteiax 's-gravennage onderwerp ie vermelden. G

30 Gelet op het voorgaande verneem ik graag de visie van de Kiesraad over de vraag of het, gezien de consequenties van het gebruik van vervolgkolommen op het stemgedrag, noodzakelijk of wenselijk is de regeling van het gebruik van vervolgkolommen aan te passen en zo ja, in welke zin. Ik zie uw reactie met belangstelling tegemoet. Hoogachtend, DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN J. Kohnstamm, vereenkomstig de door de Staatssecretaris geparafeerde minuut, De plv. Secretaris-Generaal, W.H. van Leeuwen Bijlagen -Afschrift van de brief van de vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken van de Tweede Kamer d.d. 10 juni 1996 en de meegezonden brief van de firma Nedap- Groenendaal d.d. l mei Afschrift van de brief van de vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken van de Tweede Kamer d.d. 2 februari 1996 en de meegezonden brief van de firma Nedap- Groenendaal d.d. 15 januari Mijn reactie d.d. 11 april 1996 op de brief van de firma Nedap-Groenendaal d.d. 15 januari 1996 W h-* e o

31 ZAKEN 'l':- J.JMI icsb : * Den Haag, 10 juni 1996 f\ \ Aan: de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken mr J. Kohnstamm ns kenmerk : Biza De vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken uit de Tweede Kamer heeft een brief van Nedap/Groenendaal te Groenlo van l mei 1996 ontvangen. Namens de commissie verzoek ik u in overweging te willen nemen, het probleem in bovengenoemde brief aan de Kiesraad voor te leggen. Hoogachtend, de griffier van de vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken, mr J. Hommes Bijlage: l w h^ TWEEDE KAMER DER STATEN-GENERAAL, Postbus 20018, 2500 EA Den Hapg Bureau Bestuur: telefoon: , telefax: ^ o

32 in ED A P N \ Groenendaal IJ u re a u voor vcrk ie/, i n ge n Aan de griffier van de vaste kamercommissie voor Binnenl Binnenhof la AA DEN HA AG Betreft: kandidatenlijsten Kamerverkiezing Uw kenmerk : Biza Geachte heer. mevrouw. ï" ' '.' "... i "i mdse zaken -.A/'iL,.::>r..: , i i.:. -."l:-1 '' -i ia - tt St.Willebrord. l mei 1996 Bij brief van 1 5 januari j.l. vroegen wij de aandacht van uw commissie voor het probleem dat zich voordeed bij de kamerverkiezingen en dat zich bij volgende verkiezingen weer kan voordoen- als gevolg van de lange kandidatenlijsten waardoor op stembiljet en s tem paneel vervolgkolommen moesten worden gehanteerd. Wij wezen erop dat hiervan invloed uitgaat op het stemgedrag. Wij gaven ook aan dat de grote partijen de sleutel in handen hebben om dit eenvoudig op te lossen, n.l. door (vrijwillig) af te zien van de mogelijkheid om met landelijke gelijkluidende lijsten uit te komen. m C a iroenendaal. bureau voor verkiez o o. 9 o Uiteraard hadden wij deze aangelegenheid reeds eerder voorgelegd aan hei ministerie van Binnenlandse zaken. In een eerste reactie van 3 1 januari (bijlage 1) wordt aangegeven, in de laatste zin, dat het probleem niet meer bestaat bij de methode van gefaseerd stemmen. Echter er wordt voorshands niet gefaseerd gestemd en dat zal naar ons inzicht waarschijnlijk ook niet op enige schaal gaan gebeuren. Hierop komen wij in een afzonderlijk schrijven uitvoerig terug. Daarentegen staan er inmiddels in Nederland wel ai 4400 stemmachines, goed voor ruim 55% van de kiezers waarvoor het gesignaleerde probleem onverkort blijft gelden. Voor de volledigheid voegen wij onze reactie op dit antwoord hierbij (bijlage 4). In een tweede reactie van l april (bijlage 2) wordt het probleem eenvoudig ontkend c.q. sterk gebagatelliseerd. Dit nu is merkwaardig. Reeds voorafgaand aan de verkiezingen van 1994 heeft de Nederlandse vereniging voor Burgerzaken, in een brief dd. 21 maart 1994 (bijlage 3), gewezen op het gevaar van afwijkend.stemgedrag als gevolg van vervolgkolommen op stembiljet en stempaneel. Wij hebben niet anders gedaan dan achteraf aangetoond dat het verschijnsel inderdaad is opgetreden. De stelling dat het slechts om een gering aantal stemmen zou gaan valt te betwisten aan de hand van het volgende voorbeeld; Kandidaat 31 van lijst 3 haalde ruim 8000 stemmen. Bij volledige toepassing van stempanelen zouden dal er zijn geweest. Als dit in meerderheid stemmen blijken te zijn die bedoeld waren voor lijst 8, dan gaat het wel om circa 10% van de aanhang van deze partij! Wij zien uw reactie met belangstelling tegemoet en houden onze kennis van de praktische uitvoering van verkiezingen graag beschikbaar. W (D Z (D lnoovliii>v»n in l» K v. K. Zuiormn fa Hoogachtend, J.W. Groenendaal. W H-* o ^ NJ 1 o a o

33 : TT T V T ** + * i--l- l H-M-T + : M. ( -j Ministerie van liiiir.uiuiikisc Zaken ' ' Ï"M 1 TI-h r-h-t-r-hh Nedap/Groenendaal t.a.v. de heer J. Groenendaal Postbus AA Groenlo Hiil.iyn geen lulu: l il» wii h> mw C. A. R. de Beu s stemmachines UwVpii CW9'5/ I Ï228(1227, 1226) PnoikMVMiiiiiinwi (070) ^{""januari 1996 D p J>f in i wil sni i Stafafdeling Constitutionele Zaken en Wetgeving Geachte heer Groenendaal, In uw brief van 13 december jl. betreffende de invloed van de methode op het stemgedrag spreekt u uw ongerustheid uit over de gevolgen op het stemgedrag van de kiezer bij het hanteren van vervolgkolommen op stembiljet en stempaneel. Kort samengevat stelt u in deze brief dat in dat geval vele kiezers onbedoeld hun stem niet op de kandidaat van hun keuze uitbrengen. Aangezien u uw stelling niet onderbouwt, aan de hand van onderzoek e.d., zie ik onvoldoende aanleiding om op deze stelling in te gaan. verigens wijs ik u erop dat bij de methode van gefaseerd stemmen het hanteren van vervolgkolommen niet meer nodig is/ daar eerst de partij en dan pas de kandidaat gekozen wordt. Ik vertrouw erop dat ik u met het bovenstaande voldoende heb geïnformeerd. Hoogachtend, DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, voor.ï..7.' 31 Am StaCaJdJeling Constitutionele Zakejilsn Wetgeving w o o

34 »-» -l «*! -t- -M- "M +-I--I- HM -f-m Ann Nefiap-Croenendaal t.ri.v. dp heer J.W. GroenendaaJL Postbus AA Groenlo Ri lngpm Inlichtingen b" j mevr. E.B. Pronk Uw kenmerk Uw brief van 5 februari 1996 ns kenmerk CW96/177 Dooikiesnummer (070) alum l april 1996 epartementsonderdeel Stafafdeling Consitutionele Zaken en Wetgeving Geachte heer Groenendaal, In reactie op uw brief van 5 februari jl. inzake het gebruik van vervolgkolommen, deel ik u mede dat. ik geen aanleiding zie om nadere maatregelen te treffen met betrekking tot het gebruik hiervan. De regeling met b^trrpifking t-.ot de vermelding «an vervolgkolommpn zoals weerqeaeven i.n de bij de Kieswet en het Kiesbesluit behorende model-stembiljet (model J 20) en model-stempaneel (model J 33-2), waarborgt naar mijn mening in voldoende mate dat kiezers als gevolg van het gebruik van deze vervolgkolonunen niet onbedoeld een stem uitbrengen op een andere partij. Daarbij heb ik in aanmerking genomen dat kiezers die niet op de lijsttrekker van hun partij van voorkeur willen stemmen, mogelijk eerder een stem uitbrengen op de kandidaat die bovenaan een vervolgkolom van die partij staat vermeld, dan op een willekeurige andere kandidaat. Het aantal extra stemmen dat kandidaten op de 3Jste. 51ste en 56ste plaats als gevolg hiervan verkrijgen, kan, gelet op het: Moor n toegevoegde overzicht van aantallen behaalde stemmen per kandidaat, mijn mening echter slechts gering zijn. Hoogachtend, DR STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, voor J.J. Sttairi, Stafafr'leling Constitutionele Zaken en wetgeving «film-. I' PA '-. (*ii.iv"iilinqn tui h folo. pii 200 's Gr G

35 NED. VERENIGING VR BURGERZAKEN secretariaat Torenlaan BS RTTERDAM, r l r-?!:. 199*1 ^PPËL _NAA * Aan de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken PSTBUS EA DEM HAAG Rotterdam, 21 maart Geachte mevrouw, / CENTRALE KANDIDAATSTELLING ' Door gebruik te maken van centrale kandidaatstelling ontneemt een politieke groepering zichzelf de mogelijkheid om per kieskring lokaal bekende kandidaten te profileren. Kennelijk zijn de politieke partijen ook met de gedachte verzoend, dat de kiezer eerst op een partij stemt en daarna pas een keuze maakt voor een kandidaat. * De mogelijkheid van centrale kandidaatstelling brengt met zich, dat in voorkomende gevallen het maximaal aantal kandidaten (tot 80) wordt gesteld. p de stenunachines maar ook op het stembiljet moeten deze lijsten over meerdere kolommen verdeeld worden. Het zal aan de kiezer moeilijk uit te leggen zijn, dat hij voor zijn stem op b.v. lijst 2 (P.v.d.A.) een hokje in kolom 4, 5, of 6 moet rood maken. wij achten dan ook een behoorlijk risico aanwezig, dat door de onoverzichtelijkheid op stembiljet en stemmachine een groot aantal stemmen op de verkeerde partij zal worden uitgebracht. m hierover duidelijkheid te krijgen, geven wij u het volgende ) in overweging. In een representatief aantal stembureaus in Nederland wordt op de dag van de verkiezing een enquête gehouden naar het stemgedrag van de kiezer met de vraag: "p welke partij heeft u zojuist gestemd? 11. In die stembureaus, zou een vergelijk tussen de resultaten van het onderzoek en de definitieve uitslag van de verkiezing duidelijkheid op dit punt kunnen geven. 1 Komen grote verschillen aan het licht tussen de totalen in het proces-verbaal en de resultaten van het onderzoek, met name bij partijen met meer dan 30 kandidaten, dan is dit een sterke indicatie dat veelvuldig anders is gestemd dan kennelijk de bedoeling van de kiezer was. w *-* wanneer deze trend landelijk blijkt te zijn, dan zou de consequentie kunnen zijn dat de verkiezing ongeldig moet worden verklaard. Q ^j to

36 N l i li n re a u v oo r v e r k i c /. i n» en - l Aan de siaalssccrciaris van Binnenlandse Zaken "^ Mr. J. Kohnsiamm 3 Posihus2(X)ll ï 25(K) EA Den Haag g Dctrcfi: Invloed methode op stemgedrag 1 Uw kenmerk: CW 95/1228 f 5 (nd Si. Willebrord, 5 februari 1996 " 0c (D Geachte heer Kohnsiamm, S 2 s In reactie op uw brief dd. 31 januari 1996, waarin u mededeelt niet Ie kunnen ingaan op de stelling. JS dat hel gebruik van vervolgkolommcn op stembiljei of stempaneel leidt tot onbedoeld stemgedrag,» doen wij u hierbij de nadere onderbouwing en het betreffende onderzoeksmateriaal toekomen. Dit materiaal is inmiddels ook ter beschikking gesteld van de betrokken politieke partijen. g ) 3 In de laaisie zin van uw brief wijsl u er nog eens op dat bij de meihode van gefaseerd stemmen het - hanteren van vcrvolgkolommen niet meer nodig is. g Echter, er wordt in Nederland voorshands niet gefaseerd gestemd en het is maar zeer de vraag of f dat ooit wel op enige schaal het geval zal zijn. (zie onze brief dd. 2 januari 1996 over dit onderwerp).? Zolang nog ergens stembiljetten of stempanelen gebruikt worden, blijft het gesignaleerde probleem s aan de orde. > o verigens, bij gefaseerd stemmen komt het probleem van vervolgkolommen in een andere gedaante wel degelijk weerom de hoek kijken. J>. Zo zal de weergave van de deelnemende partijen op een beeldscherm tenminste over twee ^ kolommen moeten worden verdeeld en zal een lange kandidatenlijst zelfs in vijf kolommen moeten worden ondergebracht. De wijze waarop dat gebeurt is ook sterk van invloed op het stemgedrag. Als siccds houden wij ons beschikbaar voor nadere toelichting, Hoogachtend, J.W.Groenendaal. > 00z 00 ) u ro u w Tï o (n cr o XJ ro rr\ K. v K. Zill lh-fi nr. 1M38 ^-^ CD CT-

37 Jt Rlö* eett pailif- i HEID d 1. U z d 3. [Jill] 5. [] n. LJ?. L J n. d 9- LJ 10. U n- [J 12. U 13. LI n- d 15. d 1G. [] l'- d 10.! Christen Democratisch Appel {CDA) LJ 19. Partij van de Arbeid [P.v.dAJl d 20. V.V.D. LJz'. Democraten 6G [DGG] LJ 22. GRENLINKS d 23. Slaalkuniliy Gereformeerde Partij Uzi- Gcrclnrmccrd Politiek Verbond [GPVJ LJ 25. Centrumdemocraten [CDJ De Niéuwe Partij RPF j d 2G. [JZ7. U zo. PSP'92 UZ9- SP [Socialistische Parlijj U30' SAP: Rebel LJ 31. NatuurwelpartlJ [NWP] d 32. Partij voor Milieu en Récht (PMR) UNIE 554 Solidariteit Doerenpartij [S.D.P.] ALGEMEEN UDEREN VERBND..../ Slem U 33. D 31. [J 35. tj 3G. r Centrumpartij '06 [C.P. 'GJ Llbertarische Partij De Groenen Vrije Indische Partij [VIP] Nieuwe Communistische Parlij Algemene Dcmocfalischc Partij ADP Solidair '93 Patriottisch Democratisch Appel Allen voor een Anti Revolutionairen [A. R.) De Europese Partij Katholieke Volkspartij {K.V.P.J Communistische Partij X Herstel DS70 Ecologische Partij Boerenpartlj (Q.P.J uderen Anno '9G Natuur Eerstl t N/ Siein X Herstel o «J 10 CD

38 Den Haag, 2 februari 1996 i yv-o Aan: de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken de heer mr J. Kohnstamm ns kenmerk : Biza De vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken uit de Tweede Kamer heeft een brief van het Nedap Groenendaal te St. Willebrord van 15 januari 1996 ontvangen. Namens de commissie verzoek ik u om een reactie op deze brief. Hoogachtend, de griffier van de vaste Commissie voor.. Binnenlandse Zaken, Hommes Bijlage: l w -* TWEEDE KAMER DER STATEN-GENERAAL, Postbus 20018, 2500 EA Den HaSg Bureau Bestuur: telefoon: , telefax: ^ro

39 oroenenciaai Bureau voor verkiezingen Aan de griffier van de vaste kamercommissie voor Binnenlandse zaken Binnenhof la i. l e V" 2513 AA DEN HAAG : 1 - : " 1 " Betreft: kandidatenlijsten Kamerverkiezing l KV 7<* J '!! \}\ (S"L'~*' StWUtebrSanSjahuanTWö 1 n Geachte heer, mevrouw, ~~ 0 ~" Bij de kamerverkiezing van 3 mei 1994 zijn de grote partijen voor het eerst uitgekomen met lijsten = die een aantal kandidaten omvatten van tweemaal het aantal zetels (met een maximum van 80). Dit heeft consequenties gehad, die bij de herziening van de Kieswet In 1989 kennelijk niet zijn voorzien. 1. Vervolgkolommen? p het stembiljet moest gebruik worden gemaakt van vervolgkolommen vanaf de 5 Ie kandidaat (Kieswet, model J20) _ _ Dit leidde, ondanks gebruik van een nog nauwelijks aanvaardbare lettergrootte, tot omvangrijke en j~ slecht te vouwen vellen, die soms al vroeg op de verkiezingsdag de stembussen overvol maakten. c w p de stemmachines, waarvan inmiddels de helft van de stembureau's is voorzien, moest gebruik worden gemaakt van vervolgkolommen vanaf de 3 Ie en 56e kandidaat. (Kieswet, model J33-2) Aldus vergden de 3 grote partijen 8 kolommen. 2 > Dit leverde voor de kiezer een zeer onlogisch en onoverzichtelijk beeld op. (zie bijvoegsel 1) o 3 Veel kiezers klaagden danook dat zij niet meer in staal waren beoogde kandidaten te vinden, zeker =- als het ging om een lokale of regionale kandidaat sj Niet onderschat mag overigens worden hoeveel kiezers coördinaatgewijs stemmen, d.w.z. meer S tellen dan lezen. ' Vroeger stond b.v. kolom 8 eenvoudig ook voor lijst 8; nu belandde men in de vervolgkolom van $ lijst 3. g 2. nbedoelde stemmen S Als gevolg daarvan zijn tienduizenden stemmen terechtgekomen bij partijen die met grote S waarschijnlijkheid niet overeenkomen met de bedoeling van de kiezer, (zie bijvoegsel 2) S Aanwijzingen hiervoor zijn de aantallen persoonlijke stemmen voor de 5 Ie kandidaat op S stembiljetten en de 31e en 56e kandidaat op stempanelen. (zie bijvoegsel 3) > Deze onbedoelde stemmen zijn ten koste gegaan van de lijsten 4 t/m 8. i Lijst l profiteert het meeste, bij lijs: 2 en 3 is prake van gedeeltelijke compensatie. > (zie bijvoegsel 4). g Simulatie na correctie van de stemmenaantallen wijst uit. dat de Ie toekenning van de zetels voor l lijst l anders zou zijn geweest (Bij de restzeteltoewijzing wordt dat in dit geval weliswaar weer S rechtgetrokken). 5 M.a.w., enkele tienduizenden onbedoelde stemmen kunnen wel degelijk van invloed zijn op de N> uitslag. g Bij de volgende kamerverkiezing zouden de 4 grote partijen reeds 11 kolommen nodig hebben ej g zullen onbedoelde stemmen dus ten koste gaan van lijst 5 t/m 11. ^ Ingeichroven m nel Hanoaliivqisitf K.v.K. Zul DM n nr. 13B36. sj 10 ta S l j 09 l l ö

40 t-\r Bureau voor verkiezingen 3. Capaciteitsbegrenzing Het uitkomen met lange lijsten heeft tot gevolg dat de capaciteit van de nieuwe stemmachines (36 kolommen), bij de volgende kamerverkiezing toereikend is voor 29 partijen. Dai is tocdusver overigens voldoende gebleken: aantal deelnemende partijen bij TK-verkiezing met zetels kansloos Echte maatregelen om lichtvaardige kandidaatstelling te beperken zijn kennelijk niet voorhanden. s Mochten zich onverhoopt toch meer partijen aanmelden, dan ontstaan bij de gemeenten ernstige problemen. Terugkeer naar stembiljetten is uitgesloten omdat geen hokjes en bussen meer beschikbaar zijn. conclusie: De grote partijen hebben de sleutel in handen om, zonder wijziging van Kieswet of Kiesbesluit, alle drie bovengenoemde problemen eenvoudig op te lossen. Namelijk door het, op vrijwillige basis, terugkeren naar het indienen van lijsten per kieskring c.q. stellen gelijkluidende lijsten per groep van kieskringen, zoals voorheen gebruikelijk. Centrale kandidaatstelling De werkzaamheden voor de partijen verbonden aan de kandidaatstelling zou onderwerp van gesprek kunnen vormen bij een wenselijke algehele herziening van taak en functie van de hoofdstembureau's. Door de inmiddels bereikte automatiseringsgraad is de administradef-organisatorische noodzaak van de hoofdstembureau's discutabel geworden. Dit staat los van de indeling van hei land in kieskringen. Naar onze mening behoeven er weinig beletselen te zijn om het indienen van lijsten per kieskring toch bij één hoofdstembureau (Den Haag) te laten plaatsvinden. Dit heeft als bijkomend voordeel dat meteen uniforme schrijfwijze wordt bereikt van kandidaten die in meerdere kieskringen, maar op niet-gelijkluidende lijsten, voorkomen. Hierdoor kunnen de voordelen bewaard blijven en de klaarblijkelijk grote nadelen worden teruggedrongen. Deze brief is ook gezonden aan het bestuur van de betrokken partijen. Wij zien uw reactie met belangstelling tegemoet en houden onze kennis van de praktische uitvoering van verkiezingen graag beschikbaar. l Hoogachtend, W ' J.W. Groenendaal. ' H* o G

41 flrinkmnn. 1 r Io4f> tan Rnnv. VfM F il i>f-*<p IIIr«h rinllln. I-.M it Mrrlm.in. W Hecrmn. ' -i _ U-.li S'.uirnril li crh. inn Annvlrinnrn. MM I Wnliers. l : I-A.J. " vnfe.pinict 't Honp hrfler. " II'...(;»,...«l.nntink. A.J.WJ. M«i«Dnelman «rh.pel. A. it.-* «* Riikmnn. P. v, j en n» 'an An l.lnrivn, P.R.M.M. NMk linen ;rh. Vfjnhcii. Mil A. n...'ifrr Ilnrf. V A.M. R cinema. M. «-. M.kk»-l i nnrirrllnf mi. M IA. h) klhu>«kl C nimf, III llul>t*if» [ Rritfii.i. : Mnirnt.in. w,\! * i mi Aiilrnnr (f h. t nn iirr rii»"-»n. A M A Mulder gen. van Dam. P.A.I. L ", Verhagen. M.J.M. V.v*- Knekknek. A. K. lllw i nic.theiivh. P J. ««>i», A.uen. i.r..m.(o "*"P-, Flrrniiner. C. ffhbicfen» Irn Mnnpen. r. tlvlf^ft Mrüer. Ih.A.M. rie Umin. M. L>IM««I Vh«er geh. van Doorn. M.fW l«il"v KnfTrmnn. Kiifljc. f llrrrinea. n. L llllilmt<. s t nn Rnniirn. 1. 'l'immerm.in er h. Puck. Y.F.M.A. < timokivi Riinrriii. 1. «rrl rfesflvornin Ixihmnn. l.p..u...-!.. Rasenhfrg. A.M.I. (v) ifeiirikwi vnn nï)k. P.W.rt. SlIWBktMI fnuik. A. W. AlrlT. M (v) Mr Nil W(n«m«e irb. run ifrr Plnfg. A.A.M. lk.lv rie Crnaf. J. l»»w«kcrrkhnrrt. F A.M.. ^...hff Koop, M F.II (v) umi 1 Slmngrh. mn Mr\jcnfrMt. U.K. B -» _j S.iman. A A l). Pn.i«. Fl. «t»" rnn ilr Vllrl. Kok. W (Wim).IBUfdl Wnllner. 1 I.irqnr«l Muilri Wöiitrn*. M.AM (1 hij') l "" I-I r ArfrlmnnH. K.V.I J. (X»in) L L JtmlMH Pronk. J T fjsn t! -"»"P, KoMo. A. (Aul) <k..«rn«hi AMen. ) J.Cï.M (ll.in«) " : r*r- J ter Reek. A.l_[Rcln«) tin rirr PWe. F.(Rkk) NftelcnbfM xch. K nomen. T.ni»e*el Mrlkrrl. A. P. W. (All) AIWH Vermernri. w A-F.fJ. (Wilkml Ir*. nrikrrk. R. II. (Ui*).IMtfrfM Noorman frh. rfen lly 1, S.F.A. (Ss^iji) ttiimntét Vrecnmit, R.l. (Rmirl) llrtvimrti van 7*ljl. l.p.r.m. (hn) ' "*-«- vnn Nleiiwnhntrn. Icliie AHB>I«HI DiiitMlrtjn. A t h (Aiïii) «-«UT [ fliinrnirifrr. i P iriipi,,. { mnlris. \\ 1 Lilipnlv. J J. (John) M**»»! Crnne. FJ.M.tl-eifll lltmhictfr I)ljk5mnn, C.A. (Cerrta) i (jmnllfl IMIlumn. S.A.M. (,Sh*ron) r«irkt«r vmn Ü»en, n.j.w (Rcrriljan) '. fvffr'hil Amtllrm Vtr»pnB«t. J.M. (Jnwphinp) nihii *nn lder, WJ. (Wim) UUTT» vnn 7,iijlrn, M.M. (Msrjet) viin der Rnrg f.». WthmvUrr. M.M. (Mkkt) UlirrN , ƒ S. (.ServMH) o- J Ffrnxim. M f IMP lelle> IL t* «. f vnn Cifj.H. R. (Rnh) (.m-a-.l«..r.l>- Slrrk. Micke.l_.r«l>. MfilHrl. I..P (IVrt» ^ llnud».. 1 M (Ifomiil) l vnit lïvlrknm» Viïr^. P.P- rr-uivrhï f vnn Ml Ir Hon. t Rnlkc^lrïn. F ffiih) ihhlfhlh Terp.tlra, R.n.ir : ri»i l'l " ""'r DtJ^Inl. Umi F 4t..FU_.Inrrt(.«mil ^eh. (.ehhlnk..- A. (Anncmarie) MJi.wl LJn.irhnlcn. R.L. (Rnhin) Dew. DJ.I) Fm ossen. I. " f Nrrirrivl Au «cf dr Korte. R.W (RurinlH WrhKlü.1. Fnn< W.»nn ricr Sln* 1. Anne I JTC R.C. M.\i_u«irl Korthnlü, A.lt. Remkr.t. J. W {JnhMi) K timp, M.M. II. (Marj[reei)(v) VIllVB n llnof, II.A.I.(llenk) AH_w ' ie VeidhiiK A.J. (JJio( MUb»H] vnn F.rp. A.A.M.fi. (HnvH) nimiw. Piet M PM \r1r*mm VniilF gen. l)rn«1t\ wrn riiriiai K urn p. II (VI (Henk) v»n Hry. 1 F n n* 0Vx de Vrir5. J.M. (Mnniqtie) W nt«h» <lrln Mnlrk*mp ( J.M. vnn nicrrk ' j grh. W n* rrimtin. A.M.IAnkrl I«H. f v»n rirn Dnpl. vnn imirrln. II A.PM. ll.in< AM»4»< IVnlITrniptrerr. n.i (derril Jan) Kohnsmmm. 1. f J.eoh) Tnmmrl. UKJ.illick) *""r Crnennmn. l.s. MjMii'e) Nlll.4. A. (A*d>. llwiwü J Schellenm Kf h. rif Nle. 0. (lpji) ii» Schimmel, A.J. (Arthie) AmtaiMlim Jnrrflimn crh. viin osten, J.A. fjnfce) M1«K*«Lumhrecht», P.U.r.M. (L'«iel IU,. Vhenm. 0. (' ïeiril} Vennel ([«b. SchmilT. M.M. (Maehielri) ^ UMtH nillrich. H.n. (Doife) ter Veer. P. K. (Pleter) Utrv Fermlnii, II.C1. (lliihei*>!> *»»* *nn '1 Rlcl, M. G. INkky) IIHr(H Aiieii.flrijn ^f h. Fjwer. M J. M.iitjke) rie (Int «T, Ih.C.fIr*wn) h- 1 l.*- rie Kiinine. I.M.'ty*iijnl K 1 ""-"-tl» «nndcn B«'. n üwinnhi 0\..- Urnif 1.» R n hl. M. M..k- (ml P.lPml 1 Rn.cenni- S!pkp«- vnn 7 l_ (1 fr VlM M. 11 (M< M Hert» Stngh V, T. (!»«vnn (IJ A. (flixm i* van (ï* W.lllM-lr McU' M.lHemt.i i lldttf" A.n.iAhvan (ïf J.G.S (<ir (0 wmrrr W. J. (Wil fml rie vi.. M.J. ipfri [ DnUrcn- W f 1 J ' WlUrnti f l.nn M.J.I M 1*1 Mnlli I.F. (Ir i' K.IKf f llnfm. 1 M.C. A " Q( Sim 1 R V > Qf f nirpr- llfr-

42 Bijvoegsel WAARSCHIJNLIJK IN MEERDERHEID NBEDELD UITGEBRACHTE STEMMEN ALS GEVLG VAN TEPASSING VAN VERVLGKLMMEN P STEMBILJET EN STEMPANEEL TTAAL GEMEENTEN STEMMEN PERC GEM. STEMMEN PERC GEM. STEMMEN PERC GEM. CDA-31 (10)* CDA-56 (11) CDA-51 (14)" STEMBILJET ELECTRNISCH TTAAL % % B 82 1% % % % '" PVDA-31 (9)" PVDA-56 (17) PVDA-51 (23) STEMBILJET ELECTRNISCH TTAAL % % % % % % VVD-31 (8) STEMBILJET % 156 ELECTRNISCH 217 B677 95% 215 TTAAL * Tussen haakjes is vermeld de plaats op de eigen lijsl in volgorde van behaald aantal stemmen. " Bij kandidaat CDA-51 en PVDA-31 is sprake van een bepaald aantal bewuste voorkeurstemmen. '" Deze kandidaat haalde alleen al in Den Haag (eigen achterban) 1560 stemmen.

43 Stemmenaantallen per kandidaat - verkiezing Tweede kamer 1994 Lijst : l Christen Democratisch Appèl (CDA) l 'l Hniikinnn, L.C. van Kniiy, Y.C.M.T. (v) -.} llirsdï nnllin, E.M van der Ploeg geb.posthumus, M. 12 van der Linden, P.K.I I.M. 'l neoi.man, W.j. 38 Meijer, Tli.A.M. 7 Woltcrs, F.L.A.J. ïi Soiit.onciijk Rnh. van Appeldoorn, M.l i.j..11 Mulder gel), van Dam, P.A.L. 5(5 Timmcrmnn gel). Uuck, Y.E.M.A. 5 lleorma, E. lfi van der Hoeven, M.J.A. (v) 51 Ilamlal, D. 5-1 Slijkhuis, II.J. r>.'i Frissen, L.J.P.M. 19 Mateman, W.A. 50 Schcros, J.M.J.C. 9 Lansink, A.J.W.J. l l lïukrnan, P. 8 de Hoop Sclicffcr, J.G. 27 Dankors, L.M.J.M. (v) 211 Torpslra, G.ll. 52 nisses gcb. Timmerman, K. 21 lüjloveld goh. Schouten, A.Th.U. l(ï nooiinan fich. Pel, A. l») ï,oers, G.fJ.M. 20 van Arderinc geb. van dor Hoeven, A.M.A. Gabor, J.D. Koffeiïian, G. 1.1 Hoers gcb. Wijnbcrg, M.M.A. \?> Reivsnin, J. 71 Cürüz, C. :ïr>- Assen, J.G.M, (v) '10 Roosen gph. van Pelt, M.J.J. 28 van der Moijdcn, F.J. :M Ilieshnnvel, P.J. \V> Vnrli.'iRPH, M.J.M. 2-1 l'ssp.link. A.M. ivï Kiirkkiiük. A.K. l fi Ilcinnin;!, M. -IS I[:u:.;k, J. fi7 llnnnln. J. Leiden 's-gravciiliagiï Tilburg Leeuwarden Nuth Guuda Nistelrodc Venlo-Dlerick Nucncn Ilmmen 's-gravetihage Amsterdam Maastricht 's-gravenhage Holten Puth Aaitcn Deek Nijmegen Voorschoten 's-gravenhage Helmond Utrecht Dwingeloo Enschede Hoogezand Goirle Vlaardingen I iaaksbergen udewater Tilburg Emmeloorii Haarlem Nijmegen Schaijk Rotterdam 's-gravonhagc Voorburg 7,wolle Tilburg Middelburg Hoevelaken Snnek GG 892'1 8Gyr> 7'! 1 9 5'19I 5003 ' 'IM 'H '! GI ISG'I MG'I G2.0 7IH-* fi7!p o cr>

44 l.ijsl.: 2 Partij van de Arbeid (P.v.d.A.) 1 '1 '2 Kok, W. (Wirn) Arlnliniinil, K.Y.I. J. (Karin) Wiillrmn. J. Amsterdam Amsterdam Haarlem 1868'! 10 fi(ï 1 '25 3'J (Jacnuos) Wüligons, M.A.M. Kerkrade 275--I9 (Thijs) 5 Prnnk, J. P. (Jan) 's-gravenbage 2G7G5 3't Uijksma, S.A.M. Enschede (Sharon) van tlcrloo, G. J. P. 's-grovenhage 1GG-I3 M (Gerrit Jon) Noorman geb. den Uyl, S.E.A. (Saskia) Ileemstctlc Lilipaly, J. J. (John) Middelburg 91 '12 10 Netelenbos geb. Koomen, Hoofddorp 5932 G i) T. (Tinekc) KSL, A. (Aad) vnn der Ploeg, F. Grootschermer Amsterdam 5612 ' (Riek) l.cr Heek, A. L. Coevorden <H29 30 (Relns) Licmbiirg, Leeuwarden '1ÜGG 7 3.'1 Johannekn Alders, J.G.M. (Hans) Dijksman, G. A. Nijmegen 's-gravenhage (Gcrda) 5G van Hylckarna Vlieg, 's-gravenhagc 28G3 E.E. (Elsbcthï '10 17 Hnys, J. S. (Servaas) van Nieuwenhovcn, Grubbenvorst Amsterdam 2'17l 2^32 Jol t je ' Vermeend, VV.A.F.G. (Willcm) Gro.wcl, Aniicinarlc van von, G. J. W. Leiden Amsterdam Curacao Ned Antillen '! (GerriLjan) 51 diï JUR, Aric Leiden !) van Heemst, E.P. Rotterdam 18'17 :is (Poi.r.ri vnn Ziiylcn, M.M. Groningen 1842 '.ïfi (Marjni.) Rozrnhlad, lü.c. Diemcn v-* ïl-:vanï 5 ^J to o

45 Lijst: 3 V.V.D. 1 Holkcstein, F. (Frits) 2 Terpstra, E.G. (Erica) (v) 5 Linschoten, R.L.. (Rnbin) '\ JnrriLsmn j»rb. l.r.hliink, A. (Annnmariu) 3 Dijkstal, Tlnns F. 20 van Key, J.F.R. (Jos) 17 Miauw, Piet. M..'ïl de Vries, J.M. (Monique) (v) 10 vnn der Stoel, Annc Lize E.C. (v) 8 ile Korte, R.W. (Rudolf) 9 Wcisglas, Frans W. G Hoos, IJ.J.D. 11 Korthals, A.II. 12 Rninkcs, J.W. (Johnri) 24 Vnrliu«r., P.J.L. (Nellie) (v) 22 Illnanw, J.D. Ifi van Erp, A.A.M.E. (Kroos) 7 F'rmiRScn, J. 18 Voütc gcb. Droste, W.C.G. (Ilella) 13 Kamp, M.M.I L (Margrcct) (v] 19 Kamp, H.G.J. (Henk) 15 ie Veldhuis, A.J. (Jan) 30 Cornielje, C.G.A. (Clemens) 25 van Hccmskerck Pillis gel). Duvekut, Sari 27 de Vries, B.M. (nibi) (v) 28 Esscrs gcb. Muiskamp, M.J. (Marijke) 32 Klein Moleknmp, J.II. 00 Vrind, II.V. (Hans) 33 van nicrck geb. Wocrdman, 2Ï1 A.M. (Ankc) Rijpst.ru, J. (Jan) 55 Tamis, M.H. (Ria) (v) l'l van Hoof, II.A.L. (Henk) 2(5 Chcrrihi,. 21 Messing, E.L.P. (Enricï 59. Korthals AIt.es, Th.E. (Theo) 50' i IR Reus, J. 3-1 van den Doel, M. (Theo) 3fï VHS,.P.G. (üo) 38 Hofstra, P.M. (Pip.tcr) 'M Wiginan, M.n. (MichicI) 'Ui Mrnnni, V.T.M. (Vint:iMit) :ili Konr, W.l'. (Willem) 23 Hi)fii;orvorRt, J.F. (linns) :W I.iir:li[.ctivrld, K. (Uniid) Amsterdam Den Haag Dronten Wassenaar Roermond Veendam Den Haag Amsterdam Wassenaar Rotterdam B reu a Rotterdam Groningen Helden Zeist nest Nederhorst den Berg Aerdenhout Vianen Borculo Middelburg Den Maag Den Haag Almere Apeldoorn Rhoon Rijswijk Tilburg Mcppel Sint Pancras Alkmaar Amsterdam Voorburg Doorn Rotterdam Ermelo Drichuis Tynaarln Hciloo Son en r3rciil;(:l Nagele Den 8 G f» GG R'M G G fifi e o

46 Bijvoegsel 4 Kolomnummer Vervolgkolommen Verwarring CDA-31 CA-56 CA-51 PVDA-31 PVDA-S6 PVDA-51 VVD-31 totaal 1 CDA-1 (CDA) CDA-2 (PVDA) CDA-3 (VVD) PVDA-1 (D66) PVDA-2 (GRLI) PVDA-3 VVD-1 (SGP) (GPV) B VVD-2 (RPF)

47 Ü355I+I.J --* * Ministerie van Binnenlandse Zaken Aan De Vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA 's-gravenhage Bijlagen Uw kenmerk ns kenmerk Daium 3 Biza CW96/190 LI april 1996 Iniicniingen DIJ oorkiesnummer mevr. E.B. Pronk (070) nderwerp Deoanementsonaerdeei brief van Nedap-Groenendaal d.d. 15 januari 1996 Stafafdeling Constitutionele Zaken en Wetgeving Geachte Commissie, In uw brief van 2 februari jl. verzoekt u mij een reactie te geven op de brief van Nedap-Groenendaal van 15 januari jl. inzake de kandidatenlijsten bij de Tweede-Kamerverkiezingen. nderstaand zal ix op uw verzoek ingaan. verigens heeft Nedap-Groenendaal mij de afgelopen tijd eveneens diverse brieven geschreven over de onderwerpen die hij thans bij u ter sprake brengt. Afschriften van mijn reacties op deze brieven treft u bijgaand aan. Nedap-Groenendaal stelt in zijn brief in de eerste plaats aan de orde het gebruik van vervolgkolommen bij stembiljetten en stemmachines. Indien een kandidatenlijst meer dan vijftig namen bevat, mogen ingevolge de toelichting op het bij de Kieswet en Kiesbesluit behorende model-stembiljet (model J 20) de namen van de kandidaten op het stembiljet over twee kolommen worden verdeeld. Ter voorkoming van verwarring bij de kiezers dienen in dat geval de namen van de kandidaten op de éênenvijftigste en volgende plaats te worden vermeld aan de voet van de volgende kolom. Aangezien ingevolge artikel H 6, tweede lid, van de Kieswet maximaal 80 kandidaten op een kandidatenlijst vermeld mogen worden, zullen in het geval dat op een kandidatenlijst meer dan vijftig kandidaten zijn vermeld, op de eerste kolom vijftig kandidaten vermeld worden en aan de voet van de vervolgkolom maximaal dertig. Het voorgaande betekent dat bovenaan de vervolgkolom altijd ruimte wordt vrijgelaten* omdat de vervolgkolom van een kandidatenlijst altijd lager aanvangt dan de eerste kolom. Een andere maatregel ter voorkoming van verwarring bij de kiezers is dat boven de vervolgkolom van een kandidatenlijst het nummer van de lijst en de eventuele aanduiding dienen te worden geplaatst, alsuede het woord '(vervolg) 1. Voor de vermelding van Kandidaten op het stempaneel van de stemmachine is in de toelichting op het bij de Kieswet en het Kiesbesluit behorende modelstempaneel (model J 33-2) een vergelijkbare regeling opgenomen, echter met dien verstande dat de namen op de kandidatenlijsten met meer dan dertig kandidaten over twee kolommen verdeeld mogen worden, en de namen op een W H* 1 o "vj : to 3siaores Teietoon Bezoexaares Veriaate ot< oeanrwooraing 3 3siDus 200ïi ïeie» iza m Scneaeiaaensnaven 200 aatutn. *enmetn en ~* -SC EA i-giavermage Teieiai 's-gravennage omanwenj (e vormetaen. CD f <- l

48 kandidatenlijst met meer dan vijfenvijftig kandidaten over drie kolommen'. 1 Naar analogie met de regeling met betrekking tot stembiljetten, dienen dan de namen van de kandidaten op de eenendertigste en volgende plaats onderscheidenlijk op de zesenvijftigste en volgende plaats aan de voet van de volgende en de daarop volgende kolom te worden vermeld. Door de weergegeven regelingen met betrekking tot vervolgkolommen op het stembiljet respectievelijk het stempaneel van de stemmachine, zal het voor de kiezer in voldoende mate duidelijk zijn dat de tweede kolom (stembiljet, stemmachine} respectievelijk derde kolom (stemmachine) geen zelfstandige lijst betreft, maar een vervolg van de vorige kolom. Nedap-Groenendaal is van mening dat als gevolg van het verdelen van de namen van de kandidatenlijsten over twee of drie kolommen, tienduizenden stemmen terechtgekomen zijn bij andere partijen dan door de kiezers was bedoeld. Niet aangetoond kan echter worden dat dit het geval is. Gezien de hiervoor beschreven regeling met betrekking tot vervolgkolommen op stembiljetten en stemmachines die er op gericht is verwarring bij de kiezers te voorkomen, acht ik het echter ook niet erg waarschijnlijk dat de drie grootste partijen bij de laatste Tweede-Kamerverkiezingen onbedoeld stemmen van andere partijen hebben gekregen. Dit geldt te meer nu het aantal stemmen dat bij de laatste Tweede-Kamerverkiezingen is uitgebracht op de eenendertigste, éénenvijftigste en zesenvijftigste kandidaat van de grootste partijen naar mijn mening ook beslist niet alarmerend hoog is. Uit de aantallen persoonlijke stemmen voor de éénenvijftigste kandidaat op de stembiljetten en de eenendertigste en zesenvijftigste kandidaat op de stempanelen zou naar mijn mening hoogstens kunnen worden opgemaakt dat een kiezer die zijn stem niet op de lijsttrekker van de partij van zijn voorkeur heeft willen uitbrengen, zijn stem wellicht eerder aan de kandidaat bovenaan een vervolgkolom heeft uitgebracht, dan op een willekeurige andere kandidaat. Meer dan een gissing is dit echter niet. Hoe het ook zij, de mogelijk extra stemmen die de eenendertigste, éénenvijftigste en zesenvijftigste kandidaat van de drie grootste partijen bij de laatste Tweede-Kamerverkiezingen hebben behaald als gevolg van het feit dat zij hetzij op het stempaneel, hetzij op het stembiljet, bovenaan een vervolgkolom zijn vermeld, heeft in de verste verte geen invloed gehad op de toewijzing van de zetels aan de kandidaten. Ik acht het ook uitgesloten dat een dergelijke beïnvloeding zich in de toekomst zal voordoen. Gelet op het voorgaande, zie ik dan ook geen aanleiding om op grond van het door Nedap- Groenendaal gestelde ten aanzien van vervolgkolommen op stembiljetten en stemmachines, nadere maatregelen te treffen. Vervolgens stelt Nedap-Groenendaal de capaciteitsbegrenzing van de huidige stemmachines met stempaneel aan de orde. Bij de laatste Tweede- Kamerverkiezingen in mei 1994 waren de stempanelen van het in 1979 goedgekeurde type stemmachine niet toereikend om alle zesentwintig ingeleverde kandidatenlijsten te vermelden. Het stempaneel van het in 1991 goedgekeurde type stemmachine met zesendertig kolommen was wel groot genoeg om alle kandidatenlijsten te vermelden. Niet uitgesloten is echter dat bij volgende Tweede-Kamerverkiezingen ooit ook de stempanelen van het in 1991 goedgekeurde type stemmachine niet toereikend zijn om alle kandidatenlijsten te vermelden. Nedap-Groenendaal stelt in zijn brief voor dat de grote politieke partijen met het oog op de mogelijke capaciteitsproblemen van de huidige stemmachines op vrijwillige basis afzien van centrale kandidaatstelling en terugkeren naar het indienen van kandidatenlijsten per kieskring cq. stellen gelijkluidende lijsten per groep van kieskringen. Het indienen van kandidatenlijsten per kieskring, zoals Nedap-Groenendaal voorstelt, biedt op zich echter voor deze mogelijke problemen geen oplossing, omdat dit immers geen beperking zal Wh- 1 C 1 "J M

49 opieveren van het aantal in een bepaalde kieskring aan de verkiezing deelnemende partijen en de lengte van de ingeleverde kandidatenlijsten. ok bij een inlevering per kieskring kunnen de grote partijen immers kandidatenlijsten met meer dan dertig kandidaten inleveren. Het afzien van centrale kandidaatstelling door de grote partijen heeft derhalve geen enkele invloed op het aantal in beslag te nemen kolommen op het stempaneel. Het maximum-aantal te stellen kandidaten per kandidatenlijst is bij centrale kandidaatstelling en bij decentrale kandidaatstelling immers gelijk. Gelet op het voorgaande zou de vraag kunnen rijzen of het vrijwillig afzien door grote partijen van het recht om meer dan dertig kandidaten op de kandidatenlijsten te plaatsen wél uitkomst zou kunnen bieden. Dit idee heeft Nedap-Groenendaal in het afgelopen jaar aan mij voorgelegd. De grote partijen zullen dan geen gebruik meer kunnen maken van centrale kandidaatstelling, omdat er dan immers onvoldoende kandidaten zijn om de toegewezen zetels te vervullen dan wel om in de vervulling van latere vacatures te voorzien. Bij de volgende Tweede-Kamerverkiezingen zou het vrijwillig afzien van de mogelijkheid om meer dan dertig kandidaten te stellen, betekenen dat zeven kolommen minder benut zullen worden op het stempaneel (twee minder van P. v. d. A., CDA en WD, en één minder van D66). Het inleveren door de grote partijen van kandidatenlijsten met maximaal dertig kandidaten zal derhalve inderdaad het capaciteitsprobleem van de stemmachines met stempaneel verminderen. Ik verwacht echter niet dat de grote partijen omwille van de omvang van het stempaneel er vrijwillig van af zullen zien om kandidatenlijsten met meer dan dertig kandidaten in te leveren, met name niet nu bij de parlementaire behandeling van de Kieswet 1989 juist vanuit de Tweede Kamer is aangedrongen op een verruiming van de regeling met betrekking tot het maximum-aantal kandidaten per kandidatenlijst en van de door het kabinet voorgestelde mogelijkheid van centrale kandidaatstelling. Zoals bekend heeft centrale kandidaatstelling voor partijen het voordeel dat de door hen te verrichten formaliteiten bij de kandidaatstelling aanzienlijk eenvoudiger zijn dan bij een decentrale kandidaatstelling. De kandidatenlijst behoeft alleen bij het hoofdstembureau in de gemeente 's-gravenhage te worden ingeleverd en voor elke kandidaat is maar één verklaring van instemming nodig. Zowel CDA, P. v. d. A. als WD "toeft bij de laatste Tweede* Kamerverkiezingen van de mogelijkheid tot centrale kandidaatstelling gebruik gemaakt. Gezien het vorenstaande mag duidelijk zijn dat ik het idee dat de grote partijen vrijwillig afzien van de mogelijkheid om meer dan dertig kandidaten te stellen, een weinig realistische optie acht. Er zijn naar mijn mening betere oplossingen voor het mogelijke capaciteitsprobleem van de huidige stemmachines, te weten een verhoging van het aantal ondersteuningsverklaringen voor de inlevering van een kandidatenlijst en het toestaan van de methode van elektronisch gefaseerd stemmen. Voor wat de verhoging van het aantal ondersteuningsverklaringen betreft, onlangs heb ik een wetsvoorstel voor advies aan de Kiesraad voorgelegd, waarin onder meer het aantal ondersteuningsverklaringen dat benodigd is voor de inlevering van een kandidatenlijst wordt verhoogd van 10 naar 50 per kieskring. Ik verwacht dat deze verhoging een drempel zal kunnen opleveren voor nieuwe partijen om (in alle kieskringen) aan de verkiezingen deel te nemen. Ten aanzien van de methode van elektronisch gefaseerd stemmen merk ik op dat ik bij brief van 20 maart 1996 de Tweede Kamer geïnformeerd heb over dit alternatief voor de thans gehanteerde methoden van stemmen. Bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen brengt de kiezer in twee fasen een stem uit, eerst op de partij, en vervolgens op een kandidaat van de geselecteerde partij. De Kiesraad heeft mij een positief advies over deze methode van stemmen uitgebracht. Bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen kunnen en

50 geen capaciteitsproblemen voordoen, omdat de kiezer op de stemmachine geen totaaloverzicht krijgt te zien van alle ingeleverde kandidatenlijsten. Voor verdere informatie over deze methode van stemmen verwijs ik u naar de genoemde brief. Nedap-Groenendaal stelt in zijn brief ten slotte nog voor om, onder handhaving van het bestaande systeem van kandidaatstelling per kieskring, het indienen van kandidatenlijsten te concentreren bij het hoofdstembureau te 1 s-gravenhage. Als voordelen van een concentratie bij het hoofdstembureau te 1 s-gravenhage noemt Nedap-Groenendaal dat de werkzaamheden van partijen verbonden aan de kandidaatstelling worden beperkt en dat de kandidaten op uniforme wijze op de kandidatenlijsten worden vermeld. Bij de door Nedap- Groenendaal voorgestelde concentratie is van een centrale kandidaatstelling in de eigenlijke zin des woord s geen sprake, omdat bij een centrale kandidaatstelling slechts één lijst behoeft te worden ingeleverd en voor iedere kandidaat maar één instemmingsverklaring. Hiermee worden de bij de kandidaatstelling door de partijen te verrichten werkzaamheden dus aanzienlijk beperkt. Bij de door Nedap-Groenendaal voorgestelde concentratie zullen in de Tweede Kamer vertegenwoordigende partijen die met verschillende lijsten aan de Tweede-Kamerverkiezingen wensen deel te nemen echter nog steeds per kieskring kandidatenlijsten en instemmingsverklaringen dienen te ) overleggen. Niet in de Tweede Kamer vertegenwoordigende partijen dienen hiernaast per kieskring ondersteuningsverklaringen te overleggen. De beperking van de werkzaamheden van de politieke partijen zou slechts hieruit bestaan, dat uiteindelijk de lijsten, de instemmingsverklaringen en de ondersteuningsverklaringen bij één hoofdstembureau ingeleverd dienen te worden. Ten aanzien van het door Nedap-Groenendaal genoemde voordeel dat bij een geconcentreerde inlevering van de kandidatenlijsten de namen van de kandidaten uniform op de kandidatenlijsten worden vermeld, merk ik op dat ook bij een geconcentreerde inlevering van de kandidatenlijsten de mogelijkheid bestaat dat de kandidaten op de verschillende kandidatenlijsten afwijkend worden vermeld. ok bij een geconcentreerde inlevering van de kandidatenlijsten zal voor iedere kieskring waarin men aan de verkiezingen wenst deel te nemen immers een aparte kandidatenlijst ingeleverd dienen te worden, tenzij van de mogelijkheid van centrale kandidaatstelling gebruik wordt gemaakt. Indien een kandidaat in de verschillende kieskringen verschillend wordt vermeld, heeft dit ten gevolge dat de desbetreffende kandidaat bij de programmatuur voor de berekening van de uitslag van de verkiezingen in beginsel niet als één en dezelfde persoon wordt gezien. Vanzelfsprekend heeft dit niet ten gevolge dat de stemmen die in de verschillende kieskringen op deze kandidaat zijn uitgebracht bij de berekening van de uitslag van de verkiezingen niet worden opgeteld. ) Afwijkende vermelding van kandidaten op de kandidatenlijsten doet zich overigens zeer incidenteel voor. De kandidatenlijsten worden immers, een enkele uitzondering daargelaten, niet langer handmatig, maar met behulp van de computer centraal door het landelijk partijorgaan opgesteld. Naar de mening van Nedap-Groenendaal is door de inmiddels bereikte automatiseringsgraad de administratief-organisatorische noodzaak van de hoofdstembureaus discutabel geworden. Ik deel dit standpunt niet. Bij de herziening van de Kieswet 1989 heeft het toenmalige kabinet doelbewust gekozen voor de bestaande regeling van centrale kandidaatstelling. m praktische redenen is de mogelijkheid van centrale kandidaatstelling beperkt tot partijen die bij de laatstgehouden verkiezing voor het desbetreffende orgaan ten minste één zetel hebben gehaald. Voor deze partijen geldt niet de verplichting om ondersteuningsverklaringen te overleggen. Argument om de centrale kandidaatstelling te beperken tot reeds in het vertegenwoordigende orgaan zitting hebbende partijen, was dat het voor het hoofdstembureau in W J_l o

51 's-gravenhage ondoenlijk zou zijn om in de korte tijd die beschikbaar is"voor het onderzoek van de kandidatenlijsten, ook de in de andere kieskringen verzamelde ondersteuningsverklaringen te controleren. m eveneens praktische redenen is in de Kieswet de centrale kandidaatstelling beperkt tot partijen die met gelijkluidende kandidatenlijsten in alle kieskringen aan de verkiezingen deelnemen. Zou centrale kandidaatstelling ook bij indiening van niet-gelijkluidende lijsten mogelijk zijn, dan zou het onderzoek van de kandidatenlijsten het desbetreffende hoofdstembureau naar het oordeel van het toenmalige kabinet te veel tijd gaan kosten (Zie Kamerstukken II, vergaderjaar 1987/88, 20264, nr. 3, pag. 36). Dezelfde argumenten die bij de herziening van de Kieswet 1989 zijn aangevoerd tegen een onbeperkte mogelijkheid tot centrale kandidaatstelling voor alle partijen bij het hoofdstembureau te 's-gravenhage, kunnen thans tevens worden aangevoerd tegen een geconcentreerde inlevering van alle kandidatenlijsten bij dat hoofdstembureau. Het indienen van kandidatenlijsten van alle kieskringen bij één hoofdstembureau zal tot organisatorische problemen leiden, met name indien alle partijen vrijwillig afzien van centrale kandidaatstelling, zoals Nedap-Groenendaal voor ogen heeft, en tevens van de mogelijkheid om meer dan dertig kandidaten te stellen. De kandidatenlijsten van de grote partijen zullen dan immers in de verschillende kieskringen dienen af te wijken, hetgeen een nog grotere belasting zou betekenen van het hoofdstembureau te 's-gravenhage. Gezien het beperkte voordeel van een geconcentreerde inlevering en het nadeel dat hieraan verbonden is, ben ik niet voornemens om de huidige taken van de hoofdstembureaus ter discussie te stellen. Hoogachtend/ DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, s o

52 -* * Ministerie van Binnenlandse -V+++T+++- Aan Nedap/Groenendaal t.a.v. de heer J. Groenendaal Postbus AA Groenio Bijlagen Uw kenmerk ns Kenmerk aium CW95/ november 1995 Inlichtingen bij Doorxiesnummer mevr. E.B. Pronk (070) nderwerp eoartemenisonaardeel aantal deelnemende partijen bij de Stafafdeling Constitutionele N Tweede-Kamerverkiezingen Zaken en Wetgeving Geachte heer Groenendaal, Met excuses voor de vertraagde behandeling van uw brief van 25 juni 1995 deel ik u in reactie op deze brief het volgende mede. U stelt in uw brief dat er een geaccepteerde en werkbare oplossing gereed dient te zijn voor het geval dat bij een volgende Tweede-Kamerverkiezing de stempanelen van de stemmachines niet toereikend zijn om alle politieke partijen te vermelden. Niet volstrekt uitgesloten is inderdaad dat bij een volgende Tweede-Kamerverkiezing de stempanelen van het oude en zelfs het nieuwe type stemmachine niet toereikend zullen zijn om alle kandidatenlijsten op te vermelden, of de stempanelen niet toereikend zullen zijn, zal overigens in principe eerst'op de dag van kandidaatstelling voor deze verkiezingen bekend zijn. Enige tijd daarvoor zal echter al ingeschat kunnen worden of het risico bestaat dat dit het geval zal zijn. ) De vraag kan gesteld worden op wiens weg het ligt om met een oplossing te komen voor het mogelijke capaciteitsprobleem van de huidige stemmachines. p het terrein van het stemmen met behulp van stemmachines zijn verschillende actoren te onderscheiden. Vooropgesteld dient te worden dat de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken verantwoordelijk is voor een adequate regelgeving op het terrein van het stemmen met behulp van stemmachines. 'Adequaat' houdt in dit verband enerzijds in dat de functionele eisen vastgelegd dienen te worden waaraan stemmachines dienen te voldoen en anderzijds dat er geen nodeloze belemmeringen bestaan voor de ontwikkeling van nieuwe stemmachines. De burgemeester is voorts verantwoordelijk voor het goede verloop van de verkiezingen in zijn gemeente. Gemeenten kunnen op grond van de Kieswet en het.kiesbesluit bij de verkiezingen een keuze maken tussen het stemmen met behulp van stembiljetten en het stemmen met behulp van goedgekeurde stemmachines. Kunnen de goedgekeurde stemmachines niet gehanteerd worden bij Postadres Telefoon Bezoekadres W H* e vi KJ Verzoete ov oeantwooramg Postous Telex Qua nl Scnaaeiaoeksnaven 200 aatum.'*enmer* en Q 2S EA en Haag releta» Den Haag o/iewmwp re *emwden. Q

53 de verkiezingen, omdat niet alle kandidatenlijsten daarop vermeld kunnen worden, dan zal in principe alleen met stembiljetten gestemd kunnen worden. De rol van de producenten van stenunachines is om stemmachines te ontwikkelen die aan de (functionele) vereisten voldoen, deze te laten keuren en vervolgens op de markt te brengen. Het is naar mijn mening aan deze producenten om, indien de stempanelen van stemmachines niet toereikend zouden kunnen zijn om alle kandidatenlijsten te vermelden, daarop in te spelen en een stemmachine te ontwikkelen die wel bij de verkiezingen gehanteerd kan worden, dan wel de reeds in gebruik zijnde stemmachine zodanig aan te passen dat deze kan worden gehanteerd. Vanzelfsprekend zal zowel een nieuw ontwikkelde als een reeds in gebruik zijnde stemmachine die is aangepast gekeurd dienen te worden. Gelet op het voorgaande ligt het treffen van een oplossing voor een eventueel capaciteitsprobleem 'van de bestaande stemmachines naar mijn mening derhalve veeleer op de weg van de markt, dan op de weg van de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken. U stelt in uw brief voorts dat het grootste probleem bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen in mei 1994 was dat de drie grootste politieke partijen gebruik maakten van de mogelijkheid als bedoeld in artikel H 6, tweede lid, van de Kieswet om kandidatenlijsten in te leveren met meer dan 30 kandidaten. Als gevolg hiervan namen de kandidatenlijsten van de drie grootste partijen op het stempaneel reeds 8 kolommen in beslag. Dat de stempanelen van het oude type stemmachine bij de laatste Tweede- Kamerverkiezingen te klein waren om alle kandidatenlijsten van de deelnemende politieke partijen te vermelden, had naar mijn mening echter zowel te maken met de lengte van de kandidatenlijsten van de drie grootste politieke partijen, als met het feit dat maar liefst 14 nieuwe partijen aan de verkiezingen deelnamen, hetgeen neerkwam op in totaal 26 partijen. Als oplossing voor het 'probleem' dat politieke partijen meer dan 30 kandidaten op de kandidatenlijst vermelden, stelt u voor dat politieke partijen vrijwillig kandidatenlijsten inleveren van ten hoogste dit aantal kandidaten. Aangezien bij de parlementaire behandeling van de Kieswet 1989 juist vanuit de Tweede Kamer is aangedrongen op de uitbreiding van het maximum aantal kandidaten per kandidatenlijst en de hiermee samenhangende mogelijkheid tot centrale kandidaatstelling, neem ik aan dat de partijen die het recht hebben om meer dan 30 kandidaten te stellen, ook van dit recht gebruik willen en zullen maken. Ik verwacht dan ook niet dat politieke groeperingen vrijwillig omwille van de omvang van het stempaneel af zullen zien van de mogelijkheid om een aantal kandidaten te stellen tot ten hoogste tweemaal het aantal zetels. Bij de parlementaire behandeling van de Kieswet 1989 is door de regering de vraag opgeworpen of de voorgestelde regeling met betrekking tot de lengte van de kandidatenlijst, zoals die thans in artikel H 6 van de Kieswet is neergelegd,'problemen zou opleveren voor de omvang van het stempaneel van de stemmachines. Naar het oordeel van de regering was dit niet het geval. Geconstateerd werd dat de lijsten van alle in de Tweede Kamer vertegenwoordigende politieke partijen in totaal maximaal 14 kolommen zouden omvatten, waardoor er nog ruimte over zou blijven voor 11 andere politieke groeperingen. Gezien de in het ontwerp gedane voorstellen, waarvan verwacht werd dat zij zouden leiden tot een beperking van het aantal deelnemende politieke groeperingen, werd een dergelijk aantal voldoende geacht. Inmiddels is duidelijk geworden dat de herziene Kieswet voor wat betreft de regulering van het aantal aan de verkiezingen deelnemende partijen niet het beoogde effect heeft gehad. W H* G ^( o

54 Zoals u bekend is heeft de voormalige minister van Binnenlandse Zaken, mevrouw De Graaf f -Nauta, naar aanleiding van de ervaringen bij de laatste Tweede-Kamerverkiezingen de Kiesraad verzocht advies uit te brengen over ce vraag of een aanscherping van de maatregelen tegen lichtvaardige kandidaatstelling wenselijk is. De Kiesraad heeft mij naar aanleiding van deze adviesaanvraag geadviseerd de waarborgsom voor de inlevering van de kandidatenlijst niet te verhogen. Met betrekking tot het aantal ondersteuningsverklaringen voor de inlevering van de kandidatenlijst, heeft de Kiesraad mij geadviseerd deze ten aanzien van de Tweede -Kamerverkiezingen te verhogen naar 50, en ten aanzien van de provinciale statenverkiezingen naar 25. Ten aanzien van de waarborgsom voor de inlevering van een kandidatenlijst, bent u echter van mening dat dit het wettelijk instrument is waarmee de drempel tegen lichtvaardige kandidaatstelling kan worden verhoogd. Een verhoging van de waarborgsom zal naar mijn mening inderdaad ten gevolge (kunnen) hebben dat de deelname van nieuwe politieke groeperingen aan de verkiezingen zal afnemen. Het is echter zeer de vraag of dit een wenselijk instrument is. Met de Kiesraad ben ik van mening dat de omvang van de aanhang en niet de financiële draagkracht van de politieke groepering bepalend dient te zijn voor de mogelijkheid van deelname aan de verkiezingen. Ik zal dan ook geen initiatieven ontplooien om de waarborgsom voor de inlevering van een kandidatenlijst te verhogen, danwei anderszins in de door u voorgestelde zin aan de regeling met betrekking tot de waarborgsom te sleutelen. Wel kan ik u berichten dat thans op het ministerie van Binnenlandse Zaken een verzamelwetsvoorstel tot wijziging van de Kieswet in voorbereiding is, waarin onder meer een verhoging van het aantal ondersteuningsverklaringen van 10 naar 50 per kieskring is opgenomen. De verhoging zal in het voorstel zowel op de Tweede-Kamerverkiezingen, de verkiezingen voor provinciale staten als de gemeenteraadsverkiezingen van toepassing zijn, met dien verstande dat voor kleine gemeenten tot inwoners het huidige aantal van 10 ondersteuningsverklaringen gehandhaafd zal blijven. In dergelijke kleine gemeenten acht ik een aantal van 50 ondersteuningsverklaringen te hoog. Ik verwacht dat een verhoging van het aantal ondersteuningsverklaringen een beperking zal opleveren van het aantal nieuwe partijen dat aan de verkiezingen wenst deel te nemen. mogelijk aanvullende maatregel voor het oplossen van het capaciteitsprobleem van de huidige stemmachines stelt u in uw brief nog voor om -alleen indien nodig- op het stempaneel meerdere kandidatenlijsten per kolom te vermelden. p voorhand ben ik geen voorstander van een dergelijke regeling. Het vermelden van twee kandidatenlijsten in één kolom zal een ongewenste benadeling ten gevolge hebben van de kandidatenlijst die onderaan de kolom wordt opgenomen. De partijen die bovenaan de kolom worden vermeld, vallen immers meer in het oog dan een partij die onderaan de kolom wordt vermeld. Voorts zou het vermelden van twee kandidatenlijsten in één kolom naar mijn mening verwarrend kunnen werken voor de kiezer. Ten slotte het elektronisch gefaseerd stemmen. nder punt 2 in uw brief stelt u dat het toestaan van elektronisch gefaseerd stemmen géén bijdrage vormt aan de oplossing van het capaciteitsprobleem van de huidige stemmachines, gezien het reeds in den lande opgestelde aantal stemmachines. Vooropgesteld dient te worden dat niet altijd aan de bestaande stemmachines vastgehouden kan worden met het argument dat er al zoveel zijn verkocht. Zoals u bekend is, heeft de Kiesraad op verzoek van de voormalige minister van Binnenlandse Zaken mevrouw De Graaff-Nauta een commissie ingesteld, die de voor- en nadelen van W i-* G G G cn

55 elektronisch gefaseerd stemmen onderzoekt. Van de Kiesraad heb ik vernomen', dat de commissie onlangs aan de Kiesraad een rapport heeft uitgebracht over haar bevindingen bij dit onderzoek. IX vervacht dan ook op korte termijn een advies van de Kiesraad over elektronisch gefaseerd stemmen, waarna ik een standpunt over het toestaan van deze methode van stemmen zal innemen. Hoogachtend, DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, w H-* G

56 * * * Ministerie van Binnenlandse Zaken Aan Nedap/Groenendaal t.a.v. de heer J. Groenendaal Postbus AA Groenlo Bijlagen geen iniicnnngen DIJ mw C".A.R. de Beus naerwefo stemmachines Uw CW95/1228(1227, 1226) oofkiesnummer (070) Da:um 31 januari 1996 Deoanemenisonoeraeei Stafafdeling Constitutionele Zaken en Wetgeving Geachte heer Groenendaal, Uw brieven van 10 december en van 13 december jl. zijn in goede orde ontvangen. Ingevolge uw verzoek betreffende een onderzoek naar de mogelijkheid van twee stemmingen op de huidige stemmachine in uw brief van 10 december jl. deel -ik u het volgende mede^zoals reeds is aangegeven in mijn brief van 21 augustus 1995, kenmerk CW95/760, met als onderwerp meerdere stemmingen op één stemmachine, zal de mogelijkheid om de stemmachine voor twee stemmingen te gebruiken, worden betrokken bij de mogelijke introductie van de certificeringsprocedure. Bezien zal worden of nadere voorschriften moeten worden vastgesteld om verwarring bij de kiezers te voorkomen. Tevens zal. Indien twee stemmingen op de stemmachine toelaatbaar zijn, via een herkeuring moeten worden beoordeeld of de huidige stemmachines aan de voor het gebruik voor twee stemmingen te stellen eisen voldoen. Naar aanleiding van uw opmerkingen in uw brief van 10 december jl. met als onderwerp de bruikbaarheid van stemmachines deel ik u het volgende mede. Vanzelfsprekend wordt in de informatieverstrekking omtrent de methode van gefaseerd stemmen aangegeven dat het een methode is die naast de huidige methode toegepast kan worden. Tevens zal rekening gehouden worden met uw opmerking over het begrip "traditionele" stemmachine. Posiaores PosiDusMll 2500 EA en Haag Telefoon Teiex biza nl Telefax aezoehaares Scneaewoexsnaven 200 en Haag Verzoeke Dij öeantviooramg aatum. kenmerk an onaenvero IB vermenen.

57 in uw brief van 13 december jl. betreffende de invloed van de methode op 1 het stemgedrag spreekt u uw ongerustheid uit over de gevolgen op het stemgedrag van de kiezer bij het hanteren van vervolgkolommen op stembiljet en stempaneel. Kort samengevat stelt u in deze brief dat in dat geval vele kiezers onbedoeld hun stem niet op de kandidaat van hun keuze uitbrengen. Aangezien u uw stelling niet onderbouwt, aan de hand van onderzoek e.d., zie ik onvoldoende aanleiding om op deze stelling in te gaan. verigens wijs ik u erop dat bij de methode van gefaseerd stemmen het hanteren van vervolgkolommen niet meer nodig is, daar eerst de partij en dan pas es kandidaat gekozen wordt. Ik vertrouw erop dat ik u met het bovenstaande voldoende heb geïnformeerd. Hoogachtend, DE STAATSSECRETARIS voor de; VAN BINNENLANDSE ZAKEN, J. J..' Stafafdling Constitutionele Zakejilen Wetgeving W h- 1 CD "-J ro

58 Ministerie van Binnenlandse Zaken Aan Nedap -Groenendaa l t. a. v. de heer J. w Postbus AA Groenlo Groenendaal Bijlagen Inlicntingsn oij mevr. E.B. Pronk Uw nderwerp Uw brief van 5 februari 1996 ns kenmerk Datum CW96/177 l april 1996 ooritiesnutffner (070) Deoanementsonaerdeel Stafafdeling Consitutionele Zaken en Wetgeving Geachte heer Groenendaal, In reactie op uw brief van 5 februari jl. inzake het gebruik van vervolgkolommen. deel ik u mede dat ik geen aanleiding zie om nadere maatregelen te treffen met betrekking tot het gebruik hiervan. De regeling met betrekking tot de vermelding van vervolgkolommen zoals weergegeven in de bij de Kieswet en het Kiesbesluit behorende model-stembiljet (model J 20} en model-stempaneel (model J 33-2), waarborgt naar mijn mening in voldoende mate dat kiezers als gevolg van het gebruik van deze vervolgkolommen niet onbedoeld een stem uitbrengen op een andere partij. Daarbij heb ik in aanmerking genomen dat kiezers die niet op de lijsttrekker van hun partij van voorkeur willen stemmen, mogelijk eerder een stem uitbrengen op de kandidaat die bovenaan een vervolgkolonr van die partij staat vermeld, dan op een willekeurige andere kandidaat. Het aantal extra stemmen dat kandidaten op de 31ste, 51ste en 56ste plaats als gevolg hiervan verkrijgen, kan, gelet op het door u toegevoegde overzicht van aantallen behaalde stemmen per kandidaat, naar mijn mening echter slechts gering zijn. Hoogachtend, DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, voor J.J. Stam, Stafafdeling Constitutionele Zaken en We gi?'ving PQSIUS 200M 2500 EA 's-gravennaqe Telefoon «iex32i09azani Telefax Scneoeiaoexsnaven 200 s-gravennaqo Ver;se*e s» aeannvooecing aatum. <flnmffffl an onoafwaro te vermeiden A

59 SMSVLWnc!: ZAKEN 1M-V-KMEN 1 H SE?. i39d AMcÜnn: KIESRAAD Aan de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken mr. J.Kohnstamm Postbus EA 's-gravenhage Bijlagen Inlichtingen bij E.B. Pronk Uw kenmerk CW96/762 ns kenmerk TV Doorkiesnummer nderwerp Adviesaanvrage inzake gebruik van vervolgkolommen Datum 13 september 1996 Geachte heer Kohnstamm, 1. Inleiding Bij brief van 16 juli 1996, nr. CW96/762, gaf u gevolg aan het verzoek"van de vaste commissie voor Binnenlandse Zaken uit de Tweede Kamer om de zienswijze van de Kiesraad te vernamen over een door het bedrijf Nedap/Groenendaal Bureau voor verkiezingen onder de aandacht van de- vaste commissie gebrachte kwestie inzake het gebruik van vervolgkolommen op stembiljetten en stemmachines. Nedap/Groenendaal is van mening dac dit gebruik van invloed. is op het stemgedrag van de kiezer en wel in die zin dat bij de laatste Tweede-Kamerverkiezing tienduizenden stemmen terecht gekomen zouden zijn bij een andere partij dan door de kiezers was bedoeld. U legde de Kiesraad de vraag voor of het, gezien de consequenties van het gebruik van vervolgkolommen op het stemgedrag, noodzakelijk of wenselijk is de regeling van het gebruik van vervolgkolommen aan te passen en, zo ja, in welke zin. ' De Kiesraad heeft de kwestie 'inede aan de hand van de door Nedap/Groenendaal... overgelegde documentatie zorgvuldig onderzocht. Zou immers de door :.. "' '.' ''''. Nedap/Groenendaal geuite veronderstelling juist of aannemelijk zijn, dan V-;* zou er aan-.de bestaande stemtechnieken een niet te veronachtzamen gebrek..._'.. kleven. ok van de door u overgelegde voorafgaande briefwisseling met Nedap/Groenendaal heeft de Kiesraad met belangstelling kennis genomen. 2. Geldende regeling inzake vervolgkolommen en voorgeschiedenis daarvan 2.1. De mogelijkheid om met vervolgkolommen te werken dateerf van 1965, toen de stemmachine in de Kieswet werd geïntroduceerd. p het stempaneel van de eerste stemmachine konden maximaal 30 kandidaten onder elkaar worden vermeld. Bij gemeenteraadsverkiezingen bestond echter in gemeenten boven inwoners voor grotere partijen de mogelijkheid om lijsten met ( maximaal 40 kandidaten in te dienen. Daarom werd voor dat geval in het ' Kiesbesluit de bepaling opgenomen dat bij gebruik van een stemmachine de eenendertigste en volgende kandidaten konden worden vermeld "aan de voet van de volgende kolom, boven welke alsdan het aan de desbetreffende lijst. Postadres Ponbus EA 's-gravenhage Bezoekadres Schedektoekshaven 200 's-gravenhage Verzoeke bij beantwoording datum, kenmerk, en onderwerp u vermelden. Q (Tt

60 toegekende nummer en, in voorkomend geval, de naam of de aanduiding der politieke groepering worden geplaatst, alsmede het woord "(vervolg)"." Een vervolgkolom begon dus altijd ten minste twintig plaatsen lager dan de eerste kolom van de betreffende partij. Dit om te voorkomen dat de kiezers de vervolgkolom voor een afzonderlijke lijst zouden aanzien In 1981 werd voor met meer dan 20 leden zitting hebbende partijen de mogelijkheid geopend om bij de verkiezingen van provinciale staten en gemeenteraden maximaal 80 kandidaten te stellen. Daardoor werden ook voor stembiljetten vervolgkolommen noodzakelijk. In het Kiesbesluit werd op het model voor het stembiljet het volgende opgenomen: "Indien op een lijst meer dan vijftig namen zijn geplaatst, mogen de namen van de kandidaten, die de eenenvijftigste en volgende plaatsen innemen, worden vermeld aan de voet van de volgende kolom" (en verder de in 2.1 vermelde tekst). Hiermee werd verzekerd dat een vervolgkolom ook op een stembiljet altijd minstens 20 plaatsen lager begon dan de kolommen die aanvangen met nummer l van de lijst. Voor stemmachines had de mogelijkheid van 80 namen per lijst het gevolg dat voorzien werd in de opneming op het stempaneel van twee vervolgkolommen: een eerste vanaf de eenendertigste plaats en een tweede vanaf de zesenvijftigste plaats. Dit betekende dat vervolgkolommen op stemmachines voortaan al vijf plaatsen lager dan de eerste kolom van een lijst mochten beginnen In 1989 werd bij de herziene Kieswet de regeling van het aantal namen per lijst geüniformeerd. Voor alle verkiezingen mag nu op lijsten van. met meer dan vijftien leden zitting hebbende partijen een aantal namen voorkomen dat ten hoogste tweemaal het aantal zetels bedraagt met een ' maximum van 80. Bij de parlementaire behandeling van het voorstel bepleitte de PvdAfractie, ten einde verwarring bij de kiezers te voorkomen, een zodanige regelgeving in het Kiesbesluit dat werd gegarandeerd dat bovenaan een vervolgkolom enige ruimte wordt vrijgelaten. De regering antwoordde hierop dat de op dit punt reeds bestaande voorzieningen gehandhaafd zouden worden. Voor stemmachines werd een aantal van vijf blanco posities ook voor de toekomst redelijk geacht. Daarbij werd opgemerkt dat een geringer aantal blanco posities aanpassing zou vergen van alle in gebruik zijnde stemmachines. (Hoewel niet opgemerkt gold hetzelfde uiteraard voor een groter aantal-blanco posities.) De regeling van de vervolgkolommen is sinds 1989 in nagenoeg dezelfde bewoordingen als bovenvermeld opgenomen in noot 4 bij model J 20 (stembiljet) en noot 2 bij model J 33-2 (stempaneel). Voor de Tweede-Kamerverkiezingen gold*de nieuwe regeling voor het eerst in 1994, zodat;toen ook bij die verkiezingen het verschijnsel van vervolgkolommen actueel'werd. p de stembiljetten verschenen twee partijen met één vervolgkolom, op de stemmachines twee partijen met twee vervolgkolommen en één partij met één vervolgkolom. 3. De door Nedap/Groenendaal gepresenteerde cijfers 3.1. Nedap/Groenendaal veronderstelt dat een vrij groot aantal kiezers bij het uitbrengen van hun stem niet let op de boven de lijsten geplaatste aanduidingen, maar uitgaat van het nummer van de lijst en vervolgens die lijst op het stembiljet of stempaneel opzoekt door van links af de kolommen te tellen, zonder daarbij onderscheid te maken tussen kolommen met en zonder blanco posities bovenaan. Het gevolg daarvan zou bij de laatste Tweede-Kamerverkiezingen geweest zijn: a. bij gebruik van stembiljetten: NJ G

61 nr. 51 van de CDA- lij se kreeg stemmen, bedoeld voor de PvdA-lijst; nr. 51 van de PvdA-lijst kreeg stemmen bedoeld voor de D66-lijst; b. bij gebruik van sternmachines: nr. 31 van de CDA-lijst kreeg stemmen bedoeld voor de PvdA-lijst; nr. 56 van de CDA-lijst kreeg stemmen bedoeld voor de WD-lijst; nr. 31 van de PvdA-lijst kreeg stemmen bedoeld voor de Groen Links-lijst; nr. 56 van de PvdA-lijst kreeg stemmen bedoeld voor de SGP-lijst; nr. 31 van de WD-lijst kreeg stemmen bedoeld voor de RPF-lijst Bij deze hypothese valt op te merken dat, als zij juist zou zijn, de gevolgen zich nog verder zouden uitstrekken. Het zou immers ook betekenen dat o. a. nr. l van de PvdA-lijst stemmen zou krijgen bedoeld voor de WD of D66, nr. l van de WD-lijst stemmen bedoeld voor D66 of het GPV, nr. l van de D66-lijst stemmen bedoeld voor de SGP of CD en nr. l van de Groen Linkslijst stemmen bedoeld voor het GPV. mdat de "onbedoelde" stemmen in deze gevallen bij lijsttrekkers terecht komen, valt dit uit de behaalde aantallen stemmen niet af te leiden, maar dit doet - in de hypothese van Nedap/Groenendaal - aan het feit niet af. \ De vraag is nu of de hypothese van Nedap/Groenendaal juist of op zijn minst aannemelijk is. Het bedrijf baseert zijn veronderstelling op de aantallen stemmen behaald door de hoogst geplaatste kandidaten in vervolgkolommen. p de stembiljetten zijn dat: - Ramlal, nr. 51 van de CDA-lijst; - De Jong, nr. 51 van de PvdA-lijst. p de stemmachine-panelen zijn dat: - Mulder geb. van Dam, nr. 31 van de CDA-lijst; - Timmerman geb. Buck, nr. 56 van de CDA-lijst; - Lilipaly, nr. 31 van de PvdA-lijst; - Van Hy lek a ma Vlieg, nr. 56 van de PvdA-lijst. - De Vries, nr. 31 van de WD-lijst; 3.4. De door Nedap/Groenendaal overgelegde gegevens behelzen onder meer de. door de genoemde kandidaten per gemeente behaalde aantallen stemmen. Aan de hand daarvan is berekend hoeveel stemmen zij hebben behaald in stembiljetgemeenten en hoeveel in stemmachine-gemeenten. De vergelijking tussen beide getallen per kandidaat is interessant, omdat dezelfde kandidaat bij gebruik (. van stembiljetten wel bovenaan de vervolgkolom staat maar bij gebruik van "\.. stemmachines niet, en andersom. Bij deze vergelijking dient bedacht te worden dat. volgens de gegevens van Nedap/Groenendaal in 419 gemeenten met stembiljetten is gestemd en in 217 gemeenten met stemmachines. De verhouding tussen de in beide categorieën gemeenten Tn.. totaal uitgebrachte stemmen valt hiermee uiteraard niet samen". De door Nedap/Groenendaal vermelde totale aantallen voorkeurstemmen per kandidaat stemmen overeen met het proces-verbaal van de verkiezingsuitslag. In de bijlage bij deze brief zijn de hierboven vermelde zeven kandidaten met hun aantallen voorkeurstemmen opgenomen. 4. Uit de cijfers te trekken conclusies 4.1. Bestudering van de cijfers geeft aanleiding tot de volgende opmerkingen: a. De op de kandidaten uitgebrachte aantallen stemmen variëren van 1852 tot Deze aantallen zijn niet excessief hoog, maar liggen wel allemaal hoger dan de stemtotalen van de meeste andere kandidaten op de betreffende lijsten. - G

62 b. Vier van de kandidaten {Mulder-van Dam, Timmerman-Buck, van Hylckama vlieg en De Vries) zijn vrouwen. Vrouwelijke kandidaten hebben vaak meer voorkeurstemmen dan mannelijke. c. Twee andere kandidaten (Ramlal en Lilipaly) zijn Nederlanders van allochtone herkomst. Hun voorkeurstemmen zullen voor een deel daaraan zijn toe te schrijven. d. Kandidaat De Jong heeft kennelijk een relatief grote achterban in de kieskring Amsterdam. Na aftrek van de daar behaalde stemmen is het door hem behaalde aantal stemmen niet opvallend hoog. e. Bij de eerste kandidaten van vervolgkolommen op stembiljetten blijken na eliminatie van de kieskringen waar de kandidaten kennelijk een sterke achterban hebben, de verschillen tussen gemeenten met stembiljetten en gemeenten met stemmachines niet significant. f. Bij de eerste kandidaten van vervolgkolommen op stemmachines zijn de verschillen tussen gemeenten met stembiljetten en gemeenten met stemmachines wel opvallend Uit het voorgaande valt de conclusie te trekken dat bij het stemmen met stembiljetten de eerste kandidaat van een vervolgkolom waarschijnlijk niet of nauwelijks meer stemmen krijgt dan hij op een andere plaats zou hebben gekregen. Het probleem spitst zich dus toe op het stemmen met stemmachines. Het feit dat bij Het gebruik van stemmachines de eerste plaats op een vervolgkolom extra stemmen oplevert, wil echter nog allerminst zeggen dat deze stemmen eigenlijk bedoeld zouden zijn voor andere partijen. De veronderstelling dat b. v. iemand die op de PvdA wil stemmen abusievelijk op mevrouw Mulder-van Dam van het CDA stemt is niet de meest aannemelijke. Zo'n kiezer is dan enerzijds zo oplettend dat hij het lijstnummer kent maar anderzijds zo onachtzaam dat hij er geen acht op slaat dat boven de lijst lijstnummer l staat in plaats van 2 en Christen Democratisch Appel in plaats van Partij van de Arbeid, en dat de gekozen kandidaat niet Kok heet maar Mulder geb. van Dam. nmogelijk is een dergelijke handelwijze niet, maar andere verklaringen voor de extra stemmen lijken toch evenzeer mogelijk, zo niet realistischer, zoals: - de kiezer zoekt bij de opschriften van de kolommen naar de partij van zijn keuze en brengt op de eerste kandidaat onder dat opschrift zijn stem uit, zonder zich te realiseren dat hij niét met de eerste kolom van de lijst maar mét een vervolgkolom van doen heeft. - de kiezer wil niet op de lijsttrekker stemmen, maar heeft geen bepaalde voorkeur en stemt dus op de bovenste kandidaat van de vervolgkolom; - de kiezer wil op een vrouw stemmen en de eerste kandidaat van de vervolgkolom valt als zodanig het eerste op; ok is niet"' uitgesloten dat een aantal, met name oudere, kiezers nog steeds enige moeite' 'heeft met de stemmachine. De kiezer in een stemhokje kan het stembiljet naar zich toe halen of naar links of rechts verschuiven om de beoogde lijst en kandidaat beter in het vizier te krijgen. Bij een stempaneel kan dat niet en het totale beeld van alle kandidaten wordt daardoor onoverzichtelijker. Dat kan ertoe leiden dat de kiezer uiteindelijk in de verkeerde kolom stemt. De vergissing wordt dan echter niet veroorzaakt door het bestaan van vervolgkolommen maar door het scempaneel als zodanig. 5. nderzoek wenselijk? W 5.1. De Kiesraad meent op grond van het voorgaande de volgende conclusies^ te kunnen trekken: e

63 A a. Het is aannemelijk dat bij gebruik van hèc bestaande type scemmachine kandidaten die de bovenste plaats van een vervolgkolom innemen, door die omstandigheid extra stemmen krijgen. b. Bij gebruik van stembiljetten is dit verschijnsel uit de beschikbare gegevens niet af te leiden. c. Er is geen reden om aan te nemen dat de extra stemmen vooral zijn uitgebracht op andere partijen dan door de betreffende kiezers werd beoogd. Het is denkbaar om bij -een volgende verkiezing naar het optreden van dit effect en de preciese redenen daarvan een nader onderzoek in te stellen. De Kiesraad ziet daartoe echter vooralsnog geen aanleiding. In de eerste plaats omdat het naar het oordeel van de Kiesraad, uitzonderingen daargelaten, niet gaat om stemmen die aan andere partijen ten goede zijn gekomen dan de kiezer wilde. In de tweede plaats omdat het, gegeven het stemgeheim, zeer de vraag is of een dergelijk onderzoek is uit te voeren op een wijze die eenvoudig is en tegelijk de beoogde opheldering verschaft. De Kiesraad acht een onderzoek ook niet onmisbaar om de vraag te kunnen beantwoorden of er mogelijkheden zijn het verschijnsel van extra stemmen voor eerste kandidaten op vervolgkolommen terug te dringen. In het navolgende zullen daarvoor enkele aanbevelingen worden gedaan In de brief van Nedap/Groenendaal aan de vaste commissie wordt nog verwezen naar een brief die de Nederlandse Vereniging voor Burgerzaken voorafgaand aan de Tweede-Kamerverkiezing van 1994 aan de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken zond. De NWB wees op het risico dat door de onoverzichtelijkheid op stembiljet en scemmachine een groot aantal stemmen op de verkeerde partij zou worden uitgebracht en gaf in overweging een onderzoek als hierboven bedoeld uit te voeren. Aan dit verzoek is ook toen geen gevolg gegeven. De hoofdinhoud van deze brief betrof overigens een pleidooi om de mogelijkheden van gefaseerd stemmen nader te onderzoeken. Dit onderzoek is er vervolgens ook gekomen. 6. Mogelijke aanbevelingen 6.1. Er zijn verschillende maatregelen denkbaar waardoor het verschijnsel van extra stemmen voor eerste kandidaten op vervolgkolommen wordt geëlimineerd of teruggedrongen. Sommige daarvan acht de Kiesraad aanbevelenswaardig, andere juist niet. In ; hèt navolgende worden enkele. denkbare maatregelen.van beider aard besproken Elektronisch gefaseerd stemmen Eén van de voordelen 'van elektronisch gefaseerd stemmen is dat de kiezer niet meer met een onoverzichtelijke hoeveelheid kandidaten op de stemmachin&twordt geconfronteerd. De Kiesraad heeft zich mede om deze reden in zijn advies van 22 november 1995 voor het mogelijk maken van deze vorm van elektronisch stemmen uitgesproken. Met voldoening heeft de Raad kennis genomen van uw brief van 20 maart 1996 aan de Tweede Kamer waaruit.blijkt dat u dit advies van de Kiesraad wilt volgen. De Raad wil in dit verband opnieuw op deze mogelijkheid wijzen. verigens is de Kiesraad.zich bewust dat bij invoering van deze mogelijkheid ook de stemmachines van het bestaande type nog in gebruik zullen blijven Het aantal kandidaten per lijst weer beperken tot 30 of minder. In zijn advies over herziening van het kiesstelsel deed de Kiesraad de w suggestie om een eventuele behoefte aan regionalisering van de _ Bk kandidaatstelling te realiseren door voor de Tweede-Kamerverkiezingen het^ aantal kandidaten per lijst op maximaal 10 te stellen. Uiteraard zou ^j daarmee ook het probleem van de vervolgkolommen opgelost zijn. Als N_;,

64 maatregel uitsluitend om het probleem van de onoverzichtelijkheid op te lossen is de terugkeer naar 30 of minder kandidaten per lijsc echter, hoezeer ook effectief, geen adequaat voorstel. De uitbreiding naar maximaal* 80 kandidaten per lijsc en de daarmee verband houdende centrale kandidaatstelling zijn in 1989 op verzoek van de Tweede Kamer bewust ingevoerd. Deze keuze dient dus, zolang niet tot wijziging van het kiesstelsel wordt besloten, uitgangspunt: te blijven. De door Nedap/Groenendaal geopperde variant om de politieke partijen vrijwillig ertoe te brengen zich weer te beperken tot 30 kandidaten per lijst, zou betekenen dat van overheidswege op de politieke partijen aandrang wordt uitgeoefend om van een uitdrukkelijk in de Kieswet geopende mogelijkheid geen gebruik te maken. Dit acht de Kiesraad niet reëel. Een beperking op basis van vrijwilligheid zou bovendien geen garantie bieden dat alle partijen zich daaraan houden Het afschaffen van vervolgkolommen. Ket plaatsen van 80 kandidaten onder elkaar zou bij stembiljetten nog denkbaar zijn. Het stembiljet wordt dan 1/3 langer, maar tegelijk ook minder breed. ok dit formaat is echter tamelijk onhandelbaar. Voor stemmachines is deze optie echter praktisch uitgesloten, omdat het bovenste gedeelte van het stempaneel dan voor de kiezer nog minder te overzien is Het vergroten van het aantal blanco-posities bovenaan vervolgkolommen bij stemmachines. Het is aannemelijk dat het probleem zich bij lager beginnende vervolgkolommen minder zal voordoen. Een terugkeer naar de situatie dat ook voor stemmachines de norm geldt van ten minste twintig blanco-posities, zou dus waarschijnlijk een gunstig effect hebben. ok dit stuit echter op overwegende praktische bezwaren. Bij een maximale kolomlengte van dertig namen zouden dan voor lijsten met tachtig namen vijf vervolgkolommen nodig zijn Steunkleuren op stembiljetten en stempanelen De Kiesraad is van mening dat de overzichtelijkheid van het stembiljet en het stempaneel door het gebruik van kleuren bevorderd kan worden. Door de kandidatenlijsten op het stembiljet en het stempaneel een gekleurde ondergrond te geven kan bereikt worden dat een kandidatenlijst die uit verschillende kolommen bestaat, door de kiezers gemakkelijker als een geheel wordt onderkend. Het verdient daarbij aanbeveling om te volstaan met twee kleuren die om de andere lijst gebruikt worden. Bij de keuze van de kleuren zal erop gelet moeten worden dat de leesbaarheid van de namen van de kandidaten niet nadelig wordt beïnvloed. Mede om die reden dienen de toe te passen kleuren in het Kiesbesluit te worden vastgelegd. Indien de toepassing van kleuren technische of andere problemen zou opleveren, kan als alternatief gedacht worden aan het omlijnen van kandidatenlijsten. C.7. Andere regeling voor het opschrift boven vervolgkolommen. Bij een vervolgkolom staat bovenaan het stembiljet of het stempaneel een opschrift dat gelijkluidend is aan.het opschrift boven de eerste kolom van de betreffende lijst, met toevoeging van het woord "(vervolg)". Na een aantal blanco-posities volgen dan de namen van de kandidaten. Het komt de Kiesraad voor dat het voor de kiezers minder verwarrend zou zijn indien de aanduiding "(vervolg) direct boven de eerste naam in de vervolgkolom zou worden geplaatst. Een dergelijke maatregel, die ook voor stemmachines eenvoudig is te realiseren, zou ertoe kunnen bijdragen dat vervolgkolommen beter als zodanig worden herkend. ^ ^ Q xl 10 G C"

65 6.8. Nummering van de kandidaten op stembiljetten en stemmachines. ok door voor es schrijven dat de kandidaten per lijst op het stembiljet en het stempaneel vanaf nummer l genummerd worden, zou duidelijker worden dat een kolom een vervolgkolom is. Nummering van kandidaten heeft bovendien het algemene voordeel dat kiezers die een voorkeurstem willen uitbrengen en het nummer van hun voorkeurkandidaat op de gepubliceerde lijsten al hebben opgezocht, die kandidaat bij het stemmen sneller kunnen vinden. Nummering kan ook goede dienscen bewijzen bij de vaststelling van de uitslag in het stembureau. Een bezwaar is echter dat de toch al grote hoeveelheid gegevens op stembiljet en stempaneel nog weer wordt uitgebreid, hetgeen de onoverzichtelijkheid eerder zou bevorderen. De Kiesraad meent dan ook deze maatregel bij de huidige regeling van de per kandidaat te vermelden gegevens niet te moeten aanbevelen. 7. Samenvatting Het voorgaande samenvattend is de Kiesraad van oordeel: a. dat er onvoldoende grond is om aan te nemen dat de bescaande regeling inzake vervolgkolommen ertoe leidt dat in betekenende mate stemmen worden uitgebracht op een andere partij dan door de kiezers ie bedoeld; b. dat, mede door het gebruik van vervolgkolommen, de overzichtelijkheid van het stembiljet en het stempaneel van de stemmachine nadelig wordt beïnvloed; c. dat dit ertoe kan bijdragen dat op bovenaan vervolgkolommen geplaatste kandidaten met name bij het gebruik van stemmachines extra stemmen worden uitgebracht; d. dat er onvoldoende reden is om naar de preciese oorzaak-van dit verschijnsel een nader onderzoek in te stellen; e. dat door de invoering van elekcronisch gefaseerd stemmen het probleem van de onoverzichtelijkheid op de wac langere termijn kan worden opgelosc; f. dat het op de korte termijn aanbeveling verdient enkele eenvoudig te realiseren praktische maatregelen te treffen, te weten het toepassen van steunkleuren voor kandidatenlijsten en een verbeterde aanduiding van kolommen als vervolgkolommen., secretaris W t-* vj W G

66 BIJLAGE A. Eersce kandidaten van vervolgkolommen op stembiljetten CDA/51 - Ramlal aantal stemmen in stembiljetgemeenten 2367 aantal stemmen in stemmachinegemeenten 1955 totaal 4322 (waarvan 1063 in Amsterdam (stembiljetten) en 1560 in Den Haag (stemmachines)ï PvdA/5l - De Jong aantal stemmen in stembiljetgemeenten 1737 aantal stemmen in stemmachinegemeenten 115 totaal 1852 (waarvan 1121 in Amsterdam (stembiljetten)} B. Eerste kandidaten van vervolgkolommen op stemmachines CDA/31 - Mulder geb. van Dam aantal stemmen in stembiljetgemeenten 304 aantal stemmen in stemmachinegemeenten 7115 totaal 7419 CDA/56 - Timmerman geb. Buck aantal stemmen in stembiljetgemeenten 82 antal stemmen in stemmachinegemeenten 5409 totaal 5491 PvdA/31 - Lilipaly aantal stemmen in stembiljetgemeenten 1556 aantal stemmen in stemmachinegemeenten 7586 totaal 9142 PvdA/56 - Van Hylckama Vlieg aantal stemmen in stembiljetgemeenten 135 aantal stemmen in stemmachinegemeenten 2728 totaal " ' 2863 VVD/31 - De Vries aantal stemmen in stembiljetgemeenten- 453 aantal stemmen in stemmachinegemeenten 8677 totaal %l 10

67 Secretariaat: Hoofd Burgerzaken Gemeente Breda Postbus RH Breda Tel Ministerie van Binnenlandse Zaken t.a.v. Kiesraad Schedeldoekshaven EZ 's-gravenhage BINNENLANDSE ZAKEN INGEKMEN - :<,'; ;=. 1S95 Afdeling: An- :--du 8 RAPPÉL o Breda, 13 juli 1995 onderwerp: verwarring procedure kiezerspas/volmachtbewijs Geachte heer of mevrouw, De Kieswet biedt naast de oproepingskaart ook de mogelijkheid te stemmen met een volmachtbewijs of kiezerspas. Het doel hiervan is zoveel mogelijk kiesgerechtigden in staat te stellen hun stem uit te brengen. Deze mogelijkheden brengen ook extra regels en procedures met zich mee. Het probleem dat zich daarbij voordoet is dat, zoals in de dagelijkse praktijk aan het loket is gebleken, er bij de kiesgerechtigde verwarring ontstaat door de tekst op de oproepingskaart. Vele kiesgerechtigden menen dat de datum die de oproepingskaart vermeldt met betrekking tot een kiezerspas tevens van toepassing zou zijn op een schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen.» Deze verwarring is in zeker opzicht wel begrijpelijk, aangezien het schriftelijk verzoek voor een "groen" volmachtbewijs op de oproepingskaart in het geheel niet genoemd wordt. Dit is uit formeel oogpunt juist, aangezien de oproepingskaart geen enkele rol speelt in de procedure rond deze volmacht. Naar onze mening dient de oproepingskaart niet alleen uitleg te geven over de onderhandse volmacht en kiezerspas, maar ook over het "groene" volmachtbewijs. Als mogelijke oplossing zouden wij willen aandragen de voorgeschreven opmaak van de oproepingskaart op de voorzijde onder LET P, het eerste aandachtspunt, aan te passen. u- H-* G XI ro G G

68 LET P vervangen door BELANGRIJK: 1. Als u niet zelf aan de stemming kunt deelnemen, kunt u, met behulp van het volmachtbewijs aan de achterzijde van deze kaart, iemand anders uit hetzelfde stemdistrict machtigen om voor u te gaan stemmen. Geef uw kaart pas mee, nadat u zelf de machtiging hebt ingevuld. 2. Wilt u iemand machtigen uit een ander stemdistrict, dan kunt u tot uiterlijk (datum) een speciaal formulier halen op uw gemeentehuis/stadskantoor. Namens de Kring hoofden Burgerzaken gemeenten, De voorzitter, de secretaris, F. Clijsen P.W.E.Schijfs w H* G

69 KIESRAAD Aan De Kring Hoofden Burgerzaken gemeenten Postbus RH Breda Bijlagen Inlichtingen bij mevr. E.B. Pronk nderwerp model-oproepingskaart Uw kenmerk ns kenmerk KR95/119 Doorkiesruimmer (070) Daium 22 november 1995 Geachte dames en heren/ In uw brief van 13 juli 1995 brengt u ter sprake dat er bij de kiezers door de tekst op de oproepingskaart verwarring ontstaat over de procedure bij het stemmen bij volmacht en het stemmen met behulp van een kiezerspas. De verwarring zou hieruit bestaan dat de kiezers menen dat de vijf-dagen termijn die op de oproepingskaart staat vermeld met betrekking tot het omzetten van de oproepingskaart in een kiezerspas, tevens geldt voor het schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen. U bent op grond hiervan van mening dat het schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen eveneens op de oproepingskaart dient te worden vermeld. De reden dat de mogelijkheid om een schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen niet op de oproepingskaart staat vermeld, is dat niet uitgesloten is dat de oproepingskaart pas door de kiezer wordt ontvangen op een moment dat de termijn om een schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen in te dienen, reeds is verstreken. Zoals u bekend is, kan ingevolge artikel K 6, eerste lid, van de Kieswet een schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen uiterlijk op de veertiende dag voor de stemming bij de burgemeester ingediend worden. De oproepingskaart dient ingevolge artikel J 7 van de Kieswet ten min^ste veertien dagen voor de dag van stemming door de kiezer te zijn ontvangen. De Kiesraad is met u van oordeel dat het vanuit het oogpunt van de volledigheid bezwaarlijk is dat het schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen niet op de oproepingskaart wordt vermeld. Bij de kiezers wordt gesuggereerd dat alleen de op de oproepingskaart vermelde procedure gevolgd kan worden om bij volmacht te stemmen. Het is naar het oordeel van de Kiesraad echter niet wenselijk dat in gemeenten waar de oproepingskaart op een zodanig tijdstip onder de kiezers wordt verspreid, dat de kiezer niet de gelegenheid heeft om alsnog een schriftelijk verzoek te doen om bij volmacht te stemmen, deze mogelijkheid op de oproepingskaart wordt vermeld. De W h** e Postadres Postbus EA 's-gnwenhiige Bezoekadres Schedt'ldoekshaven 200 's-gruvenhage l 'erzoeke bij beaniu-oording ttaiiim. kenmerk, en oneienieip te tvnaemea. ro

70 Kiesraad is dan ook van oordeel dat de vermelding op de oproepingskaart van deze mogelijkheid voor de gemeenten facultatief dient te zijn. Gemeenten kunnen dan al naar gelang het tijdstip waarop de oproepingskaarten onder de kiezers wordon verspreid, ervoor kiezen om het schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen op de oproepingskaart te vermelden. De Kiesraad merkt hierbij nog op/ dat -naast de verplichte publicatie ingevolge artikel K 3, tweede lid, van de Kieswet- er voor de gemeenten ook andere mogelijkheden bestaan om de kiezer op de hoogte te brengen van de procedures om bij volmacht te stemmen. Naar aanleiding van uw brief heeft de Kiesraad overwogen dat het eveneens wenselijk is dat het schriftelijk verzoek als bedoeld in artikel K 3, eerste lid, van de Kieswet om in een stembureau naar keuze te stemmen op de oproepingskaart wordt vermeld. Aangezien voor dit schriftelijk verzoek eveneens geldt, dat het niet aangaat deze mogelijkheid op de oproepingskaart te vermelden als de termijn om het verzoek in te dienen bij ontvangst door de kiezer van de oproepingskaart al is verstreken, is de Kiesraad van oordeel dat de vermelding van deze mogelijkheid, eveneens facultatief dient te worden gesteld. Gelet op het voorgaande heeft de Kiesraad bij brief van heden de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken de heer mr. J. Kohnstamm geadviseerd om model J 7 in die zin te wijzigen, dat het schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen en het schriftelijk verzoek om in een stembureau naar keuze te stemmen kunnen worden vermeld. Bijgaand treft u aan een afschrift van de brief aan de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en een voorstel voor een gewijzigd model J 7. Hoogachtend, De Kiesraad,, voorzitter, secretaris W

71 KIESRAAD Aan t de Staatssecretaris Van Binnenlandse Zaken mr. J. Kohnstamm Postbus CT EA 's-gravenhage Bijlagen Uw kenmerk Inlichtingen bij mevr. E.B. Pronk nderwerp model-oproepingskaart ns kenmerk KR95/119 Doorkiesnummer (070) Dmim 22 november 1995 Geachte heer Kohnstamm, Bij brief van 13 juli 1995 heeft de Kring Hoofden Burgerzaken gemeenten (hierna te noemen: de Kring) zich tot de Kiesraad gewend met een voorstel tot wijziging van de model-oproepingskaart voor de verkiezingen. De Kring brengt in zijn brief ter sprake dat er bij de kiezers door de tekst op de oproepingskaart verwarring ontstaat over de procedure bij het stemmen bij volmacht en het stemmen met behulp van een kiezerspas. De.verwarring zou hieruit bestaan, dat de kiezers menen dat de vijf-dagen termijn die op de oproepingskaart staat vermeld met betrekking tot het omzetten van de oproepingskaart in een kiezerspas/ tevens geldt voor het schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen. p grond hiervan stelt de Kring voor om de procedure voor het schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen eveneens op de oproepingskaart te vermelden. Naar aanleiding van de brief van de Kring brengt de Kiesraad het volgende onder uw aandacht. Ingevolge artikel K 3, eerste lid/ van de Kieswet kan de kiezer zowel een schriftelijk als een mondeling verzoek aan de burgemeester doen om in een stembureau naar keuze te stemmen. Het schriftelijk verzoek om in een stembureau naar keuze te stemmen dient uiterlijk op de veertiende dag voor de stemming te worden ingediend. Voor het mondeling verzoek geldt, dat dit uiterlijk op de vijfde dag voor de stemming door de kiezer in persoon bij de gemeentesecretarie dient te worden gedaan. Voor het stemmen bij volmacht geldt het volgende. p grond van artikel L 2, eerste lid/ van de Kieswet/ kan de kiezer zowel een schriftelijk verzoek doen om bij volmacht te stemmen, als door overgave van de oproepingskaart een kiezer die in hetzelfde stemdistrict is aangewezen/ machtigen om een stem uit te brengen. Het schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen dient uiterlijk op de veertiende dag voor de stemming te worden gedaan. W Postadres Postbus W EA s-gravenhage Bezoekadres Schedeldoekshaven 200 "s-gravenhage l 'enoeke bij heautiroonting tlaium. kenmerk, en onetencerp te tvnnelden. "si ( e o en

72 p de model-oproepingskaart wordt thans de mogelijkheid om een mondeling verzoek te doen om in een stembureau naar keuze te stemmen vermeld en de mogelijkheid om door overgave van de oproepingskaart een kiezer die in hetzelfde scomdistrict is ingeschreven te machtigen om een stem uit te brengen. De mogelijkheden om een schriftelijk verzoek te doen om in een stembureau naar keuze te stemmen en om bij volmacht te stemmen, worden niet op de model-oproepingskaart vermeld. De reden hiervan is dat het niet uitgesloten is, dat de oproepingskaart pas door de kiezer wordt ontvangen, op een moment dat deze mogelijkheden reeds zijn verstreken. Ingevolge artikel J 7 van de Kieswet dient de oproepingskaart ten minste veertien dagen voor de dag van stemming door de kiezer te zijn ontvangen. De Kiesraad is van oordeel dat het vanuit het oogpunt van de volledigheid bezwaarlijk is,, dat de mogelijkheden om een schriftelijk verzoek te doen om in een stembureau naar keuze te stemmen cq. bij volmacht te stemmen, niet op de oproepingskaart worden vermeld. Bij de kiezer zou ten onrechte de indruk gewekt kunnen worden, dat alleen de op de oproepingskaart vermelde procedures bestaan. Het feit dat de burgemeester op grond van artikel K 3, tweede lid, en artikel L 7 van de Kieswet verplicht is om op de dag van de kandidaatstelling de termijn om deze schriftelijke verzoeken in te dienen ter openbare kennis te brengen, doet hieraan niet af. Aanpassing van de modeloproepingskaart is in dit licht gewenst. De Kiesraad heeft echter overwogen dat het niet wenselijk is dat in gemeenten waar de oproepingskaart op een zodanig tijdstip onder de kiezers wordt verspreid, dat de kiezer niet de gelegenheid heeft om alsnog een schriftelijk verzoek te doen om in een stembureau naar keuze of bij volmacht te stemmen, deze mogelijkheden op de oproepingskaart worden vermeld. Gelet op het voorgaande adviseert de Kiesraad u om de model-oproepingskaart in die zin te wijzigen, dat zowel het schriftelijk verzoek om in een stembureau naar keuze te stemmen als het schriftelijk verzoek om bij volmacht te stemmen daarop kunnen worden vermeld. Gemeenten kunnen dan al naar gelang het tijdstip waarop de oproepingskaarten onder de kiezers worden verspreid, ervoor kiezen om de mogelijkheid tot het indienen van een schriftelijk verzoek om bij volmacht cq. in een stembureau naar keuze te stemmen, op de oproepingskaart te vermelden. Bijgaand treft u de door de Kiesraad voorgestane tekst voor een gewijzigd model-oproepingskaart aan. Hoogachtend,, de voorzitter, de secretaris W t-*

73 (voorzijde) proepingskaart Deze kaart meebrengen! Gemeente Kieskring PREPING voor de verkiezing van de leden van de Tweede Kamer der Staten- Generaal/provinciale staten van de raad-xvan de gemeente op woensdag Aan dhr./mevr. Geb. datum Het stembureau houdt zitting van 's ochtends acht tot 's avonds zeven uur in: stemdistrict: volgnummer: Stemmen in een ander stembureau Als u in een ander stembureau aan de verkiezing wilt deelnemen/ kunt u in pej-soon tot en met deze oproepingskaart bij uw gemeente laten, omzetten in een kiezerspas. Een schriftelijk verzoek tot het stemmen in een / ander stembureau/ Jrunt u tot uiterlijk indienen bij de burgemeester. 2 Stemmen bij volmacht Als u niet zelf aan de stemming kunt deelnemen/ kunt u een andere kiezer machtigen om voor u te gaan stemmen. Is deze kiezer in hetzelfde s temd i s tr ie t ingeschreven, dan kunt u gebruik maken van het volmachtbewijs op de achterzijde. Wilt u een kiezer machtigen die in een Ander stemdistrict is ingeschreven, dan kunt u dat ajleen door uiterlijk een schriftelijk verzoek in te dienen bij de burgemeester. 3 De gemachtigde kan een volmachtstem uitsluitend tegelijk met de eigen stem uitbrengen! NB. De formulieren voor de schriftelijke verzoekschriften zijn verkrijgbaar ter gemeentesecretarie. 4 z.o.z. l Als datum dient ingevolge artikel K 10, eerste lid, van de Kieswet de vijfde dag voor de dag van stemming te worden ingevuld. 2 Dit alleen op de proepingskaart vermelden/ indien de proepingskaart op een zodanig tijdstip door de kiezer wordt ontvangen/ dat deze nog van deze mogelijkheid gebruik kan maken. Als datum dient ingevolge artikel K 6/ eerste lid/ van de Kieswet te worden ingevuld de veertiende dag voor de dag van stemming. 3 Dit alleen op de proepingskaart vermelden, indien de proepingskaart op een zodanig tijdstip door de kiezer wordt ontvangen dat deze nog van deze mogelijkheid gebruik kan maken. Als datum dient ingevolge artikel L 8/ eerste lid, van de Kieswet te worden ingevuld de veertiende dag voor de dag- 5 van stemming. H* 4 Dit alleen op de proepingskaart vermelden/ indien de schriftelijke Q verzoeken om in een stembureau naar keuze en om bij volmacht te stemmen op^ de proepingskaart worden vermeld. K_> G CD

74 (-achterzijde) LET F - Het is strafbaar om op naam van een ander aan de stemming deel te nemen (art. 128 Wetboek van Strafrecht) - De voorzitter-van het stembureau is bevoegd van u te verlangen dat u zich identificeert. Gemeentestempel Met blokletters invullen Naam gemachtigde: Adres: Kiezerspas paraaf stembureau: Deze oproepingskaart is omgezet in een kiezerspas, die bruikbaar is voor het uitbrengen van uw stem in elk stembureau in (het gebied van het orgaan waarvoor de verkiezing wordt gehouden) Datum: De burgemeester, Volmachtbewijs Woonplaats: paraaf stembureau: De gemachtigde verklaart zich door mede-ondertekening bereid voor de volmachtgever bij volmacht te stemmen en met inbegrip van deze machtiging niet meer dan twee aanwijzingen als gemachtigde te hebben aangenomen. Handtekening volmachtgever: Handtekening gemachtigde: Geef uw kaart pas aan een ander mee/ nadat u zelf hebt ingevuld wie u machtigt tot het uitbrengen van uw stem. J W t-* G XI ro e o

75 l INte t IX ^ l V c. Kiesraad Kamer H 739 Postbus EA DEN HAM Aldotlnn: Agcndb: 2 l h Uw brief van nderwerp Uw kenmerk ns kenmerk RKu/TZ Best Datum 20 maart 1995 Doorkiesnummer 458 (070) 3847 Geachte mevrouw, heer. Hierbij sturen wij u een afschrift van een brief die wij ontvingen van de heer of mevrouw f ^ in IJmuiden. Aangezien wij benieuwd zijn naar het antwoord op de gestelde vraag, verzoeken wij u de kwestie van het merken van enkele oproepkaarten en de vraag of de anonimiteit in die gevallen voor de volle 100% gewaarborgd blijft, aan een onderzoek te onderwerpen en ons daarover te berichten. Het dank voor uw medewerking. ische Ledenservice

76 Consumentenbond Leeghwaterplein CV DEN HAAG betr.: Stemmen Provinciale Staten lidnr.: Geachte dames/heren,» p 8 maart j.l. zijn er verkiezingen gehouden voor de Provinciale Staten. Hiervoor ontvangt men een oproep, waarmee men naar het stembureau moet gaan om te mogen stemmen. Nu is mijn vraag aan U of de mensen die de oproepkaart in ontvangst nemen bij het stembureau, een nummer op die kaart mogen noteren. Het volgende is namelijk gebeurd. p het stembureau waar ik ben uitgenodigd om te stemmen wordt gestemd met behulp van de computer. Toen ik aan de beurt was om te stemmen werd mijn oproepkaart in ontvangst genomen. Het nummer dat op de kaart staat werd doorgegeven aan degene die de lijst van stemmers voor zich had die naar dit gebouw worden uitgenodigd. Bij mijn naam werd een kruisje gezet. Tot zover was er nog geen verschil met vroeger toen er nog met de bekende papieren stemlijsten werd gewerkt. Hierna werd er echter een volgnummer op de kaart geschreven. Bij mij was dat bijvoorbeeld nummer 100. Ik was dus de honderdste stemmer van de PS-verkiezing bij dit stembureau. Door dit nummer te noteren op de oproepkaart zouden ze naar hun zeggen makkelijker het aantal stemmen kunnen tellen aan het eind van de dag. Dit nummer, dat ik dus bij mij op 100 stel, correspondeert hierdoor ook met de volgorde waarop de mensen aldaar hebben gestemd. fwel men zou dus de partij kunnen achterhalen waarop gestemd is door simpelweg te tellen. Nu is het volgens mij zo, dat wanneer iemand anoniem een stem mag brengen er bij hem of haar geen aantekening mag worden gemaakt op de kaart waar al zijn of haar gegevens vermeld staan, waardoor er achter te komen is waar men op heeft gestemd. Graag zou ik van U antwoord krijgen of mijn bedenking naar een anonieme stemming terecht is of dat men absoluut niet uit de gegevens van de stemcomputer een volgorde kan halen Hoogachtend,

77 Kiesraad Kamer H 739 Postbus EA DEN HAAG BINNENLANDSE ZAKEN INGEKMEN L APR. Afdeling: Agenda : G& Uw brief van Uw kenmerk ns kenmerk Datum nderwerp 3 RKu/Hv 95S Best 19 april 1995 Doorkiesnummer (070) Betr.: nze brief aan u dd. 20 maart 1995 inzake geschil met ons lid de heer Geachte heer, mevrouw. Enige tijd geleden hebben wij u over bovenstaande kwestie geschreven. Tot nu toe hebben wij echter van u nog geen reactie op onze brief ontvangen. Wij zouden nodeloze vertraging bij de afhandeling van deze kwestie graag willen voorkomen en verzoeken u daarom thans binnen 14 dagen na heden op onze brief te willen reageren. Hogen wij uw reactie bij voorkeur schriftelijk tegemoet zien en wilt u ter voorkoming van administratieve problemen in uw brief ons bovenstaand kenmerk vermelden? Hoogachtend, CNSUHENTENBND sche Ledenservice

78 de Consumentenbond t.a.v. de heer mr. R. Kuin Leeghvaterplein CV 's-gravenhage 3 l 072 G Bijlagen Uw kenmerk Inlichtingen hij mevr. E.B. Pronk nderwerp stemmen m.b.v. stemmachines ns kenmerk Doofkiesnummer (070) Datum 9 mei 1995 Geachte heer Kuijn, Met verontschuldigingen voor de vertraagde reactie op uv brief van 20 maart 1995 en de daarbij ingesloten brief van de ^^^ ipvan 9 maart jl. inzake het stemmen met behulp van stemmachines deel ik u het volgende mede. In de brief van 9 maart jl. aan de Consumentenbond stelt de heer Best dat er geen sprake meer is van een anonieme stemming indien op de oproepingskaarten een volgnummer wordt vermeld, aangezien aan de hand van dit volgnummer achterhaald zou kunnen worden op welke stem iedere kiezer een stem heeft uitgebracht. Volgens gegevens van de producenten van stemmachines hebben bij de laatste verkiezingen voor provinciale staten ongeveer 602 van de kiezers hun stem met behulp van een stemmachine kunnen uitbrengen. Veel gemeenten zijn met het oog op de drie verkiezingen (gemeenteraad, Tweede Kamer en Europees Parlement) in 1994 op het gebruik van stemmachines overgegaan. Bij het stemmen met behulp van een stemmachine wordt gebruik gemaakt van volgnummers om te voorkomen dat een kiezer meer dan één stem uitbrengt. Het uitreiken en vervolgens weer innemen van volgnummers geschiedt als bewijs dat een kiezer tot het gebruik van de stemmachine wordt toegelaten. Een kiezer heeft zodoende niet de mogelijkheid om een tweede stem uit te brengen. Door het gebruik van volgnummers kan voortdurend op eenvoudige wijze gevolgd worden of het aantal op de stemmachine uitgebrachte stemmen in overeenstemming is met het aantal kiezers dat een stem heeft uitgebracht. Bij de verkiezingen mag alleen een type en merk stemmachines worden gebruikt die door de minister van Binnenlandse Zaken is goedgekeurd. De goedkeuring zal eerst verleend kunnen worden indien een verklaring van TN wordt overeelecrd

79 geneime tearakeer van oe stemming moet zijn gevaaroorga. er is aan K zorgvuldig op toegezien dat het bij het gebruik van stemmachines volstrekt onmogelijk is om te achterhalen op velke partij en op welke kandidaat de kiezer een stem uitbrengt. Zoals hiervoor reeds gezegd dient het gebruik van volgnummers om te voorkomen dat een kiezer meer dan één keer een stem uitbrengt. Het biedt echter niet de mogelijkheid om er achter te komen waarop een bepaalde kiezer heeft gestemd. Na het einde van de stemming geeft de stemmachine een uitdraai waarop wordt vermeld hoeveel stemmen er op iedere kandidaat in totaal zijn uitgebracht. Niet aangegeven kan echter worden welke stem is uitgebracht door de eerste kiezer, de tweede kiezer, de derde kiezer, etc. De uitgebrachte stemmen zijn derhalve niet te herleiden tot de kiezers. Dat een bepaald stembureau het volgnummer op de oproepingskaart vermeit geschiedt om administratieve redenen maar heeft niet de consequentie dat achterhaald kan worden op welke partij en op welke kandidaat de kiezer zijn stem heeft uitgebracht. Ik hoop dat ik u hiermee voldoende heb geïnformeerd. Hoogachtend V mevr «""mr. drs. E.B. Pronk, adjunct-secretaris -* 9Q

80 nummer : onderwerp: Vervanging stemmachines De raad van de gemeente Zwolle; gelezen het voorstel van burgemeester en wethouders d.d. 5 april 1994; besluit: 1. over te gaan tot de vervanging van 38 stemmachines door 38 stemcomputers; 2. hiervoor een krediet beschikbaar te stellen van ƒ ,-. ten laste van de kapitaaldienst van de begroting secretarie Aldus besloten in de openbare vergadering van 24 mei De voorzitter, (get.) M.C. Meindertsma De secretaris, (get.) W.J. Sleddering Voor afschrift, de secretaris van de gemeente Zwolle,

81 Ministerie van Binnenlandse Zaken t.a.v. de secretaris van de Kiesraad Postbus EA Den Haag BINNENLANDSE ZAKEN INGEKMEN t S APR.1994 ATMhip- KR i. Agenda: ft} UW m RAPFEL NA * ' ' 3 l 7 1 Ü G 6 Zoetermeer, 18 april 1994 ons kenmerk: U 94/04.80 JB/M Geachte secretaris, Hierbij doe ik u de klacht van verpleeghuis De Twaalf Hoven toekomen. Tot dusver is dit de enige klacht die wij hebben vernomen, maar wij verwachten dat in de loop van het jaar ons soortgelijke berichten zullen bereiken. Ik verzoek u te bezien of de computer, die bij het stemmen wordt gebruikt, kan worden aangepast aan de mogelijkheden van de gehandicapte bewoner van het verpleeghuis. Hoogachtend, C7 Drs. J. Boerma directeur bijlage: de brief van het Regionaal verleg Groninger Familieraden

82 nereis c raat ** 9271 CN Zwaagvesteinde L.S. Door het verpleeghuis "De Twaalf Hoven" afdeling Wierdezoom werd door de somatische bewoners de onderstaande brief verzonden aan het college van Burgemeester en Wethouders van de gemeente Winsum in de provincie Groningen: Q G "Geacht College, Winsum Graag willen wij Uw aandacht vragen voor het volgende probleem. p 3 maart J.l. vonden de verkiezingen voor de gemeenteraad plaats, waarbij gebruik moest worden gemaakt van de STEMCMPUTER die in ons verpleeghuis was geplaatst. Voor veel bewoners van de somatische afdeling van het verpleeghuis was het echter NMGELIJK ZELF de stemcomputer te bedienen. De oorzaken hiervan waren: a. Het toetsenbord is te hoog voor mensen in een rolstoel. b. De toetsen liggen te ver weg. c. De letters zijn te klein. Aangezien er dit jaar nog tweemaal verkiezingen zullen plaatsvinden, verzoeken wij U de stemcomputer zodanig aan te passen zodat het ook voor ons mogelijk zal zijn ZELF onze keuze te maken bij het bedienen van de stemcomputer. Wij verzoeken U deze brief te beantwoorden. Met vriendelijke groet en hoogachting." Einde citaat. Verpleeghuis de Twaalf Hoven afd. Wierdezoom De Meeden l 9951 HZ Winsum. t.a.v. mevr. F.E.A. Schulz. De Ver. RGF. lijkt het zinvol dat meerdere instellingen van de inhoud van deze brief kennis nemen, daar de mogelijkheid o.i. niet is uitgesloten dat deze klacht ook op andere plaatsen zou kunnen spelen. Hoogachtend:

83 NVBV t.a.v. 5. Boerma Leopoldhove CV ZETERHEER Bijlagen Inlicruingen bij A.G. van Dijk nderwerp Uw kenmerk ns kenmerk KR94/196 Doorkiesnummer Duium 19 juli 1994 Geachte heer of mevrouwj J In verband met drukke werkzaamheden rond de verkiezingen is uv brief helaas erg lang onbeantwoord blijven liggen. Mijn excuses daarvoor. U stelt aan de orde dat het voor gehandicapten soms onmogelijk is om zelf met behulp van een stemmachine een stem uit te brengen. In de Kieswet is bepaald dat burgemeester en wethouders er zorg voor dragen dat zoveel mogelijk stemlokalen zodanig zijn gelegen en ingericht, dat zij geschikt zijn voor kiezers met lichamelijke gebreken. Het door u aan de orde gestelde probleem moet daarom door de desbetreffende gemeente worden opgelost. Het probleem heb ik echter toch voorgelegd aan de twee fabrikanten van in Nederland gebruikte stemmachines. Wellicht zijn zij hiermee vaker geconfronteerd en kunnen zij een oplossing bieden. Ik zal u zo spoedig mogelijk hun reactie laten weten. Ik vijs u er wel op dat het voor gemeenten nooit mogelijk zal zijn om een stemlokaal zo in te richten dat iedere kiezer, ongeacht zijn handicaps, in staat zal zijn zonder hulp zijn stem uit te brengen. Het het oog hierop is in artikel J 28 van de Kieswet bepaald dat vanneer aan het stembureau blijkt dat een kiezer vegens zijn lichamelijke gesteldheid hulp behoeft, deze zich mag laten bijstaan. Hoogachtend, van Dijk secretaris

84 Nedap/Groenendaal Postbus AA Groenlo 3 l G72QG6 Bijlagen 2 Inlichtingen bij mr. A.G. van Dijk nderwerp Uw kenmerk ns kenmerk KR94/U298 Doorkiesnummer Du[um 19 juli 1994 Geachte heer/mevrouv, Al veer enige tijd geleden ontving ik bijgaande brief van de Nederlandse Vereniging Belangenbehartiging Verpleeghuisbewoners. Wellicht bent u vaker net het aan de orde gestelde probleem geconfronteerd. Graag verneem ik van u of u een oplossing kunt bieden. Met vriendelijke groeten, mr. A.GJ. van Dijk adjunct-secretaris

85 Samsom H.D. Tjeenk VI11 ink bv T.a.v. de heer Poelman Postbus AH Alphen a/d Rijn Bijlagen 2 Inlichtingen bij mr. A. G. van Dijk nderwerp Uw kenmerk ns kenmerk KR94/U299 Doorkiesnummer Datum 19 juli 1994 Geachte heer Poelman, Al veer enige tijd geleden ontving ik bijgaande brief van de Nederlandse Vereniging Belangenbehartiging Verpleeghuisbevoners. Wellicht bent u vaker met het aan de orde gestelde probleem geconfronteerd. Graag verneem ik van u of u een oplossing kunt bieden. Met vriendelijke groeten, mr. A.,G. van Dijk adjunct-secretaris

86 t.a.v. Mr. A.G. van Dijk Postbus EA 's-gravenhage Uw kenmerk: KR94/U298 INGEKMEN 2 a JUL1 AMellng: j< Agenda : K? AL< / NA St. Willebrord, 27 juli 1994 (D n _=_ o. o s5 o 3 Geachte mevrouw van Dijk, Naar aanleiding van uw brief dd. 19 juli j.l. het volgende. Ten behoeve van het betreffende verpleegtehuis heeft de gemeente Winsum een verstelbare tafel aangeschaft, waarna geen klachten meer vernomen zijn. In het algemeen is onze stemcomputer juist voor een groot aantal gehandicapten probleemloos te bedienen, zelfs beter dan bij een stemhokje/stembiljet. De oplossing bij rolstoelen of bedlegerigen is: dwars voorlangs rijden, als op bijgaande foto. } De inmiddels opgedane ervaringen geven geen aanleiding tot aanpassingen, ook adviseren wij gemeenten niet om speciale voorzieningen te treffen. Voor de altijd resterende situaties blijft hulp bieden door een lid van het stembureau de aangewezen oplossing. o 3 o 5" TJ» -J Ui o» 01 s) o» Met-vriendelijke giróeten, UW. Groenendaal at z > S 3D P b

87 De computer in Waarschoot was gemakkelijk te bedienen en te bereiken, ook voor mlndervalldeh / Phólo News

88 NVBV t.a.v. de heer J. Boerma Leopoldhove CV ZETERMEER 31072G06 Bijlagen l Inlichtingen bij mevr. E.B. Pronk nderwerp steramachines Uw kenmerk ns kenmerk KR94/196 Doorkiesnummer Dutum 12 oktober 1994 Geachte heer Boerma, In vervolg op de brief van mijn voorgangster mevrouw A. G. van Dijk van 19 juli 1994, doe ik u bijgaand toekomen een reactie van een fabrikant van steramachines op het in uv brief van 18 april 1994 aan de orde gestelde probleem. Ik hoop dat ik u hiermede voldoende heb geïnformeerd. Hoogachtend, mevr. E Pronk adjunct-secretaris

89 rosious zuuii.? 2500 EA 's-gravenhage N, Uw kenmerk: KR94/U298 \ o o. Q 3 l G72GQ6 St. Willebrord, 27 juli 1904 Geachte mevrouw van Dijk, Naar aanleiding van uw brief dd. 19 juli j.l. het volgende. Ten behoeve van het betreffende verpleegtehuis heeft de gemeente Winsum f een verstelbare tafel aangeschaft, waarna geen klachten meer vernomen * zijn.. S -. '.. ' In het algemeen is onze stemcomputer juist voor een groot aantal g gehandicapten probleemloos te bedienen, zelfs beter, dan bij een _i stemhokje/stembiljet... i De oplossing bij rolstoelen of bedlegerigen is: dwars voorlangs rijden, als s op bijgaande foto. f TI De inmiddels opgedane ervaringen geven geen aanleiding.tot aanpassingen, \ook adviseren wij gemeenten niet om speciale voorzieningen te treffen. Voor de altijd resterende situaties blijft hulp bieden door een lid van het stembureau de aangewezen oplossing. X oui Met^vriendelijke gjc^eten, > 9 00 J.W. Groenendaa e> Nu

90 De computer in Waarschoot was gemakkelijk te bedienen en te bereiken, ook voor mindervallden / Photo News 3 l Ö72ÖÖG

91 200011, a* EA Den Haag. V^X^lo H'WullJ o Groenio, 24 maart J' J_ Hierbij mogen wij u verzoeken goedkeuring te verlenen aan de 5 oplossing voor het koppelen van de stemmachines, type ES1/ES2, J. zoals gedemonstreerd in aanwezigheid van een delegatie van ff de Kiesraad en T. N.. op 21 maart j.l. bij NEDAP NV te. Groenio. ^ o Wij verwijzen naar de op deze aangelegenheid betrekking 3 hebbende brieven van l 1. Samsom H. D. Tjeenk Willink, en - 2. TN.? Beide van 23 maart j.l. H o. <D J.W. Groenendaal GÏ 3 5 o o o> ra z > a

92 Ill Kiesraad t.a.v. mevrouw Mr. J. Schipper Spanninga Postbus EA 's Gravenhage _^_\M«f 31G72QQ6 Samsom H.D. Tjeenk Willink bv ) uw brief van uw kenmerk ons kenmerk datum WP/ma/ maart 1994 Geachte mevrouw Schipper, In verband met het feit dat er tijdens de Tweede Kamerverkiezingen meer lijsten zijn dan er op de ES1/ES2 stemmachines verwerkt kunnen worden is er door Nedap ondermeer gezocht naar een technische oplossing om twee stemmachines te koppelen. Hierover heeft Nedap mij, op verzoek van de Kiesraad, telefonisch geïnformeerd. Deze technische oplossing is op maandag 21 maart 1994 besproken bij Nedap te Groenlo in het bijzijn van een afvaardiging van de Kiesraad en TN-Delft. op 21 maart 1994, namiddag, heeft de heer Westendorp van Nedap mij telefonisch gevraagd of er bij Samsom bezwaren bestonden tegen deze oplossing. p basis van een keuring door TN, aan de hand van keuringscriteria is door mij aangegeven dat Samsom geen bezwaar maakt. Een definitieve stellingname t.a.v. de voorstelde oplossing volgt hieronder. De ES1/ES2 stemmachines zijn door TN goedgekeurd en Samsom heeft onder rijkskeurmerk nr. 72 de goedkeuring gekregen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken om deze stemmachines aan gemeenten te leveren. p het moment dat er een technische koppeling tot stand is gebracht tussen twee stemmachines, waardoor die gaan functioneren als één stemmachine voldoet een en ander niet meer aan de voorwaarden waaronder het rijkskeurmerk nr. 72 toegekend is. Samsom kan geen verantwoordelijkheid nemen ten aanzien van de goede werking van twee gekoppelde ES1/ES2 stemmachines. Nedap als fabrikant van de stemmachine voert de technische koppeling uit. Nedap vraagt aan de Minister van Binnenlandse Zaken toestemming voor deze koppeling na advies Kiesraad en keuring TN. Bij goedkeuring geeft de Minister van Binnenlandse Zaken een nieuw keurmerk af aan Nedap.

93 Sameom. al.euuiiaviij.iiuu u.yu uj.j uciii en uj.bui.ukjt.0xj.jjk muur IJ.LJ Van onze stellingname zullen wij Nedap alsmede onze klanten op de hoogte stellen. Hoogachtend, Samsom H. D. Tjeenk Willink b. v W.A.A. Poelmans Directeur informatiesystemen

94 Artikel 3 Aan deze goedkeuring vorden de volgende voorschriften verbonden: a. Indien bij de nadere beoordeling door TN de wenselijkheid blijkt - * i.. j... imnn n»nr Datum 's-gravenhage, 28 maart 1994 Nummer CV94/U379 eoarrementsonderdeel Stafafdeling Constitutionele Zaken en Wetgeving DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, Gelezen het verzoek van NEDAP NV te Groenlo van 24 maart 1994 tot goedkeuring van een koloramenuitbreiding van de stemmachine type ES1/ES2 door middel van koppeling van tvee van deze stemmachines; Gelet op artikel J 33 van de Kiesvet, artikel J 14 van het Kiesbesluit en de Regeling goedkeuring stemmachines; Gezien het advies van de Kiesraad van 24 maart 1994, waarbij is gevoegd een brief van de Nederlandse rganisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk nderzoek TN aan de Kiesraad, waarin het standpunt van TN vordt gegeven inzake het voorstel van NEDAP NV; verwegende dat het wenselijk is een tijdelijke oplossing te treffen waardoor bereikt vordt dat bedoelde stemmachine ondanks het voor de Tweede-Kamerverkiezing van 3 mei 1994 ontoereikende aantal kolommen bij die verkiezing toch kan worden gebruikt; verwegende dat daarbij gewaarborgd moet zijn dat aan de in artikel J 33, tweede lid, van de Kieswet gestelde eisen wordt voldaan; BESLUIT:.. Artikel l De door NEDAP NV ontworpen wijziging van de stemmachine type ES1/ES2, bestaande uit koppeling van twee stemmachines van dit type, vordt goedgekeurd voor het gebruik bij de Tweede-Kamerverkiezing van 3 mei Artikel 2 p het rijkskeurmerk dient het goedkeuringsnummer 942 te worden aangebracht.

95 c. In overleg met TN worden procedures vastgesteld voor het installeren van de stemraachines en het zo nodig op de dag van de stemming opheffen van storingen. Artikel 4 Dit besluit zal in de Staatscourant worden geplaatst DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, D.IJ.V. de Graaff-Nauta

96 de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Schedeldoekshaven 200 's-gravenhage 3 l Bijlagen Uw kenmerk geen Inlichtingen bij A.G. van Dijk nderwerp goedkeuring noodoplossing oude stemmachine ns kenmerk KR94/U167 Doorkïesnummer Datum 24 maart 1994 Geachte mevrouw de Graaff-Nauta, Bij brief van heden is door NEDAP een verzoek bij u ingediend tot het verlenen van goedkeuring aan een technische oplossing voor de problemen die rijzen bij het gebruik van stemmachines in 44 gemeenten bij de aanstaande Tveede-Kamerverkiezing. Zoals u bekend is, heeft het grote aantal ingediende kandidatenlijsten voor die verkiezing tot gevolg dat de stempanelen van het oude type stemmachine onvoldoende ruimte bevatten om daarop alle lijsten te plaatsen. De door NEDAP voorgestelde oplossing betreft het aanbrengen van een koppeling tussen tvee stemmachines van het oude type. Ben vertegenvoordiger van de Kiesraad heeft op 21 maart jl. een bezoek gebracht aan NEDAP om de gekozen oplossing te beoordelen. Daarbij is de bijzondere aandacht gevraagd voor het vaarborgen van het stemgeheim en de instructie van de kiezers en is een aantal suggesties te dien aanzien gedaan. De Kiesraad heeft kennis genomen van een brief van TN d.d. 23 maart jl. (nr. HEC-LTR ) waarin wordt aangegeven dat TN verwacht dat het NEDAP-voorstel bruikbaar is voor de aanstaande verkiezingen, dat er vooralsnog geen onoverkomenlijk technische bezwaren zijn tegen het voorstel en dat de verwachting is dat het voorstel binnen de toegemeten tijd uitvoerbaar zal zijn. De Kiesraad gaat ervan uit dat NEDAP zal voldoen aan de eventueel door TN te stellen nadere eisen..voorts heeft de Kiesraad kennis genomen van een brief van Samsom H.D. Tjeenk Willink bv d.d. 23 maart jl. vaaruit de Kiesraad afleidt dat Samsom, op wiens naam de goedkeuring van de oude stemmachine is verleend, geen bezwaar heeft tegen de voorgestelde oplossing. De Kiesraad realiseert zich dat de gekozen oplossing enkele nadelen heeft in vergelijking met de bestaande stemmachine. Dit betreft met name de aanwezigheid van twee stemknoppen en twee blanco stemknoppen en de

97 voorschriften te verbinden met betrekking tot de volgende punten: - de waarborging van het stemgeheim; - de instructie van de kiezers; - de technische ondersteuning van de gemeenten door de fabrikant op de dag van de stemming. Hoogachtend, de Kiesraad i ' 31G72006 secretaris

98 secretariaat van de Kiesraad Postbus EA DEN HAAG doorkiesnummer (070) uw kenmerk datum maart 1994 onderwerp ons kenmerk bijlage(n) verkiezingen Tweede Kamer AJZ/401956a 1. Bijgaand treft u aan de brief van de VNG aan de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken met betrekking tot de problematiek van het gebruik van stemraachines bij de komende Tweede Kamer-verkiezingen. VERENIGING VAN NEDERLANDSE GEMEENTEN mr. K.G. de Vries hoofddirecteur

99 Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Postbus EA DEN HAAG 3 l G720Ö6 doorkiesnummer (070) uw kenmerk datum maart * onderwerp ons kenmerk bijlage(n) J verkiezingen Tweede Kamer AJZ/ l. p dinsdag 3 mei a.s. zal de verkiezing voor de Tweede Kamer plaatsvinden. Vooruitlopend op deze verkiezing hebben een groot aantal gemeenten problemen gesignaleerd met betrekking tot het gebruik van stemmachines. p dit moment hebben reeds 18 politieke partijen hun waarborgsom voor deelname aan de verkiezing gestort. Samen met de 9 zittende partijen in de Tweede Kamer komt dit op een totaal van 27 partijen. Al deze partijen zullen zowel op de kandidatenlijsten als op de stembiljetten of stemmachines moeten komen te staan. Bij gemeenten bestaat de vrees dat de vier grote landelijke politieke partijen CDA, PvdA, WD en D'66, dit jaar voor het eerst gebruik zullen gaan maken van de mogelijkheid tot centrale kandidaatstelling, zoals deze is geregeld in artikel H2 van de Kieswet. Dit heeft onder andere voor gemeenten tot gevolg dat deze partijen op de stembiljetten en stemmachines niet genoeg zullen hebben aan één enkele kolom (waarop dertig kandidaten kunnen worden weergegeven) maar dat CDA en PvdA 3 kolommen nodig zullen hebben om de namen van hun kandidaten weer te geven en dat WD en D'66 ieder twee kolommen zullen gaan bezetten.

100 aankunnen. Indien zich echter nog meer lijsten voor de verkiezingen aandienen zouden dus ook de nieuwe machines niet gebruikt kunnen worden. Zoals u zult weten beschikt op dit moment ongeveer de helft van de Nederlandse gemeenten over stemmachines. Dit betekent voor deze gemeenten concreet dat de praktische uitvoering van de verkiezingen voor de Tweede Kamer vrijwel onbeheersbaar en onuitvoerbaar wordt. In de eerste plaats kan van de stemmachines van het oudere cype geen gebruik worden gemaakt; indien zich nog meer lijsten aanmelden voor deelname aan de verkiezingen dan geldt dit eveneens voor het nieuwe type stemmachines. Voor deze gemeenten zal een oplossing gezocht moeten -, worden. Wij achten het onwenselijk om deze gemeenten een "stap terug" te laten doen en weer gebruik te laten maken van de bekende stembussen, stembiljetten en rode potloden. De leveranciers van deze benodigdheden hebben inmiddels laten weten dat een aantal gemeenten reeds opties heeft genomen op stembussen en dergelijke. Wij betwijfelen dan ook dat de leveranciers op deze korte termijn voldoende benodigdheden in voorraad hebben om de helft van de gemeenten hiervan te voorzien. Daarnaast zal het aantal stembiljetten dat in een stembus kan, door de grootte van de stembiljetten, afnemen. Hierdoor zullen (nog) meer stembussen beschikbaar moeten zijn. 3 l 7 "M : l R J In de tweede plaats zijn de offertes van leveranciers en drukkers van stembiljetten en kandidatenlijsten niet afgestemd op een dermate groot aantal kolommen. De drukkosten voor gemeenten zullen hierdoor aanzienlijk oplopen. Hetzelfde geldt voor de offertes die zijn uitgebracht door de PTT in verband met de huis-aan-huis bezorging van de kandidatenlijsten. Naar aanleiding van bovengenoemde (uitvoerïngs)problemen voor gemeenten verzoeken wij u op zeer korte termijn hiervoor in overleg met ons een oplossing te zoeken, zodat de verkiezingen voor de Tweede Kamer zorgvuldig kunnen verlopen. Afschriften van deze brief zijn gezonden aan de Vaste Kamercommissie voor Binnenlandse Zaken en aan de Kiesraad.

101 VERENIGING VAN NEDERLANDSE GEMEENTEN mr. K.G. de Vries hoofddirecceur

102 Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Poscbus EA DEN HAAG doorkiesnummer (070) uw kenmerk datum december 1993 onderwerp ons Kenmerk bijlage(n) getrapc stemmen AJZ/ AB 93/298 De huidige Kieswet gaat uit van de gedachte dat kiezers hun stem dienen uit te brengen op personen en niet op politieke partijen. Bij de parlementaire behandeling van de huidige Kieswet is het door de Kiesraad als "getrapt stemmen" aangeduide systeem aan de orde geveest. Bij dit getrapt stemmen wordt door de kiezer eerst de politieke partij geselecteerd en wordt vervolgens, binnen die partij, de gewenste kandidaat geselecteerd waarop de stem wordt uitgebracht. De Tweede Kamer heeft echter bij de behandeling van de Kieswet voor een voortzetting -van het systeem van niet getrapt stemmen gekozen. De keuze voor dit systeem kan echter in de nabije toekomst tot problemen leiden: de elektronische stemborden kunnen niet ongelimiteerd worden uitgebreid met meer partijen en langere kandidatenlijsten. Wij worden met enige regelmaat door onze leden benaderd die ons wijzen op de (onmogelijkheid en wenselijkheid van het getrapt uitbrengen van stemmen. In de (gemeentelijke) praktijk blijkt namelijk dat kiezers het systeem van getrapt stemmen voor zichzelf reeds toepassen. De procedure van het zogenaamd getrapt stemmen heeft in onze ogen een aantal positieve ontwikkelingen tot gevolg.

103 door eenvoudige beeldschermen waarop men de gewenste politieke partij en daarna de gewenste kandidaat kan selecteren. In de tweede plaats wordt het verkiezingsproces door middel van het toepassen van (nieuwe) informatietechnologische ontwikkelingen minder fraudegevoelig In de derde plaats kan het getrapt stemmen en de toepassing van nieuwe technologieën opkomscbevorderend werken. Het uitbrengen van een stem in een ander stemlokaal of zelfs in een andere gemeente (bij bijvoorbeeld parlementaire verkiezingen) zou tot de mogelijkheden kunnen gaan behoren. Gelet op het voorgaande willen wij u in overweging geven om (bijvoorbeeld tijdens de gemeenteraadsverkiezingen op 2 maart 1994) een onderzoek te laten verrichten naar de juridische, technische en politieke wenselijkheid en mogelijkheid van het getrapt uitbrengen van stemmen en naar de mogelijke beïnvloeding van het stemgedrag wanneer het gaat om het getrapt uitbrengen van stemmen. In een dergelijk onderzoek zal het gebruik van stenunachines kunnen worden meegenomen. p dit moment begeven zich slechts twee leveranciers van stenunachines op de markt. Aangezien de stemmachines en programmatuur slecht incidenteel gebruikt worden, bestaat het gevaar dat, om welke reden dan ook, de leverancier niet meer in staat is de apparatuur en programmatuur te onderhouden of aangepaste versies uit te brengen. Dit lijkt ons uit het oogpunt van continuïteit niet wenselijk. Wij zijn uiteraard bereid om aan een dergelijk onderzoek onze medewerking te verlenen. VERENIGING VAN NEDERLANDSE GEMEENTEN

104 I Afdeling: I Agenda : NA Kiesraad x t.a.v. mevrouw Mr. J. Sctiïp^e'ï-Spanninga Postbus EA 's Gravenhage ^-^X9P 31Q72006 Samsom H.D. Tjeenk Willink bv Betreft: goedkeuring gewijzigde derde generatie stemmachine Samsom ^ uw brief van uw kenmerk ons kenmerk datum WP/ma/ februari 1994 Geachte mevrouw Schipper, Hierbij verzoeken wij de Minister van Binnenlandse Zaken om goedkeuring van "Het prototype gewijzigde derde generatie stemmachine Samsom" alsmede om goedkeuring "Voor het gebruik bij verkiezingen van de gewijzigde derde generatie stemmachine Samsom". De verklaringen van de Nederlandse rganisatie van Toegepast Natuurwetenschappelijk nderzoek TN voegen wij hierbij. De gebruiksaanwijzing bij de gewijzigde derde generatie stemmachine Samsom is gelijk gebleven aan die van de derde generatie stemmachine Samsom. (goedkeuring d.d. 25 februari 1991) Het vriendelijke groet, Samsom H.D. Tjeenk willink b.v, W.A.A. Poelmans Directeur informatiesystemen

105 Samsom H.D. Tjeenk Willink B.V. de heer W.A.A. Poelmans Postbus AH ALPHEN A/D RIJN F VERKLARING INZAKE PRTTYPE GEWIJZIGDE DERDE GENERATIE STEMMACHINE SAMSM Zoals beschreven in artikel 2 van de "Regeling goedkeuring stemmachines" uitgevaardigd door het Ministerie van Binnenlandse Zaken d.d. 23 oktober 1990 onder nummer CW88/13/U77, gepubliceerd in de Staatscourant van 27 oktober 1989, verklaart de Nederlandse rganisatie voor Toegepaste Natuurwetenschappelijk nderzoek (TN) hierbij, dat aan haar op de datum 2 februari 1993, geregistreerd onder TN-EIB monsternummers 96 t/m 98, de door de firma Samsom H.D. Tjeenk Willink bv te Alphen a/d Rijn aangeboden prototype stemmachine, voldoet aan de in de Kieswet en het Kiesbesluit gestelde eisen en voorts niet van technische bezwaren is gebleken. J Voor de technische eisen, testmethoden en testresultaten die als basis dienen van deze verklaring, wordt venwezen naar de rapporten: - Concept Criteria Keuring Stemmachines (TN Rapport 90ITIB39). - Eindrapport Keuring Prototype Gewijzigde 3e Generatie Stemmachine Samsom (TN Rapport HEC-RPT ). 21 september 1993,

106 IN/AKfc bamsum UtHüfc UtNbHATIE STEMMACHINE datum: 4 februari ^06 referentie: HEC-LTR Zoals beschreven in artikel 2 van de "Regeling goedkeuring stemmachines" -- uitgevaardigd door het Ministerie van Binnenlandse Zaken d.d. 23 oktober 1989 onder nummer CW88/13/U77, gepubliceerd in de Staatscourant van 27 oktober 1989, verklaart de Nederlandse rganisatie voor Toegepaste Natuurwetenschappelijk nderzoek (TN) hierbij, dat de door de firma Somsom H.D. Tjeenk Willink bv te Alphen aan den Rijn aangebrachte wijzigingen op de in januari 1991 door TN goedgekeurde stemmachine. in overeenstemming zijn met de eisen gesteld in de Kieswet en het Kiesbesluit en voorts niet van technische bezwaren is gebleken. De bovengenoemde wijzigingen staan geregistreerd onder TN-El B moneternummers 96, 96 en 97 en zullen tot het jaar 1999 door TN worden gearchiveerd. Voor de technische eisen, testmethoden en testresultaten die als basis dienen van deze verklaring, wordt verwezen naar de rapporten: - Concept Criteria Keuring Stemmachines (TN Rapport 90ITIB39) Eindrapport Keuring Gewijzigde Samsom Derde Generatie Stemmachine (TN Rapport HEC-RPT ). Evaluatiecentrum voor Instrumentatie en Beveiligingstechniek (EIB), Drs. R.Tsdema Wietandt Hoofd TN-EIB

107 Ap-."da R-.Pi-'EL NA Kiesraa t.a.v. mevrouw Mr. J. Schipper-Spanninga Postbus EA 's Gravenhage CV\BI \T^^3y -* 1fi7 fin P - - u / ^ u u t, Samsom H.D. Tjeenk Willink bv Betreft: wijzigingen derde generatie stemmachine Samsom uw brief van uw kenmerk ons kenmerk datum WP/ma/ februari 1994 Geachte mevrouw Schipper, De wijzigingen van de derde generatie stemmachine Samsom hebben alleen betrekking op het elektronisch gedeelte, dit in verband met technologische ontwikkelingen. Dit deel is door TN getest. Het gebruik door de kiezer als mede het uiterlijk van de stemmachine is niet gewijzigd. Het vriendelijke groet, Samsom H.D. Tjeenk Willink b.v. W.A.A. Poelmans Directeur informatiesystemen

108 De Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken, mw. D.IJ.W. de Graaff-Nauta Postbus EA 'S^RAVENHAGE G div. - KR94/76 ^21 februari 1994 J. Schipper-Spanninga Verzoek tot goedkeuring wijziging stemmachine Samsom Hierbij biedt de Kiesraad u aan overeenkomstig artikel l van de Regeling goedkeuring stemmachines de bij hem ingediende aan u gerichte verzoeken van Samsom H.D. Tjeenk willink bv d.d. 15 februari 1994 om goedkeuring van het prototype gewijzigde derde generatie stemmachine Samsom en om goedkeuring van de gewijzigde derde generatie stemmachine voor het gebruik bij verkiezingen (vgl. resp. artt. 3 en 4 van de Regeling goedkeuring stemmachines). De Kiesraad heeft over de wijziging van de derde generatie stemmachine Samsom contact gehad met medewerkers van Samsom. Hem is gebleken dat de wijziging in kwestie betrekking heeft op het electronisch gedeelte van de stemmachine en dat geen wijzigingen zijn aangebracht in het uiterlijk van de stemmachine. ok in het gebruik door de kiezer van de stemmachine zijn geen wijzigingen opgetreden (zie afschrift van bijgaande brief van Samsom H.D. Tjeenk Willink bv d.d. 17 februari 1994). De Kiesraad is van oordeel dat tegen goedkeuring van de wijziging van de genoemde stemmachine in ieder geval voor wat betreft de goedkeuring van het prototype geen bezwaar bestaat. Het betrekking tot de goedkeuring voor het gebruik van de stemmachine (de zogenaamde eindkeuring) onthoudt de Kiesraad zich van een oordeel, aangezien hij op dat punt geen specifieke wettelijke adviestaak heeft. In het oordeel over de goedkeuring van de wijziging van het prototype heeft de Kiesraad betrokken de bij het verzoek van Samsom gevoegde verklaring van de Nederlandse rganisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk nderzoek (TN) d.d. 4 februari Deze verklaring stelt dat de aangebrachte wijzigingen in overeenstemming zijn

109 aanpassingen, de aanvullende keuring door TN betrekkelijk eenvoudig kan verlopen. Naar vij hopen bent u door het bovenstaande voldoende geïnformeerd. Hoogachtend,,voorzitter ' t secretaris J Jur/Dij/601

110 Aan De Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken, mw. D.lJ.w. de Graaff-Nauta Postbus EA ' S-GRAVENHAGE Bitogen Uw kenmerk PjtfJspnmerk J3?tum, ««/* * div. - KR94/70 24 februari 1994 Inlichtingen, bij J. Schipper-Spanninga verzoek tot goedkeuring wijziging - stemmachine Samsom' Hierbij biedt de Kiesraad u aan overeenkomstig artikel l van de Regeling goedkeuring stemmachines de bij hem, ingediende aan u gerichte verzoeken van Samsom H.D. Tjeenk Willink bv d.d. 15 februari 1994 om goedkeuring van het prototype gewijzigde derde generatie stemmachine Samsom en om goedkeuring van de gewijzigde derde generatie stemmachine voor het gebruik bij verkiezingen (vgl. resp. artt. 3 en 4 van de Regeling goedkeuring stemmachines). De Kiesraad heeft over de wijziging van de derde generatie stemmachine Samsom contact gehad met medewerkers van Samsom. Hem is gebleken dat de wijziging in kwestie betrekking heeft op het electronisch gedeelte van de stemmachine en dat geen wijzigingen zijn aangebracht in het uiterlijk van de stemmachine. ok in het gebruik door de kiezer van de stemmachine \ zijn geen wijzigingen opgetreden (zie bijgaande brief van Samsom H.D. J Tjeenk Willink bv d.d. 17 februari 1994). De Kiesraad is van oordeel dat tegen goedkeuring van de wijziging van de genoemde stemmachine in ieder geval voor wat betreft de goedkeuring van het prototype geen bezwaar bestaat. Met betrekking tot de goedkeuring voor het gebruik van de stemmachine (de zogenaamde eindkeuring) onthoudt de Kiesraad zich van een oordeel, aangezien hij op dat punt geen specifieke wettelijke adviestaak heeft. In het oordeel over de goedkeuring van de wijziging van het prototype heeft de Kiesraad betrokken de bij het verzoek van Samsom gevoegde verklaring van de Nederlandse rganisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk nderzoek (TN) d.d. 4 februari Deze verklaring stelt dat de aangebrachte wijzigingen in overeenstemming zijn

111 De Raad geeft u dan ook in overweging om aan de wijziging van het bovengenoemde prototype goedkeuring te verlenen. De Kiesraad,, voorzitter A /i- ' wnc *' adjunct-secretaris

112 Samsom H.D. Tjeenk Willink b.v. t.a.v. de heer W.A.A. Poelmans Postbus AH ALPHEN a/d RIJN Bijlagen Inlichtingen bij mr.drs.a.g. van Dijk Uw kenmerk goedkeuring stemmachine ns kenmerk KR94/U100 Doorkiesnununer Datum 16 maart 1994 Geachte heer Poelmans, p 15 februari jl. heeft u aan de Kiesraad gezonden het aan de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken gerichte verzoek om goedkeuring van een wijziging in de derde generatie stenmachine van uw firma. Uw doel was dat de gewijzigde stemmachine zou worden goedgekeurd voor gebruik bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2 maart Uw verzoek. werd derhalve slechts twee weken voor de datum van die verkiezingen door de Raad ontvangen. Teneinde te voorkomen dat gemeenten die de gewijzigde machine hebben aangeschaft, de dupe zouden worden van uw late verzoek, heeft de Raad op zodanig korte termijn advies uitgebracht dat de Staatssecretaris nog in staat zou zijn om voor 2 maart 1994 een beschikking op uw verzoek te nemen. De Baad verzoekt u echter dringend om in de toekomst, ruimere termijnen in acht te nemen. De Raad staat er geenszins voor in dat ook voortaan op een verzoek dat zo kort voor een verkiezing wordt ontvangen/ tijdig voor die verkiezing advies zal (kunnen) worden uitgebracht. Hoogachtend, De Kiesraad,, voorzitter, secretaris

113 De Raad geeft u dan ook in overweging om aan de wijziging van het bovengenoende prototype goedkeuring te verlenen. De Kiesraad, &, voorzitter /Hu.iA* 'J-^. i wnd. adjunct-secretaris

114 CD o X N i v- ^is C v > X Q 'Scó! l Ö ;'»w C! V <J '. 1 3 c VI t\ 0 : X. S v -^N'N E 5. v ^ q q^.? ^ V :- C > J ï^

115

116 & o\ ü X 5 P,^ V^i^ " V s' N «A» <^> \ 5 L / '^ i* ft a> \ i» «i p ^? i- ivfc ^ ;» i (^ r j ^ r «s ^a (t *\ N ** r\ v * t\ * N ^- 0 f- u V j ft l W J-* Gr G

117 Aan Top View t.a.v. mw. H. Kuipers Postbus BJ NIEUWEGEIN 31Q72Ö06 Bijlagen Uw kenmerk geen Inlichtingen bij A.G. van Dijk nderwerp Demonstratie stemroachine ns kenmerk KR93/U141 Doorkiesnummer Datum l september 1993 Geachte mevrouw Kuipers, j Hierbij bevestig ik de afspraak dat uw firma op 8 september 1993 een demonstratie aan de Kiesraad zal geven van de door haar ontwikkelde stemmachine. De Kiesraad vergadert op die datum in het gebouw van het Ministerie van Binnenlandse Zaken aan de Schedeldoekshaven 200 in Den Haag. U wordt daar verwacht om uur. In de parkeergarage zijn twee parkeerplaatsen voor u gereserveerd. U kunt zich melden bij de receptie van Binnenlandse Zaken en vragen naar mevrouw Schipper-Spanninga. Zij zal u de zaal wijzen waar u de apparatuur kunt installeren (Drenthezaal). Het is de bedoeling dat de demonstratie aanvangt om ongeveer uur. Ik verzoek u mij zo spoedig mogelijk te laten weten welke apparatuur u zult meenemen. Dit moet namelijk aan de bewakingsdienst van Binnenlandse Zaken bekend zijn. Het vriendelijke groet,

118 Ministerie van Binnenlandse Zaken Kiesraad T.a.v. mw. mr. drs. A.G. van Dijk Kamer H 739 Postbus EA 's-gravenhage INGEKMEN - 7 ME G Amsterdam, 4 mei 1993 nze referentie: PS&F/I-390/19127 Behandeld door : R.J. Doorman Telefoon : Geachte mevrouw van Dijk, Tijdens ons telefoongesprek van dinsdag k mei 1993 stonden wij uitvoerig stil bij het fenomeen stemmachine. U was zo vriendelijk een aantal zaken nader toe te lichten. Hieruit blijkt dat het op de markt brengen van een nieuwe electronische stemmachine een forse uitdaging is. Hoewel het feit dat onze oplossing, gebaseerd op een PC, uit oogpunt van kostenbesparing aanspreekt, blijkt een dergelijke oplossing in Nederland (nog) niet toegestaan. J Dit neemt niet weg, dat wij doorgaan met het verder ontwikkelen van onze oplossing. p basis van het succes in België, wordt thans een studie uitgevoerd in Italië. Wij zullen u op de hoogte houden van onze voortgang. Zoals afgesproken sluiten wij een beknopte beschrijving bij van het systeem, zoals het in België in een drietal gewesten in gebruik zal worden genomen. Met vriendelijke groet, BULL NEDERLAND N.V. Ruud J. Doorman Senior Consultant

119 Introduisez la carte dans la fente noire pour demarrer le vote GG Gelieve de kaart in het toestel te steken om de stemming te starten. Input: introduire une cane de vote formatëe par TURN. Attente: dés qu'une cane formatée est introduit e. celle-ci est lue ei son comenu est compare a la valeur d'un vote blanc. Si le test est positif, la procédure de vote continue. Crayon: inactif. Lee Uu r: débloquê dés qu'une carte formatée lui esi presentee, la carte est avalée par l'apparéü. E r reu r: Une cane non formatée ne peut étre introduite dans l'appareil.

120 uw Kaart, terug te nemen en dit aan de voorzitter te melden Input: retirer la cane magnétique de Vappareil. Attente: dés que la carte magnétique aura été retiree, on reviendra, après une pause d'attente, a l'état initial d'attente de carte magnétique pour commencer une nouvelle procédure de vote. Crayon; inactif Lecteur: éjecte la carte et se bloque des-que la carte est retiree. Erreur: consulter le président au sujet de Terreur. 2. Choix de la langue de vote: dans le cas d'un bureau bilingue, l'électeur sera amenê a choisir la langue dans laquelle il desire voter. Cet ëcran ne sera done pas affiche dans Ie cas d'un bureau unilingue, puisque Ia langue de vote a déja été codée dans le flchier de données. Druk net de lichtpen op degenerate taal. Nederlands Fransais.- \.

121 Sénat Senaat

122 Chambre des Représentants Kamer van volksvertegenwoordigers

123 imbouton de "vote blanc" complete la liste des partis. un message de rappel de I'action attendue dans la langue utilisêe pour Ie vote est affiche. [Elections Prouinciales ftppuyez sur un partl ou sur uote blanc, 1 Partij Een 1 2 Partij Tuee 3 Partij drie Partij uier 5 Partij uijf 6 Partij zes 7 Partij zeven Vote blanc SÖlWLt 1 Fartl 1 2 Fartl 2 flppuura sur un porti ou «ir uote blanc.! 3 Fartl 3 4 Fartl 4 7 Parti 7 10 Fartl Partl 13 5 Farti S 8 Parti B U Parti 11 M Fartl 14 6 Fartl 6 9 Fartl 9 12 Fartl \Z 15 Parti Partl 16 Uote blanc h

124 penner aannuier ie vote oianc; ie secona permet ae ie connmner. a. SI on annule Ie vote blanc, on revient a l'écran initial présentant les partis en presence et la possibility de vote blanc. b. Si on confirme son vote blanc, on passé a ('election suivante (s'il en reste une). Elections Provinciates Appuyez sur un parti ou sur vote blanc Sénat Appuuec sur un porti au sur vote blanc. 1 Partl 1 i Porti 4 7 Parti 7 10 Partl Partl Parti Parti 2 5 Partl S B Partl 8 11 Pirtl 11 U Partl U.üote blanc 'k 3 Partl 3 6 Partl 6 9 Parti 9 12 Parti Part! 15 ^nff^p^sas»b

125 Jean-LUts uerneyaen 31G72Ö06 l Parti i Elections Européennes