KIESRAAD. '^"september 1997

Transcriptie

1 KIESRAAD Aan De Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken J. Kohnstamm Postbus S EA Den Haag Inlichtingen hij raw. mr. drs. Uw kuntnerk E.B. Pronk '^"september 1997 nieuwe stenunethode Nedap-Groenendaal Geachte heer Kohnstamm, Bij uw brief van 18 augustus 1997, nr. CWI97/U982, vroeg u het oordeel van de Kiesraad over een door Nedap-Groenendaal aan u voorgelegde nieuwe methode van stemmen door middel van stemmachines met een stempaneel. Bij deze methode zouden op het stempaneel niet, zoals nu het geval is, de namen van alle kandidaten worden vermeld, maar alleen de aanduidingen van de deelnemende politieke groeperingen en daaronder of daarnaast de kandidaatnummers l tot en met 80 zonder verdere toevoegingen. De kiezer stemt dan door achtereenvolgens op een partijaanduiding en op een van de nummers te drukken. p een boven het stempaneel opgehangen overzicht van alle kandidatenlijsten kan de kiezer nagaan welk kandidaatnummer correspondeert met de naam van een bepaalde kandidaat. De Kiesraad wijst er in de eerste plaats op dat de hier weergegeven stenunethode valt buiten de in het Kiesbesluit toegelaten mogelijkheden. Deze zijn aangegeven in artikel J 14b, eerste lid, onder a en b. De onder a vermelde methode is die, welke toepassing vindt bij de thans in gebruik zijnde stemmachines. Daarbij brengt de kiezer zijn stem uit door te drukken op of voor het vakje van het stempaneel waarin de naam van de te kiezen kandidaat is vermeld. Bij de onder b vermelde methode brengt de kiezer zijn stem uit in twee fasen. Eerst selecteert hij uit een op een beeldscherm getoond overzicht van politieke partijen de partij van zijn keuze door de betreffende aanduiding op het scherm aan te raken. Vervolgens selecteert hij op dezelfde wijze een kandidaat uit de op het beeldscherm getoonde kandidatenlijst van die partij. Kenmerkend voor beide stemmethoden is dat de kiezer op de stemmachine de naam van de kandidaat van zijn keuze opzoekt en door drukken of aanraken op de plaats waar hij die aantreft (op het stempaneel of op het -beeldscherm) de stemhandeling verricht. Daarmee komt deze wijze van stemmen sterk overeen met het stemmen door middel van stembiljetten, zoals artikel J 34 van de Kieswet ook voorschrijft. J t-* xl ro G Conjures UeZfK'kuilrvs \ 'etywh' hij heantui*inllfl)t l'iimhw» Sclh-tivkliicksluvvn 3X1 ttcilmn. kenmerk, vu 2Vn KA '.o-grjvvnhaiïv 's-grivl'nliunc taiilt-nn-rp Ie ivrntt4tfvn.

2 Bij de door Nedap-Gróenendaal voorgestelde methode wordt van de kiezer een wezenlijk hiervan afwijkende handelwijze gevraagd. Hij moet eerst de naam van de kandidaat op een op of bij de stemmachine bevestigd overzicht van de kandidatenlijsten opzoeken, het bijbehorende nummer onthouden en vervolgens dit nummer op de stemmachine opzoeken en aandrukken. Uit het voorgaande volgt dat de voorgestelde stemmethode, zo deze al met artikel J 34 van de Kieswet verenigbaar geacht kan worden, in ieder geval niet zonder wijziging van artikel J l4b van het Kiesbesluit kan worden ingevoerd. De in uw brief vermelde mogelijke strijdigheid met artikel J 15 van het Kiesbesluit, dat voorziet in vermelding van de kandidatenlijsten "op de stemmachine", acht de Kiesraad van meer bijkomstige aard. Nedap-Groenendaal voert ter ondersteuning van zijn voorstel aan dat het Kiesbesluit thans toestaat dat in twee fasen wordt gestemd. Het voorgestelde systeem is echter niet te beschouwen als een vorm van gefaseerd stemmen, zoals bedoeld in artikel J 14b, eerste lid, onder b, van het Kiesbesluit. Zo men het echter al stemmen in twee fasen wil noemen, dan is het toch een vorm die afwijkt van de in het Kiesbeluit aangegeven mogelijkheid. v Met het voorgaande is nog niets gezegd over de wenselijkheid van de voorgestelde methode. De Kiesraad heeft daarover in dit stadium ook nog geen oordeel. Dat oordeel kan pas worden gegeven nadat de methode zorgvuldig in al dan niet nagebootste praktijksituaties is onderzocht, zoals dat ook bij de methodiek van het gefaseerd stemmen is gebeurd. Daaruit zou moeten blijken of deze stemmethode voor de kiezers problemen zou opleveren. Ma een eventuele wijziging van het Kiesbesluit, waardoor de methode wettelijk toegelaten zou zijn, zou vervolgens de aangepaste stemmachine van Nedap-Groenendaal nog de voorgeschreven keuringsprocedure moeten doorlopen. De Kiesraad acht het uitgesloten dat een en ander nog tijdig voor de Tweede- Kamerverkiezingen van volgend jaar zou kunnen worden afgewikkeld. De Kiesraad deelt tenslotte uw mening dat het niet wenselijk is de onderhavige stemmethode alleen mogelijk te maken voor het geval zich bij de huidige stemmachines capaciteitsproblemen zouden voordoen. Zou de methode op grond van nader onderzoek aanvaardbaar blijken, dan valt niet in te zien waarom zij niet voor algemeen gebruik bij de verkiezingen zou worden toegelaten. Is de methode niet aanvaardbaar, dan dient daarvan ook als noodoplossing geen gebruik te worden \ gemaakt. Jr De situatie is ook een andere dan in 1994, toen in verband met capaciteitsproblemen alleen voor de Tweede-Kamerverkiezing van dat jaar het gebruik van twee aan elkaar gekoppelde bestaande en goedgekeurde stemmachines toegestaan werd. De wijze van stemuitbrenging door de kiezer onderging daarbij geen verandering. De Kiesraad,, voorzitter (F.J.W.M. van Dooren)

3 AFSCHRIFT APQrHRIFT WIJ V IjEATRIX.BIJ DE GRATIE KNINGIN DER NEDERLANDEN,, PRINSES VAN RAN J E - N ASSAD ENZ. ENZ. ENZ Besluit van 24 december 1997 Nr , tot wijziging van het Kiesbesluit in verband met de regulering van een noodoplossing voor het eventuele capaciteitsprobleem van stemmachines met stempaneel. p de voordracht van de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken mr J. Kohnstamm van 19 december 1997, nr CWI97/1807; Gelet op de artikelen J 33 en J 34 van de Kieswet; Gezien het advies van de Kiesraad van 24 september 1997; De Raad van State gehoord (advies van 17 december 1997, nr W ); ) Gezien het nader rapport van de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken mr J. Kohnstamm van 19 december 1997, nr CWI97/1807; Hebben goedgevonden en verstaan: Artikel I Het Kiesbesluit wordt als volgt gewijzigd: A. nder vernummering van het tweede lid tot derde lid wordt in artikel J 14 b een nieuw tweede lid toegevoegd, dat komt'te luiden: 2. Indien bij een verkiezing het stempaneel van een stemmachine die door nze Minister van Binnenlandse Zaken is goedgekeurd voor het gebruik bij de verkiezingen overeenkomstig de wijze, bedoeld in het eerste lid, onder a, niet groot genoeg is om alle kandidatenlijsten op te vermelden, kan de stemmachine \ zodanig ingericht worden, dat de kiezer overeenkomstig de --' volgende wijze op -de stemmachine een stem op een kandidaat kan uitbrengen: de kiezer kiest eerst een kandidatenlijst uit een op het stempaneel getoond overzicht van alle nummers van de lijsten en, voorzover deze boven de lijst zijn geplaatst, van de aanduidingen van politieke groeperingen. Vervolgens maakt de kiezer een keuze voor een kandidaat door op een op het stempaneel vermeld overzicht van nummers, het nummer in te drukken dat correspondeert met het nummer van de kandidaat van voorkeur zoals vermeld op het overzicht van kandidatenlijsten dat boven het stempaneel is bevestigd.... STAATSUITGEVERU/'S-GRAVENHAGE

4 B. nder vernummering van het tweede lid tot derde lid wordt in artikel J 15 een nieuw tweede lid toegevoegd, dat komt te luiden: 2. Indien op een stemmachine wordt gestemd overeenkomstig de wijze, bedoeld in artikel J 14 b, tweede lid, worden-de lijsten van kandidaten over wie de stemming moet geschieden bevestigd boven het stempaneel. p het stempaneel worden vermeld de nummers van de lijsten en, voorzover deze boven de lijst zijn geplaatst, de aanduidingen van politieke groeperingen. Daaronder wordt vermeld een overzicht van nummers, beginnend bij nummer l tot en met het nummer dat gelijk is aan het nummer van de laatste kandidaat op de kandidatenlijst met de meeste kandidaten. Artikel II Dit besluit treedt in werking op een bij koninklijk besluit te bepalen tijdstip. Lasten en bevelen dat dit besluit met de daarbij behorende nota van toelichting in het Staatsblad zal worden geplaatst. DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, J Cwero&nkomsUo HET HFD

5 Nota van toelichting 1. Inleiding nderhavige wijziging van het Kiesbesluit opent de mogelijkheid dat bij de verkiezingen een andere methode van elektronisch stemmen wordt gehanteerd indien de stempanelen van de stemmachines niet groot genoeg zijn om alle kandidatenlijsten op te vermelden. Bij de Tweede-Kamerverkiezingen in 1994 waren de stempanelen van het oude in 1979 goedgekeurde type stemmachine niet groot genoeg om alle 26 ingeleverde kandidatenlijsten op te vermelden. Deze stempanelen hebben namelijk ruimte voor 25 kolommen met elk 30 kandidaten. Aangezien partijen met meer dan 15 zetels in de Tweede Kamer meer dan 30 kandidaten kunnen stellen, waren in de meeste kieskringen 32 kolommen nodig om alle kandidatenlijsten op het stempaneel te vermelden. Als noodoplossing is toen door de toenmalige Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken toegestaan dat twee stemmachines gekoppeld werden, zodat een voldoende groot stempaneel kon worden bereikt. De stempanelen van het in 1991 goedgekeurde type stemmachine met 36 kolommen met 30 kandidaten waren groot genoeg om alle kandidatenlijsten op te vermelden. Dat de stempanelen van het oude type stemmachine bij de Tweede-Kamerverkiezingen in 1994 te klein waren om alle kandidatenlijsten te vermelden, werd pas duidelijk' op de dag van de kandidaatstelling voor deze verkiezingen, derhalve 7 weken voor de dag van stemming. In korte tijd is toen in samenwerking met de fabrikanten van stemmachines, de Kiesraad, de Nederlandse rganisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk nderzoek TN, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en het Ministerie van Binnenlandse Zaken de koppeling tot stand gebracht. Deze koppeling heeft overigens naar tevredenheid gefunctioneerd. Van belang op te merken is, dat de koppeling van de stemmachines van het oude in 1979 goedgekeurde type stemmachine binnen het bereik van het Kiesbesluit viel. De methode van stemmen werd door de koppeling immers niet gewijzigd. Wel is vanzelfsprekend bezien of de koppeling van de stemmachines technisch realiseerbaar was, of het stemgeheim niet in gevaar werd gebracht, of er waarborgen waren dat een kiezer slechts één stem kan uitbrengen en of bi-j een koppeling de gebruikersvriendelijkheid van de stemmethode niet in gevaar werd gebracht. Nader onderzoek stuitte echter niet op bezwaren, zodat de koppeling aanvaardbaar werd geacht voor het gebruik bij de verkiezingen. 2. Mogelijke capaciteitsproblemen met het in 1991 goedgekeurde type stemmachines met stempaneel bij de Tweede-Kamerverkiezingen in 1998 Niettegenstaande het feit dat bij de wet van 2 juli 1997 tot wijziging van de Kieswet, houdende verlenging van de duur van de stemming tot acht uur 's avonds alsmede regeling van diverse andere onderwerpen {Stb. 1997, 299) het aantal ondersteuningsverklaringen voor de inlevering van een kandidatenlijst verhoogd van 10 naar 30 per kieskring, is het niet uitgesloten dat bij de Tweede- Kamerverkiezingen in 1998 de stempanelen van het in 1991 goedgekeurde type stemmachine niet groot genoeg zijn om alle kandidatenlijsten op te vermelden. p deze stemmachine kunnen zoals hiervoor gesteld in totaal 36 kolommen met maximaal 30 kandidaten worden vermeld. Aangezien de PvdA, het CDA en de WD bij deze verkiezingen ieder drie kolommen in beslag kunnen nemen en D66 twee kolommen, zullen er hiernaast nog 25 kandidatenlijsten op het stempaneel vermeld kunnen worden, derhalve 29 in totaal. Hoeveel kandidatenlijsten er worden ingeleverd bij de Tweede-Kamerverkiezingen in 1998, is pas definitief bekend op de dag van kandidaatstelling voor deze verkiezingen op 24 maart Momenteel hebben 35 politieke partijen hun aanduiding laten registreren bij de Kiesraad. Indien er bij verkiezingen 30 of J i-* ^J to o o

6 meer kandidatenlijsten worden ingeleverd/ is het op dat moment te laat om nog met een noodoplossing te komen/ aangezien deze niet binnen het Kiesbesluit realiseerbaar is. Een koppeling van deze stemmachines stuit immers reeds op praktische bezwaren af/ omdat er dan voor elk stembureau twee stemmachines ingezet moeten worden/ die niet beschikbaar zijn. Bij de vorige verkiezingen lag dit probleem veel kleinschaliger. Het ging toen om 44 gemeenten die het oude in 1979 goedgekeurde type stemmachines hanteerden. Doordat de stemmachinefabrikanten op korte termijn voldoende nieuwe stemmachines met 36 kolommen te huur of te koop aan konden bieden, kon in alle betrokken gemeenten voor elk stembureau een voorziening worden getroffen. 3. Elektronisch gefaseerd stemmen Na de Tweede-Kamerverkiezingen van 1994 zijn initiatieven ontplooid om met oplossingen voor het zogenaamde capaciteitsprobleem van stemmachines te komen. p verzoek van de toenmalige Minister van Binnenlandse Zaken heeft de Kiesraad een onderzoek verricht naar een andere methode van stemmen met behulp van stemmachines/ de methode van elektronisch gefaseerd stemmen. Bij deze methode kan een in beginsel onbeperkt aantal kandidatenlijsten op de stemmachine worden vermeld. Dit komt doordat de kiezer bij deze methode op de stemmachine geen totaaloverzicht van alle kandidatenlijsten krijgt te zien. Bij deze methode > stemt de kiezer namelijk in twee fasen; eerst kiest de kiezer een kandidatenlijst uit een op de stemmachine getoond overzicht van alle deelnemende politieke'partijen en vervolgens kiest de kiezer een kandidaat uit de door de kiezer geselecteerde kandidatenlijst. De kiezer krijgt bij deze methode op de stemmachine derhalve alleen de kandidatenlijst te zien van de kandidaat van voorkeur. De Kiesraad heeft mij geadviseerd om deze methode van stemmen toe te staan, hetgeen heeft geleid tot een wijziging van het Kiesbesluit en de totstandkoming van de nieuwe Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines De methode van elektronisch gefaseerd stemmen is thans gereguleerd in artikel J 14 b/ eerste lid, onder b, van het Kiesbesluit. Fraktijk is echter dat nog geen uitvoeringsvorm van elektronisch gefaseerd stemmen door mij is goedgekeurd of zelfs ter keuring aan mij is voorgelegd. Hel is bekend dat de Nederlandse rganisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk nderzoek TN te Delft thans op verzoek van een fabrikant een uitvoeringsvorm van elektronisch gefaseerd stemmen aan een keuring onderwerpt. Bij de Tweede- Kamerverkiezingen in 1998 kan deze methode echter nauwelijks uitkomst bieden/ omdat volgens gegevens van de producenten van stemmachines in in leder geval meer dan 70% van de gemeenten bij de volgende Tweede-Kamerverkiezingen gestemd zal worden met stemmachines met stempaneel. De aanschaf van deze stemmachines heeft hoge investeringen met zich meegebracht. De betrokken gemeenten zullen niet bereid zijn om alsnog een gefaseerde stemmachine -zo deze door mij wordt ) goedgekeurd- aan te schaffen/ omdat de middelen hiervoor ontbreken. Een ander feit is dat terugkeer naar het stemmen met behulp van stembiljetten geen reële optie meer is/ omdat de hiervoor benodigde middelen (stembussen, stemhokjes etc.) niet meer beschikbaar zijn. 4. plossing voor het eventuele capaciteitsprobleem met behulp van de huidige stemmachines Een producent van stemmachines heeft mij afgelopen zomer ter oplossing van het eventuele capaciteitsprobleem van het in 1991 goedgekeurde type stemmachine met stempaneel een nieuwe methode van stemmen voorgelegd met gebruikmaking van deze stemmachines. Bij deze methode van stemmen worden de ingeleverde kandidatenlijsten niet op het stempaneel vermeld, maar direct boven het stempaneel in de klep of deksel van de stemmachine. p het stempaneel worden bovenaan de aanduidingen van de politieke partijen vermeld met de lijstnummers. Daaronder worden vermeld nummer l tot en met het nummer dat overeenkomt met het aantal kandidaten dat op de langste kandidatenlijst staat vermeld.

7 \ ' De kiezer dient bij deze methode net als bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen in twee fasen een stem uit te brengen. Eerst maakt de kiezer een keuze voor een politieke partij door het intoetsten op het stempaneel van de partij van voorkeur. Vervolgens kiest de kiezer een kandidaat door op het stempaneel het nummer in te toetsen dat correspondeert met het nummer van de kandidaat van voorkeur van de geselecteerde partij. Welk nummer de kandidaat van voorkeur heeft, kan de kiezer achterhalen op het totaaloverzicht van kandidatenlijsten dat direct boven het stempaneel in de klep van de stemmachine is bevestigd. Zn het display van de stemmachine wordt vervolgens het lijstnummer en de naam van de geselecteerde partij en de kandidaat vermeld. De kiezer heeft hierbij de mogelijkheid om een gemaakte keuze te herstellen. Van elektronisch gefaseerd stemmen in de zin van artikel J 14b/ eerste lid/ onder b, van het Kiesbesluit is bij deze methode geen sprake. Zoals hiervoor gesteld selecteert de kiezer bij de gefaseerde methode uit een op de stemmachine getoond overzicht van politieke partijen eerst een partij van voorkeur door aanraking op de stemmachine van deze partij. In zoverre stemmen de voorgelegde methode en de methode van elektronisch gefaseerd stemmen dus overeen. Vervolgens selecteert de kiezer bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen een kandidaat uit de op de stemmachine getoonde kandidatenlijst van de partij van voorkeur door aanraking van de kandidaat van voorkeur. p dit punt wijken de methoden derhalve van elkaar af. Duidelijk is eveneens dat er bij de voorgelegde methode evenmin sprake is van zogenaamd direct stemmen in de zin van artikel J 14b, eerste lid/ onder a, van het Kiesbesluit. Het voorgaande betekent derhalve dat de door de stemmachinefabrikant voorgelegde methode niet in het Kiesbesluit is toegestaan. Dit feit was voor mij aanleiding om de methode voor te leggen aan de Kiesraad. Bij brief van 24 september 1997 heeft de Kiesraad mij advies uitgebracht over deze nieuwe methode van stemmen. De Kiesraad wijst mij er in de eerste plaats op dat de voorgelegde methode valt buiten de in het Kiesbesluit toegelaten mogelijkheden van elektronisch stemmen. De Raad wijst er hierbij uitdrukkelijk op dat er geen sprake is van elektronisch gefaseerd stemmen/ zoals bedoeld in artikel J 14b, eerste lid/ onder b, van het Kiesbesluit. De Kiesraad stelt voorts dat hij geen standpunt kan innemen over de wenselijkheid van de voorgelegde methode voor het gebruik bij de verkiezingen. Hierover kan naar het oordeel van de Kiesraad pas een standpunt worden ingenomen nadat de methode zorgvuldig is onderzocht in al dan niet nagebootste praktijksituaties/ zoals ook bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen in gebeurd. De Kiesraad is van oordeel dat een dergelijk onderzoek, een eventueel hierop volgende aanpassing van het Kiesbesluit en vervolgens een keuring van de stemmachines niet voor de Tweede-Kamerverkiezingen van 1998 gerealiseerd kan worden. ) Het de Kiesraad ben ik van oordeel dat een nieuwe methode van elektronisch stemmen doorgaans nauwkeurig onderzocht dient te worden, alvorens deze in het Kiesbesluit wordt toegestaan. Praktisch feit is/ dat thans reeds het Kiesbesluit gewijzigd moet worden/ wil een methode nog bij de verkiezingen in 1998 gebruikt kunnen worden. Het standpunt van de Kiesraad dat dit niet te realiseren is/ deel ik overigens niet. Weliswaar geldt voor de onderhavige wijziging van het Kiesbesluit ingevolge artikel J 34/ tweede lid, van de Kieswet een voorhangprocedure van twee maanden, in de tussentijd kunnen fabrikanten echter de voorgelegde methode reeds informeel laten keuren door TN. Van de fabrikanten van stemmachines heb ik vernomen/ dat de aanpassing van de stemmachine slechts een softwarematige aanpassing van de stemmachine betreft. Een uitgebreid onderzoek zoals bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen acht ik voorts in de onderhavige situatie niet nodig. De voorgelegde methode voldoet weliswaar niet aan de methode van elektronisch gefaseerd stemmen in de zin van het Kiesbesluit, maar vanzelfsprekend vertonen beide stemmethoden veel overeenkomsten, verschil is dat de kiezer bij de voorgelegde methode in de 'tweede fase' niet zoals bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen op de W K* <xj w o en

8 stemmachine op de naam van de kandidaat drukt/ maar op het nummer dat overeenkomt met het nummer van de kandidaat op de betreffende kandidatenlijst. Deze kandidatenlijst is direct boven het stempaneel bevestigd. Ik ben van oordeel dat het uitbrengen van een stem volgens de voorgelegde methode niet moeilijker voor de kiezer is dan het uitbrengen van een stem volgens de huidige methode van stemmen met behulp van een stempaneel-stemmachine of de methode van gefaseerd stemmen. Dat de voorgelegde methode voldoende gebruikersvriendelijk is en aanvaardbaar voor gebruik bij de verkiezingen/ is bevestigd door enkele hoofden burgerzaken van enkele gemeenten die met medewerkers van het ministerie van Binnenlandse Zaken de methode bij de stemmachinefabrikant hebben uitgeprobeerd. Vanzelfsprekend zal indien de methode wordt toegestaan de uitvoeringsvorm nog door een keuringsinstelling gekeurd moeten worden en door mij goedgekeurd worden voor het gebruik bij de verkiezingen. Hierbij zal aangetoond moeten worden dat de uitvoeringsvorm voldoet aan artikel J 33, tweede lid/ van de Kieswet, artikel J 14b, tweede lid van het Kiesbesluit, en de Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines Voorts zullen de kandidatenlijsten, de aanduidingen en lijstnummers van de politieke partijen en de nummers op de stemmachine vermeld moeten worden overeenkomstig een op grond van artikel J 15, derde lid, van het Kiesbesluit te ontwikkelen model. Daarnaast merk ik op dat aan een goedkeuring van stemmachines op grond van ~\ artikel J 33, derde lid, van de Kieswet voorwaarden verbonden kunnen worden. Ten - slotte benadruk ik dat de voorgestelde methode slechts bij wijze van noodmaatregel" toegestaan zal worden indien de stempanelen van de huidige stemmachines met stempaneel niet groot genoeg zijn om alle kandidatenlijsten te vermelden. De vraag kan rijzen waarom de methode niet algemeen wordt toegestaan voor het gebruik bij de verkiezingen. De voorkeur bestaat echter dat in zoveel mogelijk gemeenten bij elke verkiezing op dezelfde wijze met behulp van stemmachines wordt gestemd. Een groot deel van de kiezers is reeds vertrouwd met de huidige methode van stemmen waarbij de kiezer op het stempaneel een totaaloverzicht heeft van alle kandidatenlijsten, indien daartoe geen noodzaak bestaat/ is een wijziging van de methode derhalve minder wenselijk. Daarbij komt dat de methode die thans wordt gehanteerd minder tijd in beslag neemt dan de voorgestelde methode/ omdat de kiezer één handeling minder behoeft te verrichten. Het feit dat de huidige methode reeds vertrouwd is bij een groot deel van de kiezers en het feit dat de stemhandeling minder tijd In beslag neemt, komt de voortgang in het stemlokaal ten goede. Een laatste argument om de methode slechts als noodmaatregel toe te staan is dat er geen proef kan worden gedaan met de methode vóór de Tweede-Kamerverkiezingen van Een dergelijke proef heeft wel plaatsgevonden voorafgaande aan het toestaan van de methode van elektronisch gefaseerd stemmen, hetgeen bij besluit van 9 april tot wijziging van de bepalingen van het Kiesbesluit inzake het stemmen door middel van elektronische stemmachines is gerealiseerd (Stb. 1997, 164). Al met al zie ik gelet op het voorgaande geen belemmeringen om in het Kiesbesluit de onderhavige methode van stemmen als noodmaatregel mogelijk te maken. 5. Artikelgewijze toelichting Artikel I nderdeel A In dit onderdeel wordt uitdrukkelijk gesteld dat de methode alleen gebruikt mag worden indien de stempanelen van de stemmachines te klein zijn om alle ingeleverde kandidatenlijsten op te vermelden. De methode wordt nauwgezet omschreven. nderdeel B

9 Dit onderdeel heeft betrekking op de wijze waarop de kandidatenlijsten bij de nieuwe methode op de stemmachines vermeld moeten worden. Artikel II Artikel J 34, tweede lid/ bevat een voorhangprocedure voor een wijziging van het Kiesbesluit met betrekking tot de bepalingen inzake elektronische stemmachines. De voorhangprocedure is echter strikt genomen niet van toepassing ten aanzien van wijzigingen in de bepalingen in het Kiesbesluit met betrekking tot een methode van elektronisch stemmen op zich. De basis hiervoor is immers te vinden in artikel J 33, eerste lid, van de Kieswet. Gesteld kan derhalve worden dat de voorhangprocedure in ieder geval niet van toepassing is ten aanzien van artikel I, onderdeel A, van het onderhavige besluit, omdat dit onderdeel gebaseerd is op artikel J 33, eerste lid, van de Kieswet. Desalniettemin zal voor alle duidelijkheid de gehele regeling worden voorgelegd aan de beide kamers der Staten-Generaal. Voorzien is derhalve voor de gehele regeling in een inwerkingtreding bij koninklijk besluit. DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, W *-* o en

10 Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden Jaargang Besluit van 24 december 1997 tot wijziging van het Kiesbesluit in verband met de regulering van een noodoplossing voor het eventuele capaciteitsprobleem van stemmachines met stempaneel Wij Beatrix, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van ranje-nassau, enz. enz. enz. p de voordracht van de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken mr J. Kohnstamm van 19 december 1997, nr. CWI97/1807; Gelet op de artikelen J33 en J34 van de Kieswet; Gezien het advies van de Kiesraad van 24 september 1997; De Raad van State gehoord (advies van 17 december 1997, nr. W ); Gezien het nader rapport van de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken mr J. Kohnstamm van 19 december 1997, nr. CWI97/1807; Hebben goedgevonden en verstaan: Artikel l A Het Kiesbesluit 1 wordt als volgt gewijzigd: nder vernummering van het tweede lid tot derde lid wordt in artikel J 14 b een nieuw tweede lid toegevoegd, dat komt te luiden: 2. Indien bij een verkiezing het stempaneel van een stem machine die door nze Minister van Binnenlandse Zaken is goedgekeurd voor het gebruik bij de verkiezingen overeenkomstig de wijze, bedoeld in het eerste lid, onder a. niet groot genoeg is om alle kandidatenlijsten op te vermelden, kan de stemmachine zodanig ingericht worden, dat de kiezer overeenkomstig de volgende wijze op de stemmachine een stem op een kandidaat kan uitbrengen: de kiezer kiest eerst een kandidatenlijst uit een op het stempaneel getoond overzicht van alle nummers van de lijsten en, voorzover deze boven de lijst zijn geplaatst, van de aanduidingen van politieke groeperingen. Vervolgens maakt de kiezer een keuze voor een kandidaat door op een op het stempaneel vermeld overzicht van nummers, het nummer in te drukken dat correspondeert met het nummer van de kandidaat van voorkeur zoals vermeld op het overzicht van kandidatenlijsten dat boven het stempaneel is bevestigd. Staatsblad G 1 Q W h-* xj NJ

11 B 1 Sib laatstelijk gewijzigd bij besluit van IS december Stb Het advies van de Raad van State is openbaar gemaakt door terinzagelegging bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Tevens zal het advies met de daarbij tar inzage gelegde stukken worden opgenomen in het bijvoegsel bij de Staatscourant van 10 februari nr. 27. nder vernummering van het tweede lid tot derde lid wordt in artikel J 15 een nieuw tweede lid toegevoegd, dat komt te luiden: 2. Indien op een stemmachine wordt gestemd overeenkomstig de wijze, bedoeld in artikel J 14 b, tweede lid, worden de lijsten van kandidaten over wie de stemming moet geschieden bevestigd boven het stempaneel. p het stempaneel worden vermeld de nummers van de lijsten en, voorzover deze boven de lijst zijn geplaatst, de aanduidingen van politieke groeperingen. Daaronder wordt vermeld een overzicht van nummers, beginnend bij nummer 1 tot en met het nummer dat gelijk is aan het nummer van de laatste.kandidaat op de kandidatenlijst met de meeste kandidaten. Artikel II Dit besluit treedt in werking op een bij koninklijk besluit te bepalen tijdstip. Lasten en bevelen dat dit besluit met de daarbij behorende nota van toelichting in het Staatsblad zal worden geplaatst. Het ude Loo, 24 december 1997 Beatrix De Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken, J. Kohnstamm Uitgegeven de vijftiende januari 1998 De Minister van Justitie, W. Sorgdrager J STB3931 ISSN ' Sdu Uitgeven VGravenhage 1998 Staatsblad

12 NTA VAN TELICHTING 1. Inleiding nderhavige wijziging van het Kiesbesluit opent de mogelijkheid dat bij de verkiezingen een andere methode van elektronisch stemmen wordt gehanteerd indien de stempanelen van de stemmachines niet groot genoeg zijn om alle kandidatenlijsten op te vermelden. Bij de Tweede- Kamerverkiezingen in 1994 waren de stempanelen van het oude in 1979 goedgekeurde type stemmachine niet groot genoeg om alle 26 ingeleverde kandidatenlijsten op te vermelden. Deze stempanelen hebben namelijk ruimte voor 25 kolommen met elk 30 kandidaten. Aangezien partijen met meer dan 15 zetels in de Tweede Kamer meer dan 30. kandidaten kunnen stellen, waren in de meeste kieskringen 32 kolommen nodig om alle kandidatenlijsten op het stempaneel te vermelden. Als noodoplossing is toen door de toenmalige Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken toegestaan dat twee stemmachines gekoppeld werden, zodat een voldoende groot stempaneel kon worden bereikt. De stempanelen van het in 1991 goedgekeurde type stemmachine met 36 kolommen met 30 kandidaten waren groot genoeg om alle kandidatenlijsten op te vermelden. Dat de stempanelen van het oude type stemmachine bij de Tweede- Kamerverkiezingen in 1994 te klein waren om alle kandidatenlijsten te vermelden, werd pas duidelijk op de dag van de kandidaatstelling voor deze verkiezingen, derhalve 7 weken voor de dag van stemming. In korte tijd is toen in samenwerking met de fabrikanten van stemmachines, de Kiesraad, de Nederlandse rganisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk nderzoek TN, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en het Ministerie van Binnenlandse Zaken de koppeling tot stand gebracht. Deze koppeling heeft overigens naar tevredenheid gefunctioneerd. Van belang op te merken is, dat de koppeling van de stemmachines van het oude in 1979 goedgekeurde type stemmachine binnen het bereik van het Kiesbesluit viel. De methode van stemmen werd door de koppeling immers niet gewijzigd. Wel is vanzelfsprekend bezien of de koppeling van de stemmachines technisch realiseerbaar was, of het stemgeheim niet in gevaar werd gebracht, of er waarborgen waren dat een kiezer slechts één stem kan uitbrengen en of bij een koppeling de gebruikersvriendelijkheid van de stem met hod e niet in gevaar werd gebracht. Nader onderzoek stuitte echter niet op bezwaren, zodat de koppeling aanvaardbaar werd geacht voor het gebruik bij de verkiezingen. 2. Mogelijke capaciteitsproblemen met het in 1991 goedgekeurde type stemmachines met stempaneel bij de Tweede- Kamerverkiezingen in 1998 Niettegenstaande het feit dat bij de wet van 2 juli 1997 tot wijziging van de Kieswet, houdende verlenging van de duur van de stemming tot acht uur 's avonds alsmede regeling van diverse andere onderwerpen (Stb. 1997, 299) het aantal ondersteuningsverklaringen voor de inlevering van een kandidatenlijst verhoogd van 10 naar 30 per kieskring, is het niet uitgesloten dat bij de Tweede-Kamerverkiezingen in 1998 de stempanelen van het in 1991 goedgekeurde type stemmachine niet groot genoeg zijn om alle kandidatenlijsten op te vermelden. p deze stemmachine kunnen zoals hiervoor gesteld in totaal 36 kolommen met maximaal 30 kandidaten worden vermeld. Aangezien de PvdA, het CDA en de VVD bij deze verkiezingen ieder drie kolommen in beslag kunnen nemen en D66 twee kolommen, zullen er hiernaast nog 25 kandidatenlijsten op het stempaneel vermeld kunnen worden, derhalve 29 in totaal. W Staatsblad

13 Hoeveel kandidatenlijsten er worden ingeleverd bij de Tweede- Kamerverkiezingen in 1998, is pas definitief bekend op de dag van kandidaatstelling voor deze verkiezingen op 24 maart Momenteel hebben 35 politieke partijen hun aanduiding laten registreren bij de Kiesraad. Indien er bij verkiezingen 30 of meer kandidatenlijsten worden ingeleverd, is het op dat moment te laat om nog met een noodoplossing te komen, aangezien deze niet binnen het Kiesbesluit realiseerbaar is. Een koppeling van deze stem m ach i nes stuit immers reeds op praktische bezwaren af, omdat er dan voor elk stembureau twee stemmachines ingezet moeten worden, die niet beschikbaar zijn. Bij de vorige verkiezingen lag dit probleem veel kleinschaliger. Het ging toen om 44 gemeenten die het oude in 1979 goedgekeurde type stemmachines hanteerden. Doordat de stemmachinefabrikanten op korte termijn voldoende nieuwe stemmachines met 36 kolommen te huur of te koop aan konden bieden, kon in alle betrokken gemeenten voor elk stembureau een voorziening worden getroffen. 3. Elektronisch gefaseerd stemmen Na de Tweede-Kamerverkiezingen van 1994 zijn initiatieven ontplooid om met oplossingen voor het zogenaamde capaciteitsprobleem van stemmachines te komen. p verzoek van de toenmalige Minister van Binnenlandse Zaken heeft de Kiesraad een onderzoek verricht naar een andere methode van stemmen met behulp van stemmachines, de methode van elektronisch gefaseerd stemmen. Bij deze methode kan een in beginsel onbeperkt aantal kandidatenlijsten op de stemmachine worden vermeld. Dit komt doordat de kiezer bij deze methode op de stemmachine geen totaaloverzicht van alle kandidatenlijsten krijgt te zien. Bij deze methode stemt de kiezer namelijk in twee fasen; eerst kiest de kiezer een kandidatenlijst uit een op de stemmachine getoond overzicht van alle deelnemende politieke partijen en vervolgens kiest de kiezer een kandidaat uit de door de kiezer geselecteerde kandidatenlijst. De kiezer krijgt bij deze methode op de stemmachine derhalve alleen de kandidatenlijst te zien van de kandidaat van voorkeur. De Kiesraad heeft mij geadviseerd om deze methode van stemmen toe te staan, hetgeen heeft geleid tot een wijziging van het Kiesbesluit en de totstandkoming van de nieuwe Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines De methode van elektronisch gefaseerd stemmen is thans gereguleerd in artikel J 14 b, eerste lid, onder b, van het Kiesbesluit. ^ Praktijk is echter dat nog geen uitvoeringsvorm van elektronisch gefaseerd stemmen door mij is goedgekeurd of zelfs ter keuring aan mij is voorgelegd. Wel is bekend dat de Nederlandse rganisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk nderzoek TN te Delft thans op \ verzoek van een fabrikant een uitvoeringsvorm van elektronisch gefaseerd -^ stemmen aan een keuring onderwerpt. Bij de Tweede-Kamerverkiezingen in 1998 kan deze methode echter nauwelijks uitkomst bieden, omdat volgens gegevens van de producenten van stemmachines in in ieder geval meer dan 70% van de gemeenten bij de volgende Tweede- Kamerverkiezingen gestemd zal worden met stemmachines met stempaneel. De aanschaf van deze stemmachines hoeft hoge investeringen met zich meegebracht. De betrokken gemeenten zullen niet bereid zijn om alsnog een gefaseerde stemmachine - zo deze door mij wordt goedgekeurd - aan te schaffen, omdat de middelen hiervoor ontbreken. Een ander feit is dat terugkeer naar het stemmen met behulp van stembiljetten geen reële optie meer is, omdat de hiervoor benodigde middelen (stembussen, stemhokjas etc.) niet meer beschikbaar zijn. Staatsblad

14 4. plossing voor het eventuele capaciteitsprobleem met behulp van de huidige stemmachines Een producent van stemmachines heeft mij afgelopen zomer ter oplossing van het eventuele capaciteitsprobleem van het in 1991 goedgekeurde type stem machine met stem pa nee l een nieuwe methode van stemmen voorgelegd met gebruikmaking van deze stemmachines. Bij deze methode van stemmen worden de ingeleverde kandidatenlijsten niet op het stempaneel vermeld, maar direct boven het stempaneel in de klep of deksel van de stem machine. p het stempaneel worden bovenaan de aanduidingen van de politieke partijen vermeld met de lijstnummers. Daaronder worden vermeld nummer 1 tot en met het nummer dat overeenkomt met het aantal kandidaten dat op de langste kandidatenlijst staat vermeld. De kiezer dient bij deze methode net als bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen in twee fasen een stem uit te brengen. Eerst maakt de kiezer een keuze voor een politieke partij door het intoetsten op het stempaneel van de partij van voorkeur. Vervolgens kiest de kiezer een kandidaat door op het stempaneel het nummer in te toetsen dat corres- 'pondeert met het nummer van de kandidaat van voorkeur van de geselecteerde partij. Welk nummer de kandidaat van voorkeur heeft, kan de kiezer achterhalen op het totaaloverzicht van kandidatenlijsten dat direct boven het stempaneel in de klep van de stem machine is bevestigd. In het display van de stem machine wordt vervolgens het lijstnummer en de naam van de geselecteerde partij en de kandidaat vermeld. De kiezer heeft hierbij de mogelijkheid om een gemaakte keuze te herstellen. Van elektronisch gefaseerd stemmen in de zin van artikel J Ub, eerste lid, onder b, van het Kiesbesluit is bij deze methode geen sprake. Zoals hiervoor gesteld selecteert de kiezer bij de gefaseerde methode uit een op de stem machine getoond overzicht van politieke partijen eerst een partij van voorkeur door aanraking op de stemmachine van deze partij. In zoverre stemmen de voorgelegde methode en de methode van elektronisch gefaseerd stemmen dus overeen. Vervolgens selecteert de kiezer bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen een kandidaat uit de op de stemmachine getoonde kandidatenlijst van de partij van voorkeur door aanraking van de kandidaat van voorkeur. p dit punt wijken de methoden derhalve van elkaar af. Duidelijk is eveneens dat er bij de voorgelegde methode evenmin sprake is van zogenaamd direct stemmen in de zin van artikel J 14b, eerste lid, onder a, van het Kiesbesluit. Het voorgaande betekent derhalve dat de door de stem machinefabrikant voorgelegde methode niet in het Kiesbesluit is toegestaan. Dit feit was voor mij aanleiding om de methode voor te leggen aan de Kiesraad. Bij brief van 24 september 1997 heeft de Kiesraad mij advies uitgebracht over deze nieuwe methode van stemmen. De Kiesraad wijst mij er in de eerste plaats op dat de voorgelegde methode valt buiten de in het Kiesbesluit toegelaten mogelijkheden van elektronisch stemmen. De Raad wijst er hierbij uitdrukkelijk op dat er geen sprake is van elektronisch gefaseerd stemmen, zoals bedoeld in artikel J 14b, eerste lid. onder b, van het Kiesbesluit. De Kiesraad stelt voorts dat hij geen standpunt kan innemen over de wenselijkheid van de voorgelegde methode voor het gebruik bij de verkiezingen. Hierover kan naar het oordeel van de Kiesraad pas een standpunt worden ingenomen nadat de methode zorgvuldig is onderzocht in al dan niet nagebootste praktijksituaties, zoals ook bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen in gebeurd. De Kiesraad is van oordeel dat een dergelijk onderzoek, een eventueel hierop volgende aanpassing van het Kiesbesluit en vervolgens een keuring van de stemmachines niet voor de Tweede-Kamerverkiezingen van 1998 gerealiseerd kan worden. CD Staatsblad ro G 5

15 Met de Kiesraad ben ik van oordeel dat een nieuwe methode van elektronisch stemmen doorgaans nauwkeurig onderzocht dient te worden, alvorens deze in het Kiesbesluit wordt toegestaan. Praktisch feit is, dat thans reeds het Kiesbesluit gewijzigd moet worden, wil een methode nog bij de verkiezingen in 1998 gebruikt kunnen worden. Het standpunt van de Kiesraad dat dit niet te realiseren is, deel ik overigens niet. Weliswaar geldt voor de onderhavige wijziging van het Kiesbesluit ingevolge artikel J 34, tweede lid, van de Kieswet een voorhangprocedure van twee maanden, in de tussentijd kunnen fabrikanten echter de voorgelegde methode reeds informeel laten keuren door TN. Van de fabrikanten van stemmachines heb ik vernomen, dat de aanpassing van de stemmachine slechts een softwarematige aanpassing van de stemmachine betreft. Een uitgebreid onderzoek zoals bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen acht ik voorts in de onderhavige situatie niet nodig. De voorgelegde methode voldoet weliswaar niet aan de methode van elektronisch gefaseerd stemmen in de zin van het Kiesbesluit, maar vanzelfsprekend vertonen beide stemmethoden veel overeenkomsten. Verschil is dat de kiezer bij de voorgelegde methode in de «tweede fase» niet zoals bij de methode van elektronisch gefaseerd stemmen op de stemmachine op de naam van de kandidaat drukt, maar op het nummer dat overeenkomt met het nummer van de kandidaat op de betreffende kandidatenlijst. Deze kandidatenlijst is direct boven het stem paneel... bevestigd. Ik ben van oordeel dat het uitbrengen van een stem volgens de } voorgelegde methode niet moeilijker voor de kiezer is dan het uitbrengen van een stem volgens de huidige methode van stemmen met behulp van een stempaneel-stemmachine of de methode van gefaseerd stemmen. Dat de voorgelegde methode voldoende gebruikersvriendelijk is en aanvaardbaar voor gebruik bij de verkiezingen, is bevestigd door enkele hoofden burgerzaken van enkele gemeenten die met medewerkers van het ministerie van Binnenlandse Zaken de methode bij de stemmachinefabrikant hebben uitgeprobeerd. Vanzelfsprekend zal indien de methode wordt toegestaan de uitvoeringsvorm nog door een keuringsinstelling gekeurd moeten worden en door mij goedgekeurd worden voor het gebruik bij de verkiezingen. Hierbij zal aangetoond moeten worden dat de uitvoeringsvorm voldoet aan artikel J 33, tweede lid, van de Kieswet, artikel J 14b, tweede lid van het Kiesbesluit, en de Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines Voorts zullen de kandidatenlijsten, de aanduidingen en l ijst nummers van de politieke partijen en de nummers op de stemmachine vermeld moeten worden overeenkomstig een op grond van artikel J 15, derde lid, van het Kiesbesluit te ontwikkelen model. Daarnaast merk ik op dat aan een goedkeuring van stemmachines op grond van artikel J 33, derde lid, van de Kieswet voorwaarden verbonden kunnen worden. Ten slotte benadruk ik dat de voorgestelde methode ) slechts bij wijze van «noodmaatregel» toegestaan zal worden indien de stempanelen van de huidige stemmachines met stempaneel niet groot genoeg zijn om alle kandidatenlijsten te vermelden. De vraag kan rijzen waarom de methode niet algemeen wordt toegestaan voor het gebruik bij de verkiezingen. De voorkeur bestaat echter dat in zoveel mogelijk gemeenten bij elke verkiezing op dezelfde wijze met behulp van stemmachines wordt gestemd. Een groot deel van de kiezers is reeds vertrouwd met de huidige methode van stemmen waarbij de kiezer op het stempaneel een totaaloverzicht heeft van alle kandidatenlijsten. Indien daartoe geen noodzaak bestaat, is een wijziging van de methode derhalve minder wenselijk. Daarbij komt dat de methode die thans wordt gehanteerd minder tijd in beslag neemt dan de voorgestelde methode, omdat de kiezer één handeling minder behoeft te verrichten. Het feit dat de huidige methode reeds vertrouwd is bij een groot deel van de kiezers en het feit dat de stemhandeling minder tijd in beslag neemt, komt de voortgang in het stemlokaal ten goede. Een laatste argument om de Staatsblad

16 methode slechts als noodmaatregel toe te staan is dat er geen proef kan worden gedaan met de methode vóór de Tweede-Kamerverkiezingen van Een dergelijke proef heeft wel plaatsgevonden voorafgaande aan het toestaan van de methode van elektronisch gefaseerd stemmen, hetgeen bij besluit van 9 april tot wijziging van de bepalingen van het Kiesbesluit inzake het stemmen door middel van elektronische stem mach i n es is gerealiseerd (Stb. 1997,164). Al met al zie ik gelet op het voorgaande geen belemmeringen om in het Kiesbesluit de onderhavige methode van stemmen als noodmaatregel mogelijk te maken. 5. Artikelgewijze toelichting Artikel l nderdeel A In dit onderdeel wordt uitdrukkelijk gesteld dat de methode alleen gebruikt mag worden indien de stempanelen van de stemmachines te klein zijn om alle ingeleverde kandidatenlijsten op te vermelden. De methode wordt nauwgezet omschreven. nderdeel B it onderdeel heeft betrekking op de wijze waarop de kandidatenlijsten bij de nieuwe methode op de stemmachines vermeld moeten worden. Artikel II Artikel J 34, tweede lid, bevat een voorhangprocedure voor een wijziging van het Kiesbesluit met betrekking tot de bepalingen inzake elektronische stemmachines. De voorhangprocedure is echter strikt genomen niet van toepassing ten aanzien van wijzigingen in de bepalingen in het Kiesbesluit met betrekking tot een methode van elektronisch stemmen op zich. De basis hiervoor is immers te vinden in artikel J 33, eerste lid, van de Kieswet. Gesteld kan derhalve worden dat de voorhangprocedure in ieder geval niet van toepassing is ten aanzien van artikel l, onderdeel A, van het onderhavige besluit, omdat dit onderdeel gebaseerd is op artikel J 33, eerste lid. van de Kieswet. Desa l niettemin zal voor alle duidelijkheid de gehele regeling worden voorgelegd aan de beide kamers der Staten-Generaal. Voorzien is derhalve voor de gehete regeling in een inwerkingtreding bij koninklijk besluit. De Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken, J. Kohnstamm Staatsblad J ro 1

17 ++ # ** ** *# *#*+*++++ Aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof la Den Haag Ministerie van Binnenlandse Zaken. I 5Qrondwet jaarj Bijlagen Uw kenmerk ns kenmerk Datum CWI9V84 20 januari 1998 Inllchtlneen bij Q Doerfcleinummer mevr. mr. drs. E.B. Pronk (070) nderwerp voorhangprocedure artikelen in Kiesbesluit met betrekking tot elektronische stemmachines Departementionderdeel Stafafdeling Constitutionele Zaken, Wetgeving en Internationale Aangelegenheden Zn het Staatsblad van 15 januari 1998, nr. 21, is geplaatst het besluit van 24 december 1997 tot wijziging van het Kiesbesluit in verband met de regulering van een noodoplossing voor het eventuele capaciteitsprobleem van stemmachines met stempaneel. De wijziging voorziet in een noodoplossing voor het geval het aantal kandidatenlijsten bij de Tweede -Kamerverkiezingen zo groot is, dat ze niet allemaal op het stempaneel van de in 1991 goedgekeurde types stemmachines vermeld kunnen worden. Niettegenstaande de verhoging van het aantal ondersteuningsverklaringen voor de inlevering van de kandidatenlijsten, is niet uitgesloten dat deze situatie zich zal voordoen bij de Tweede -Kamerverkiezingen op 6 mei a. s. Hiervan zal sprake zijn indien er in een bepaalde kieskring of in alle kieskringen 30 of meer kandidatenlijsten worden Ingeleverd (er van uitgaande dat de vier grote politieke partijen gebruik zullen maken van hun recht als bedoeld in artikel H 6, tweede lid, tweede volzin, van de Kieswet om per kieskring meer dan 30 kandidaten te stellen). Zoals u waarschijnlijk bekend is, hebben aan de vorige Tweede- Kamerverkiezingen op 3 mei partijen deelgenomen. Hoeveel kandidatenlijsten er voor de Tweede-Kamerverkiezingen van dit jaar ingeleverd worden zal overigens pas op 24 maart 1998, de dag van de kandidaatstelling, bekend zijn. Alhoewel het thans onzeker is of er 30 of meer kandidatenlijsten worden ingeleverd, is een noodoplossing wenselijk, aangezien reeds meer dan 70% van de gemeenten van stemmachines met stempaneel gebruik maakt. De nieuwe methode van elektronisch stemmen is neergelegd in artikel I, onderdeel A, van bijgaand besluit. Zn de nota van toelichting op het besluit is de noodmethode uitgebreid toegelicht. Zk verwijs u hiervoor dan ook naar deze nota van toelichting. Artikel I, onderdeel B, van het besluit ziet op de wijze van vermelding van de kandidatenlijsten op de stemmachine indien gebruik wordt gemaakt van de noodoplossing. w Postadres Telefoon (070) Bezoekadres Iferzoefte btf bawitwoortf/no; Poslbus20Q11 Telefax (070) Schedeldoekshaven 200 dttum. kenmerk en 2500 EA Den Haag 2511 EZ Den Haag onderwerp t* vermejden ro G

18 Artikel J 34, tweede lid, van de Kieswet bevat een voorhangprocedure van twee maanden voor een wijziging van het Kiesbesluit met betrekking tot de bepalingen inzake elektronische stemmachines. Dit artikel is strikt genomen niet van toepassing ten aanzien van wijzigingen in de bepalingen in het Kiesbesluit met betrekking tot een methode van elektronisch stemmen op zich. De basis voor deze bepalingen is namelijk te vinden in artikel J 33, eerste lid, van de Kieswet. Dit artikel voorziet niet in een voorhangprocedure. In concreto betekent dit dat de voorhangprocedure niet van toepassing is op artikel I, onderdeel A, van het besluit van 24 december 1997 (artikel J 14b/ tweede lid van het Kiesbesluit). Dit onderdeel heeft immers betrekking op een methode van elektronisch stemmen op zich. De voorhangprocedure is echter wel van toepassing op artikel I, onderdeel B, van het besluit (artikel J 15, tweede lid). Voor de duidelijkheid wordt echter de gehele regeling hierbij voorgelegd aan de beide kamers der Staten- Generaal. Hierbij merk ik op dat, indien hieraan behoefte bestaat/ ik uiteraard bereid ben om de noodoplossing met behulp van een stemmachinefabrikant in een commissievergadering te demonstreren. Voorts deel ik u mee dat in het Staatsblad van 23 december 1997, nr. 712, is geplaatst het besluit van 15 december 1997 tot wijziging van het Kiesbesluit (wijzigingen van diverse aard). Met uitzondering van artikel I, onderdeel K, is dit besluit in werking getreden met ingang van l januari Artikel I, onderdeel K, voorziet eveneens in een wijziging in de bepalingen met betrekking tot elektronische stemmachines. Voor dit onderdeel geldt derhalve op grond van artikel J 34, tweede lid, van de Kieswet eveneens een voorhangprocedure van twee maanden. Ik hoop dat ik u met het bovenstaande voldoende heb geïnformeerd. Hoogachtend, DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN, j \/