Tweede Kamer der Staten-Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar VII Vaststelling van de begroting van de uitgaven en de ontvangsten van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (VII) voor het jaar Internetdemocratie Nr Samenstelling: Leden: Schutte (GPV), Te Veldhuis (VVD), ondervoorzitter, De Cloe (PvdA), voorzitter, Van den Berg (SGP), Van de Camp (CDA), Scheltema-de Nie (D66), Van der Hoeven (CDA), Van Heemst (PvdA), Noorman-den Uyl (PvdA), Oedayraj Singh Varma (GroenLinks), Dankers (CDA), Hoekema (D66), Rijpstra (VVD), Cornielje (VVD), O. P. G. Vos (VVD), Rehwinkel (PvdA), Luchtenveld (VVD), Wagenaar (PvdA), Rietkerk (CDA), De Boer (PvdA), Duijkers (PvdA), Verburg (CDA), Halsema (GroenLinks), Kant (SP), Balemans (VVD). Plv. leden: Rouvoet (RPF), Van Beek (VVD), Zijlstra (PvdA), Ravestein (D66), Van Wijmen (CDA), Augusteijn-Esser (D66), Balkenende (CDA), Barth (PvdA), Gortzak (PvdA), Rabbae (GroenLinks), Wijn (CDA), Dittrich (D66), Cherribi (VVD), Nicolaï (VVD), Van den Doel (VVD), Van Oven (PvdA), Brood (VVD), Apostolou (PvdA), Eurlings (CDA), Kuijper (PvdA), Belinfante (PvdA), Mosterd (CDA), Van Gent (GroenLinks), Poppe (SP), Essers (VVD). VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG Vastgesteld 15 december 1999 De vaste commissie voor Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties 1 heeft op 24 november 1999 overleg gevoerd met minister Peper van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en minister Van Boxtel voor Grote Steden- en Integratiebeleid over: de nota Ontwikkelingen in het kiesrecht ( VII, nr. 61); het werkprogramma van de kiesraad voor het jaar 2000 (BZK ); de brief van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties van 15 juni 1999 inzake de evaluatie van het kiesrecht van Nederlanders buiten Nederland in 1998 (BZK ); de brief van het lid Van der Hoeven van 23 juni 1999 inzake de Europese verkiezingen (BZK ); de brief van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties van 16 oktober 1998 inzake de hoogte van de kiesgerechtigde leeftijd (BZK ); de brief van de minister voor Grote Steden- en Integratiebeleid inzake het kabinetsstandpunt Rob-advies Grenzen aan de internetdemocratie (26 833, nr. 1); de brief van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties van 8 juli 1999 inzake ronselpraktijken van volmachtstemmen (BZK ). Van dit overleg brengt de commissie bijgaand beknopt verslag uit. Vragen en opmerkingen uit de commissie De heer Rehwinkel (PvdA) plaatste kanttekeningen bij de enigszins terughoudende opstelling van het kabinet in de nota over de ontwikkelingen in het kiesrecht. Gelet op de zorgelijk lage opkomst in met name sommige delen van de grote steden moeten alle mogelijkheden die ertoe kunnen bijdragen dat de politiek de mensen meer aanspreekt en de drempels om te gaan stemmen worden weggenomen, aangegrepen worden. Het kabinet staat dan ook terecht welwillend tegenover het langer openlaten van stembureaus. In de toelichtende opmerkingen op dit punt staat echter dat de niet-stemmers niet meer waarde hechten aan verlenging van de openingstijd dan wel-stemmers en dat daarom de KST42959 ISSN Sdu Uitgevers s-gravenhage 1999 Tweede Kamer, vergaderjaar , VII en , nr. 28 1

2 verlenging van de openingstijden niet wordt gezien als een opkomstbevorderende maatregel. Het is evenwel gebleken dat een niet-verwaarloosbare groep kiesgerechtigden voorkeur geeft aan een langere openstelling van de stembureaus in de avonduren, omdat zij juist van de latere uren gebruik willen maken om te gaan stemmen. Dan moet de conclusie zijn dat een dergelijke maatregel wel zinvol is. Kunnen daarom al bij de eerstvolgende reguliere verkiezingen de stembureaus tot op zijn minst negen uur open blijven? Wil het kabinet voorts bevorderen dat nieuwe kiezers welkomstbrieven worden gestuurd en dat het stemmen per post mogelijk wordt? Van de mogelijkheid van het stemmen per computer wordt ook geen hogere opkomst verwacht. Wel- en niet-stemmers zouden daar hetzelfde over denken. Evenwel moet in aanmerking worden genomen dat er een categorie is die bereid is haar stem uit te brengen als zij daarvoor niet de deur uit hoeft. Dan mag aan het creëren van deze faciliteit toch niet voorbij worden gegaan, zeker niet nu een aantal ontwikkelingen, zoals de invoering van stemmachines en gemeentelijke herindelingen, ertoe hebben geleid dat de kiezer fysiek een grotere afstand moet overbruggen om te kunnen stemmen. Wellicht kan het experiment met het zogenaamde kiezen op afstand, dat men voornemens is uit te voeren bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2003, al bij de Kamerverkiezingen van 2002 worden uitgevoerd. De heer Rehwinkel gaf op een interruptie van mevrouw Kant te kennen dat zijn opmerkingen over het nut van een opkomstplicht in Trouw alleen op persoonlijke titel waren gedaan. Hij heeft ermee zijn zorg tot uitdrukking willen brengen dat de opvattingen van grote delen van de samenleving niet meer tot uitdrukking komen in de samenstelling van de volksvertegenwoordiging. Hij staat dan ook nog steeds sympathiek tegenover zijn destijds geuite ideeën. Met een opkomstplicht wordt een beroep op de burger gedaan en hem duidelijk gemaakt dat het belangrijk is te gaan stemmen. De heer Rehwinkel wees er voorts op dat de kiezer vaak niet bekend is met de kandidatenlijsten. Dit komt onder meer doordat de kandidatenlijsten niet alle kiezers bereiken. Het is dan ook beter de kandidatenlijsten tegelijk met de oproepingskaarten naar het adres van de kiezer te sturen, ook al moet het Kiesbesluit daarvoor gewijzigd worden. Ook dient het mogelijk te worden dat op de kandidatenlijst meer informatie wordt verstrekt. De heer Rehwinkel verbaasde zich erover dat in de kabinetsnotitie met betrekking tot ondersteuningsverklaringen wel de argumentatie van de heer Kohnstamm en niet die van de meerderheid van de Kamer is opgenomen. De heer Kohnstamm die bij de behandeling van de desbetreffende wet staatssecretaris was, was tegenstander van het invoeren van het vereiste van ondersteuningsverklaringen voor in een vertegenwoordigend orgaan zittende groeperingen. De meerderheid van de Kamer was daar evenwel voor. Het argument van de Kamer was dat het stellen van een hogere eis aan anderen ook het stellen van een hogere eis aan zichzelf met zich brengt. In de notitie staat dat de hoofdstembureaus en de gemeenten die naar hun ervaringen op dit punt zijn gevraagd, het invoeren van het vereiste van ondersteuningsverklaringen voor zittende politieke groeperingen als onnodig belastend en negatief hebben ervaren. Daarmee wordt echter niet het volledige beeld weergegeven. De gemeenten Den Helder en Den Bosch zijn namelijk over het algemeen tevreden en zeggen geen grote problemen te hebben ervaren. Bovendien wordt in de notitie gezegd dat de gemeente Middelburg negatief op het vereiste ten aanzien van zittende groeperingen heeft gereageerd, maar in de reactie van de gemeente Middelburg zelf staat letterlijk dat zij voorstander is van het handhaven van de maatregel. Naar aanleiding van een interruptie van mevrouw Scheltema wees de heer Rehwinkel erop dat dankzij zijn amendement op dit punt, een Tweede Kamer, vergaderjaar , VII en , nr. 28 2

3 extreem rechtse partij niet in de Kamer kon terugkeren. Gelet op deze charmante bijkomstigheid heeft het amendement ook zijn nut bewezen, naast de noodzaak om een hogere eis ook eenmaal aan zittende groeperingen te stellen. Vanwege de mogelijk nadelige gevolgen voor kleinere partijen was de heer Rehwinkel bereid te bezien of thans een nadere standpuntbepaling gewenst is. Op een interruptie van mevrouw Van der Hoeven gaf hij aan dat als een partij met een onderbreking van de zittingsduur terugkomt in een vertegenwoordigend lichaam, de groepering als een nieuwe groepering moet worden beschouwd. De heer Rehwinkel sprak voorts over het strafbaar stellen van het ronselen van ondersteuningsverklaringen. Het kabinet meent dat een dergelijke strafbaarstelling voornamelijk symbolische betekenis zou hebben vanwege de problemen met de handhaafbaarheid. De heer Rehwinkel drong niettemin aan op een wettelijke maatregel om het ronselen van ondersteuningsverklaringen tegen te gaan. Eventueel moet de Kamer zelf het initiatief nemen voor een wettelijke regeling op dit punt. Het kabinet maakt terecht haast met het combineren van verkiezingen. Inmiddels zijn daarmee in Noord-Brabant goede ervaringen opgedaan en het verdient thans aanbeveling na te gaan of ook de verkiezingen voor het Europees Parlement met andere verkiezingen kunnen worden gecombineerd. Een voordeel van combinering van de verkiezingen is dat de kiezers minder vaak naar de stembus hoeven. Daarnaast bevordert combinering de opkomst. De ervaring in andere landen leert bovendien dat kiezers heel goed in staat zijn onderscheid te maken tussen de campagnes en bij het uitbrengen van hun stem de combinering niet verwarrend hoeft te werken. De informatie- en communicatietechnologie biedt nieuwe kansen om de burger te betrekken bij de politiek. In de gemeente Den Haag wordt met het project «Den Haag informatiseert» het komend jaar in iedere huiskamer een modem aangebracht, waardoor via internet toegang tot het zogenaamde residentienet mogelijk is en de burger zich meer interactief met de politiek kan bezighouden. Wat is de opvatting van de minister over het initiatief van de gemeente Den Haag? Is hij bereid er bij andere gemeenten op aan te dringen dergelijke initiatieven te nemen? De heer Brood (VVD) vond dat het trekken van de aandacht van burgers voor de politiek vereist dat men zicht heeft op het dagelijks leven van die burgers en dat men weet waaraan zij prioriteit geven. De politiek moet nu eenmaal concurreren met andere maatschappelijke verschijnselen waarvoor de burger interesse heeft of, vanwege zijn werk, moet hebben. In tegenstelling tot fabrikanten die precies weten wat de wensen van de kopers zijn, weet de politiek weinig over de motivatie en de prioriteitsstelling van de kiezer bij het verdelen van zijn tijd over de verschillende activiteiten. Meer onderzoek is thans nodig om te kunnen achterhalen wat de kiezer beweegt om al dan niet te gaan stemmen. Welke plaats neemt de politiek in in het leven van de burger? Hoe kan men ervoor zorgen dat bij de prioriteitsafweging van de burger de politiek een meer centrale plaats krijgt? Pas als men dat precies weet, kan men de aandacht van mensen trekken. Thans valt al wel uit het NKO op te maken wat de hoofdlijnen zijn bij het in kaart brengen van het stemgedrag van de burger. De bereidheid om de stem uit te brengen wordt in eerste instantie bepaald door de mate waarin mensen belang toekennen aan het orgaan waarvoor de stem wordt uitgebracht en de mate waarin die stem het gedrag van dat orgaan bepaalt. De beslissing om daadwerkelijk te gaan stemmen hangt mede af van de fysieke moeite die men vervolgens moet doen. Hoewel drempelverlagende maatregelen symptoombestrijding inhouden, kunnen zij dus niet achterwege blijven. In dat verband verdienen allereerst die burgers aandacht die het meeste moeite moeten doen om hun stem Tweede Kamer, vergaderjaar , VII en , nr. 28 3

4 uit te brengen en dat zijn de Nederlanders die in het buitenland verblijven. Van de circa Nederlanders in het buitenland willen er gemiddeld hun stem uitbrengen. Voor hen geldt dat zij veel eerder dan Nederlanders in het thuisland moeten beslissen dat zij willen stemmen. Daartoe moeten zij zich afzonderlijk laten registreren. Voor Nederlanders in het buitenland zou dan ook ICT de uitkomst kunnen bieden. Die technologie is niet gebonden aan grenzen en met behulp daarvan kan een grotere groep Nederlanders worden bereikt. Aan het andere aspect, de interesse in de politiek, tracht men iets te doen met de oprichting van het Forum voor democratische ontwikkeling. Evenwel moet geconstateerd worden dat een dergelijk platform de burgers niet direct helpt bij het onderkennen van het belang van het steunen van een politiek orgaan. Natuurlijk heeft het Forum in algemene zin wel betekenis, maar het blijkt toch vooral mensen te trekken die al actief zijn in de democratie. Beter is het de mogelijkheid van debatonderwijs op scholen te benutten. Daarmee worden mensen gevoelig gemaakt voor de tegenstellingen die inherent zijn aan het bedrijven van politiek. Wil de minister de mogelijkheden op dit punt en het effect ervan nader onderzoeken? Hierbij gaat het immers om de werkelijke oorzaak van de afname van de opkomstplicht. Bovendien zijn in andere landen behoorlijke resultaten geboekt met activiteiten in het kader van het onderwijs. De heer Brood sloot zich wat de ondersteuningsverklaringen voor zittende politieke groeperingen en het strafbaar stellen van het ronselen van ondersteuningsverklaringen aan bij de opmerkingen van de heer Rehwinkel. Welke verkiezingen met elkaar gecombineerd kunnen worden, zou volgens hem aan de hand van een experiment bepaald kunnen worden. Hij wees er ten slotte op dat in de beantwoording van de schriftelijke vragen om onduidelijke redenen het primaat van de Tweede Kamer in verband wordt gebracht met het moment waarop de verkiezingen voor Eerste en Tweede Kamer worden gehouden. Een toelichting op dat punt is nodig. Mevrouw Van der Hoeven (VVD) vond dat de resultaten van het NKO het belang van burgerschapsvorming onderstrepen. Echter, burgerschapsvorming zonder politiek bewustzijn is een lege huls. In tegenstelling tot de minister ziet het CDA in dit kader een rol voor de politieke partijen weggelegd. Het lijkt er namelijk op dat de huidige minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties burgerschapsvorming als een overheidstaak beschouwt, gelet op de oprichting van het forum voor democratische ontwikkeling. Met financiering van dat platform alleen wordt evenwel geen recht gedaan aan de politieke pluriformiteit die Nederland kent en die in stand moet blijven. Het is zaak de politieke partijen bij de activiteiten van het forum te betrekken. Op welke manier zal dat gebeuren? Waarom wordt niet overwogen politieke partijen ook financieel te stimuleren een duidelijk profiel op te bouwen en om mee te doen aan de burgerschapsvorming? De vermindering van het aantal stemdistricten heeft het nodig gemaakt een grotere afstand te overbruggen om te kunnen stemmen. Er moet alles aan gedaan worden dat het overbruggen van die afstand wordt vergemakkelijkt. De mogelijkheden van het stemmen per telefoon, per brief of per internet zouden dan ook verder ontwikkeld moeten worden en voor degenen die naar een stembureau moeten, moeten die langer openblijven. Verder moeten de kandidatenlijsten naar het adres van de kiezer worden gestuurd. Het idee om de kiezer te verplichten te gaan stemmen, is op zichzelf niet slecht, maar het past niet bij het karakter van het stemrecht en daarom moet men met het invoeren van die plicht zeer terughoudend zijn. Wel zou het goed zijn nieuwe kiezers en nieuwe inwoners van een gemeente apart te benaderen. Tweede Kamer, vergaderjaar , VII en , nr. 28 4

5 Terecht zullen de stemmachines aan test- en goedkeuringsprocedures worden onderworpen en terecht wordt er naar gestreefd op zoveel mogelijk plaatsen in Nederland stemmen mogelijk te maken. Het stemmen via internet kan de opkomst bevorderen, maar daarmee zal het publieke karakter van het stemmen verloren gaan. Uit het NKO blijkt evenwel dat het publieke karakter voor veel mensen belangrijk is. Hoe kan dat publieke karakter ook bij de virtuele stemomgeving gestalte worden gegeven? Invoering van het vereiste van ondersteuningsverklaringen voor zittende groeperingen brengt veel administratief werk en extra kosten voor de hoofdstembureaus en de politieke partijen met zich mee. Het is echter niet verstandig de wet op dit punt al snel na invoering te wijzigen. Zou men toch terugkeren naar de oude situatie, de situatie waarin zittende partijen niet opnieuw ondersteuningsverklaringen hoeven te verzamelen, dan moet er wel een sluitende regeling komen voor partijen die van naam veranderen. Het ronselen van ondersteuningsverklaring moet strafbaar worden, ook al is handhaving moeilijk. Niet alleen gaat van strafbaarstelling een preventieve werking uit, het is ook een teken dat veel waarde wordt gehecht aan eerlijke en onafhankelijke verkiezingen. De minister wil al een wetsvoorstel opstellen om tot bundeling van verkiezingen te kunnen komen. Het advies van de commissie-elzinga, dat in januari is te verwachten, zou evenwel aanleiding kunnen zijn het tussentijds ontbinden van gemeenteraad en de provinciale staten mogelijk te maken. Daarom is het beter de verschillende vairanten in het licht van het advies van de commissie-elzinga te bezien en voorlopig te wachten met nieuwe wettelijke regelingen op dit punt. Mevrouw Van der Hoeven vond dat de minister de klacht van de slechte bereikbaarheid van de stembureaus enigszins bagatelliseert. In het overleg tussen het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, het IPO en de VNG moet hierover gesproken worden. Het stemmen in het stembureau naar keuze wordt gepresenteerd als een alternatief voor het verplichten van gemeentebesturen om alle stembureaus voor iedereen toegankelijk te maken. In aanmerking moet worden genomen dat er 20% minder stemdistricten zijn gekomen en dat daardoor de afstand tot stembureaus aanmerkelijk groter is geworden. Dan kan het stemmen in het stembureau naar keuze niet als een redelijk alternatief worden aangemerkt. Kan het bemannen van de stembureaus met vrijwilligers bevorderd worden met de huidige regeling en wordt bij het aantrekken van vrijwilligers nog steeds een leeftijdsgrens gesteld? Ten slotte wees mevrouw Van der Hoeven erop dat de verschillende brieven over de opkomstbevordering afwisselend de minister voor het GSI en de minister van BZK als eerste ondertekenaar hebben. Wie is de eerstverantwoordelijke op dit punt? Mevrouw Scheltema-de Nie (D66) zag in de uitslag van het NKO de bevestiging dat de burger zijn geringe invloed op de macht als negatief ervaart. De beperkingen voor de burger vloeien volgens haar voort uit het huidige stelsel. Dat verhindert dat burgers het idee hebben dat zij met het uitbrengen van een stem een politieke overtuiging kenbaar maken, een partij steunen of direct bijdragen aan de uiteindelijke machtsuitoefening. De uitslag van de stemming leidt namelijk niet tot een bepaalde keus van de minister-president of de burgemeester. Met verkiezingen worden alleen maar de krachtsverhoudingen tussen de politieke partijen bepaald. Juist met de voorstellen van D66 ten aanzien van het kiesstelsel zou iets gedaan kunnen worden aan de diepere oorzaak: het gebrek aan interesse van de burger. Om die te wekken moeten alle mogelijke manieren aangegrepen worden en een daarvan zou kunnen zijn de burger de gelegenheid te bieden zowel een stem op de macht als een stem op de controle van de macht uit te brengen. Dat zou het systeem minder abstract maken. Tweede Kamer, vergaderjaar , VII en , nr. 28 5

6 Ter bevordering van de opkomst zou men ook kunnen denken aan het invoeren van de opkomstplicht, maar bedacht moet worden dat stemmen een recht is en dan moeilijk tegelijk als een plicht kan worden aangemerkt. De bevordering van burgerschapskunde is op zichzelf wel goed, maar heeft tegelijk iets betuttelends en het oprichten van een forum voor democratische ontwikkeling doet denken aan het organiseren van een brede maatschappelijke discussie. Het kabinet zou ook met meer voor de hand liggende maatregelen kunnen beginnen en het de burger allereerst gemakkelijker kunnen maken om te gaan stemmen. Daartoe zouden de stembureaus langer moeten openblijven, de kiezer zelf moeten kunnen bepalen waar hij gaat stemmen, zouden er mobiele stembureaus moeten komen, stemmen op afstand mogelijk moeten zijn, de kandidatenlijsten naar het woonadres van de kiezer moeten worden gestuurd en een oproepkaart gemakkelijk omgezet kunnen worden in een kiezerspas. Uiteraard moeten de stemmachines onderhevig zijn aan wettelijke schouwings- en toetsingsprocedures, zodat ze volledig betrouwbaar zijn. Het belangrijkste is evenwel het realiseren van virtuele stembureaus. Zij dienen er zo snel mogelijk te komen, het liefst nog voor de verkiezingen in Internet biedt de burger naast het virtuele stemmen namelijk ook de mogelijkheid vaker met vertegenwoordigers van de overheid in contact te treden. Mevrouw Scheltema vroeg in dit verband of de elektronische identiteitskaart te zijner tijd kan worden gebruikt als kiezerspas. De evaluatie van de ondersteuningsverklaringen heeft bevestigd dat de eis voor ondersteuningsverklaringen voor reeds in een vertegenwoordigd lichaam zittende politieke groeperingen moet komen te vervallen. Dit vereiste veroorzaakt nodeloze bureaucratie, is onnodig belastend en wordt als negatief ervaren. Men kan niet zeggen dat deze groeperingen lichtvaardig aan de verkiezingen deelnemen. De groepering heeft bewezen dat zij aan de verkiezing kan deelnemen. Bovendien moet een zittende groepering meedoen aan de verkiezingen, omdat zij gehouden is haar functioneren door de kiezers te laten beoordelen. Daarom moet de wet op dit punt zo snel mogelijk gewijzigd worden. Bovendien zou men kunnen stellen dat door ook van zittende groeperingen ondersteuningsverklaringen te verlangen, voor hen zwaardere eisen gelden. Als de groepering evenwel enige tijd niet in een vertegenwoordigend lichaam zitting heeft, zou het vereiste van ondersteuningsverklaringen voor haar weer wel moeten gelden. Het ronselen met volmachten is strafbaar, maar het ronselen met ondersteuningsverklaringen niet. Het laatste zou ook strafbaar gesteld moeten worden, ook al heeft de strafbaarstelling slechts symbolische waarde; zij kan namelijk een preventieve werking hebben. Het combineren van verkiezingen kan nuttig zijn, maar daartoe mag niet overhaast besloten te worden. Daarvan lijkt nu enigszins sprake te zijn, gelet op de voorstellen van het kabinet. Er moet op dit punt evenwel eerst advies worden gevraagd aan VNG, het IPO en de kiesraad. Vooral is het nodig dat het rapport van de commissie-elzinga wordt afgewacht. Dat kan immers voorstellen voor gemeenteraad en provinciale staten met zich brengen die het combineren van verkiezingen weer bemoeilijken. Stemmen in het buitenland brengt ook veel bureaucratie met zich mee. Is het niet mogelijk de registratie weer op de ambassadeposten te doen en de stemmen met de ambassadepost terug te zenden? Het nut van het inrichten van virtuele stembureaus zou met name voor de Nederlanders in het buitenland een oplossing kunnen zijn. Ook met het oog hierop, dient deze mogelijkheid nadrukkelijk de aandacht van het kabinet te hebben. Mevrouw Oedayraj Singh Varma (GroenLinks) zag ook veel in de mogelijkheden van het elektronisch stemmen, maar wees wel op enkele knelpunten. Allereerst is er het gevaar dat gegevens via internet te achterhalen of te manipuleren zijn. Verder moet rekening gehouden worden met verstoring van het systeem door kwaadwillende hackers. Hoe Tweede Kamer, vergaderjaar , VII en , nr. 28 6

7 blijft de stem geheim? Zullen burgers vertrouwen hebben in het elektronische systeem? Wordt niet het grondwettelijk beginsel van gelijke behandeling van alle kiezers geschonden? Niet iedereen is namelijk vertrouwd met digitale systemen. Terecht wil het kabinet eerst experimenten met het elektronisch stemmen houden, maar is niet een publiek debat nodig voordat dergelijke experimenten worden omgezet in beleid? Mevrouw Varma wilde vooralsnog de wet op het punt van de ondersteuningsverklaringen voor zittende groeperingen niet wijzigen. Evenwel had zij begrip voor de bezwaren die van verschillende kanten zijn geuit. Ziet de minister geen mogelijkheden om samen met de stembureaus oplossingen te bedenken voor de administratieve rompslomp? Wat is zijn eigen standpunt in dezen? Op welke manier denkt hij verbetering te kunnen aanbrengen? Het ronselen van ondersteuningsverklaringen is zeer verwerpelijk. Daarom moet de minister dit strafbaar stellen en met wetgeving op dit punt te komen. Als de minister niet met voorstellen komt, zou de Kamer het initiatief moeten nemen. De minister heeft aangegeven dat het onderwijs een taak heeft bij het bevorderen van de opkomst. In de lessen geschiedenis en maatschappijleer zou de interesse voor de politiek vergroot kunnen worden, maar het is de vraag of daarmee de opkomst onder jongeren wordt bevorderd. Er is meer nodig. Inderdaad gaan in sommige delen van de grote steden weinig mensen stemmen. Met name de migranten kennen de politieke partijen niet goed. Welke plannen heeft de minister voor het GSI om de opkomst onder migranten te bevorderen? Bij de laatstgehouden verkiezingen heeft het ministerie van BZK de verkiezingsprogramma s niet meer in de landstalen van de migranten uitgebracht. Dat is jammer. Wil de minister bij de komende verkiezingen wel gebruik maken van migrantenmedia en vertalingen? Verlenging van de openstelling van de stembureaus tot op zijn minst negen uur zou een prima service zijn. De gemiddelde afstand tot het stemlokaal mag niet groter worden en het aantal stemdistricten zou dan ook niet verder moeten worden verminderd. Op welke manier kan het stemmen per telefoon technisch mogelijk worden gemaakt? Hoe kunnen de knelpunten bij het stemmen per post worden weggenomen. In sommige steden is de bezorging van de post gebrekkig, zodat niet vaststaat of de post goed en op tijd aankomt. Ook bij het stemmen in het buitenland zijn er nog veel belemmeringen. Wil de minister op de Nederlandse vertegenwoordigingen in het buitenland alle mogelijke voorzieningen, ook de virtuele, treffen, zodat het stemmen in het buitenland beter mogelijk wordt? Wat het combineren van verkiezingen betreft kan, gelet op allerlei onduidelijkheden, beter eerst alleen worden geëxperimenteerd. Mevrouw Kant (SP) zag de lage opkomstcijfers als een weerspiegeling van het gebrek aan vertrouwen in de politiek. De burgers vinden blijkbaar dat de politiek hun problemen niet oplost en besluiten daarom niet te gaan stemmen. De verminderde opkomst zorgt vervolgens voor een neergaande spiraal: des te minder mensen gaan stemmen, des te minder mensen er zijn waarmee de politieke partijen rekening hoeven te houden, hetgeen de afstand tussen de burger en de politiek verder vergroot. Het gebrek aan vertrouwen in de politiek is waarschijnlijk het gevolg van het feit dat de politiek voor slepende problemen geen oplossing kan bieden. Ter illustratie wees mevrouw Kant op de problemen in de sectoren onderwijs en zorg. Daarnaast is er de cultuur van partijpolitieke benoemingen, het niet-nakomen van verkiezingsbeloften en de introductie van de sorrydemocratie. Daar komt bij dat de grote politieke partijen steeds minder worden geïdentificeerd met een ideologie en dat die partijen het nastreven van een maakbare samenleving hebben afgezworen. Verder is er de afbraak van verantwoordelijkheid en de afname van solidariteit Tweede Kamer, vergaderjaar , VII en , nr. 28 7

8 waardoor velen zich buitengesloten voelen en ten prooi vallen aan ongeïnteresseerdheid voor de publieke zaak. De mate van interesse in de publieke zaak blijkt mede te worden bepaald door sociaal-economische omstandigheden. In de armere wijken gaan steeds minder mensen stemmen. In de rijke wijken is de opkomst zelfs 27% hoger dan in de arme. Vooral onder jongeren is de opkomst laag, wellicht mede onder invloed van het feit dat zij de opkomstplicht niet meer hebben gekend. Misschien moet men daarom de moed hebben kiezers te wijzen op hun plicht zich uit te spreken over het beleid. Met een discussie hierop zouden de mogelijkheden op dit punt kunnen worden verkend. Het is echter vooral een taak van de politieke partijen zelf om de betrokkenheid te vergroten. Zij behoren een intermediair te zijn tussen de burger en de politiek. De politieke partijen streven evenwel steeds minder naar invloed op de massa en opereren steeds meer als een kaderpartij De oplossing voor het probleem van de lage opkomst moet dan ook meer gezocht worden in de politiek-culturele sfeer. Wellicht verdient het aanbeveling de mensen in de gelegenheid te stellen twee stemmen uit te brengen: een voor de macht en een voor de controle op de macht. Het verlagen van de kiesgerechtigde leeftijd heeft thans geen zin. Eerst moeten de jongeren die wel mogen stemmen meer geïnteresseerd raken in de politiek. Extra maatschappijleer lost dit probleem niet op. Het onderwijs moet veel meer gericht zijn op het opleiden van mensen tot weerbare en kritische burgers en niet alleen op het bijbrengen van kennis. Een manier om iets aan bevordering van de opkomst te doen zou het inrichten van mobiele stembureaus en het creëren van de mogelijkheid van het elektronisch stemmen kunnen zijn, maar het effect hiervan zal niet groot zijn. Bovendien moet bedacht worden dat niet iedereen in gelijke mate toegang tot het internet heeft. Hoe kan daarin verandering worden gebracht? Mevrouw Kant sprak voorts over enkele organisatorische aspecten. Het combineren van de verkiezingen voor de leden van de gemeenteraad en de provinciale staten vond zij ongewenst. De verschillende campagnes zullen de kiezer in verwarring brengen. Voor hem moet duidelijk zijn waarover die gaan. Wat het vereiste voor ondersteuningsverklaringen betreft, vond mevrouw Kant de bureaucratie een zorgelijk punt, maar zij steunde voorshands de afschaffing ervan niet. Er moeten evenwel heel goede argumenten zijn om het systeem dat nu geldt te handhaven. Mevrouw Kant wees er ten slotte op dat de lage opkomst een bedreiging kan zijn voor de legitimiteit van de democratie. Een manier om de opkomstplicht te bevorderen is misschien iedereen op de verkiezingsdag vrij geven. Wat vindt de minister van die suggestie? Zij memoreerde de woorden van haar fractieleider: een democratie zonder kiezers is hetzelfde als een voetbalelftal zonder spelers. De democratie is evenwel te waardevol om haar als het droge zand van het strand te laten weglekken tussen de vingers van de gebalde vuist. De heer Van den Berg (SGP) vond dat de oorzaak van de lage opkomstcijfers gezocht moet worden in het functioneren van de politiek zelf. Zij dient betrouwbaar, geloofwaardig en herkenbaar te zijn. Daarmee wordt veel meer aan de bevordering van de opkomst gedaan dan met allerlei veranderingen in het stemsysteem. Het NKO geeft ook aan dat partijpolitieke elementen als de duidelijkheid van de partijen en de binding ervan met de kiezers van belang zijn voor de opkomst. Van meer technisch faciliërende maatregelen mogen geen wonderen worden verwacht. Het vereiste van ondersteuningsverklaringen voor zittende groeperingen heeft onnodig administratieve en financiële lasten tot gevolg en voor kleinere politieke groeperingen die niet evenredig over het land zijn gespreid, werkt het buitengewoon complicerend. Daarom dient de wet op dit punt zo spoedig mogelijk en voor de aanstaande verkiezingen te Tweede Kamer, vergaderjaar , VII en , nr. 28 8

9 worden heroverwogen. Het vereiste van ondersteuningsverklaringen moet wel voor nieuwe partijen blijven gelden. Het ronselen van ondersteuningsverklaringen moet zonder meer strafbaar worden, temeer daar die strafbaarstelling een preventieve werking zal hebben. Hoewel aan het combineren van verkiezingen voordelen zitten, overheersen toch de nadelen. Mocht men het voornemen op dit punt toch willen uitvoeren, dan zal eerst nader overleg hierover moeten worden gevoerd. Het gevaar van het combineren van verkiezingen is dat niet duidelijk blijft om welk orgaan het gaat en dat de aandacht nog meer naar de landelijke politiek zal uitgaan. Het moet juist gaan om het eigen karakter van de organen waarvoor de leden worden gekozen. Wel zou er meer verschil kunnen komen in periodes van uitschrijven van verkiezingen. Echter, alle mogelijkheden moeten wel in hun onderling verband worden beoordeeld. Het is immers mogelijk dat de commissie-elzinga adviseert de ontbindingsmogelijkheden voor gemeenteraad en provinciale staten te verruimen. Voor de verkiezingen wordt doorgaans een woensdag genomen. Gebruikmaking van een andere dag van de week kan voorkomen dat de verkiezingsdag samenvalt met de biddag. In sommige delen van het land werkt het samenvallen van de biddag met verkiezingen opkomstbelemmerend. In ieder geval dient de zondag altijd buiten beschouwing te worden gelaten. Uit het NKO blijkt dat van een langere openstelling van de stembureaus geen opkomstbevorderend effect kan worden verwacht. De vraag is dan of de bureaus langer moet openblijven, ook omdat het werven van vrijwilligers er daardoor niet gemakkelijker op zal worden. Eerder zou men iets moeten doen aan de toegankelijkheid van alle stembureaus voor lichamelijk gehandicapten. Bovendien moet men zo nodig gehandicapten op alternatieven wijzen, zodat zij eventueel wel op een gemakkelijke manier hun stem kunnen uitbrengen. Bij de verkiezing van leden voor de waterschappen is een proef gehouden met telefonisch stemmen. Gebleken is dat die manier van stemmen de opkomst niet verhoogt. Nog geen 10% van de kiezers maakte gebruik van die mogelijkheid. Bovendien is gebleken dat men hiermee de betrokkenheid niet vergroot. Thans heeft het elektronisch stemmen veel aandacht, maar hieraan kleven nog veel onzekerheden, zoals twijfel aan de betrouwbaarheid en het gevaar van misbruik. Ten slotte vroeg de heer Van den Berg aandacht voor de perikelen met het stemmen in het buitenland. Nog steeds zijn er Nederlanders die zich verbonden voelen met het vaderland en die bij verkiezingen hun stem willen uitbrengen. Een probleem voor hen blijkt de registratie. Bevestiging daarvan komt vaak veel te laat. Het antwoord van de regering De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties meende dat voor de lagere opkomst thans verschillende oorzaken zijn aan te wijzen: de grotere dynamiek van de samenleving, het verdwijnen van de grote ideologieën en een andere verhouding tussen civil society en political society. Verder speelt het gebrek aan herkenbaarheid een rol. Het Nederlandse kiesstelsel brengt met zich dat politici niet een eigen district hebben. Mensen hechten echter aan een persoon en daarom zal zich in de toekomst de legitimiteitsvraag indringend voordoen. De burger wil weten wie hem vertegenwoordigt en de politicus wil weten door wie hij is gekozen. Er is een notitie over het kiesstelsel in voorbereiding waarin dit punt aan de orde zal komen. Thans is een meer diepgaand onderzoek nodig, want met het NKO heeft men niet alle mogelijke oorzaken kunnen verkennen. Wel is duidelijk dat een hogere opkomst het gevolg zal zijn van een grotere interesse en niet Tweede Kamer, vergaderjaar , VII en , nr. 28 9

10 alleen van technische aanpassingen. Bij het wekken van de interesse zouden de politieke partijen een belangrijke rol kunnen spelen. De verlenging van de openingstijd van het stembureau met een uur heeft naar zijn ervaring in Rotterdam 5% meer kiezers opgeleverd. Daarom is het zeer wel de moeite waard een verdere verlenging van de kiezersdag te overwegen. Ook zou een andere dag van de week in aanmerking moeten kunnen komen als verkiezingsdag. Men zou zelfs kunnen denken aan verdeling van de verkiezingen over twee dagen. De verkiezingsdag zou als dag van de democratie gevierd kunnen worden met een vrije dag. Daarvoor is echter overleg met de sociale partners nodig. De vrije dag kan niet aan de andere vrije dagen toegevoegd worden, maar zal in mindering moeten komen op de bestaande verlofdagen. De minister ging voorts in op de opmerkingen over de ondersteuningsverklaringen. Hij zei op dit punt met een schriftelijke reactie te komen. Daarmee wil hij proberen aan te tonen dat het nodig is het vereiste van ondersteuningsverklaringen voor zittende groeperingen te heroverwegen. Een reden daarvoor is de grote administratieve belasting. De minister zei uit de opmerkingen van de leden te hebben opgemaakt dat het ronselen van ondersteuningsverklaringen strafbaar moet worden gesteld. Hij wees erop dat deze strafbaarstelling moeilijk handhaafbaar zal zijn, maar op dit punt de mening van de Kamer te zullen volgen. Deelname aan het forum voor democratische ontwikkeling is voor iedereen mogelijk. De politieke partijen worden actief uitgenodigd, maar zij worden ook gestimuleerd zelf aan burgerschapsvorming te doen. Het oprichten van een forum voor democratische ontwikkeling is niet de enige oplossing voor het probleem van de lage opkomst. Bevordering van het politieke debat in de lessen maatschappijleer kan een bijdrage leveren aan het wekken van de politieke interesse. Er bestaan naar zijn mening voldoende instrumenten waarmee het debatonderwijs kan worden bevorderd. In het voorjaar zal de Kamer schriftelijk op de hoogte worden gesteld van de voortgang van de wetgeving over het combineren van verkiezingen. In januari zal ook de commissie-elzinga rapport uitbrengen, zodat de Kamer een samenhangend oordeel kan vellen. Een voorontwerp van wet wordt inmiddels opgesteld. De minister ging voorts in op de opmerkingen over de faciliëring van de stembureaus en zei met de staatssecretaris van Financiën overleg te willen voeren over fiscale vergoeding voor het werk op stembureaus. Leeftijdsdiscriminatie is bij het bemensen daarvan niet meer aan de orde. Er wordt veel gedaan om stemlokalen toegankelijk te maken voor gehandicapten, maar het lukt de gemeenten niet altijd geschikte locaties te vinden. Met diverse circulaires worden zij op hun verantwoordelijkheid in dezen gewezen. Wat het stemmen in het buitenland betreft zegde de minister toe een en ander met zijn collega van Buitenlandse Zaken te zullen bespreken en daarbij te zullen zoeken naar een oplossing voor de gesignaleerde knelpunten. Naar aanleiding van een suggestie van mevrouw Van de Hoeven wees hij er voorts op geen onderscheid te kunnen maken tussen groepen kiezers voor wat betreft een eventuele herinvoering van de opkomstplicht. Veel gemeenten sturen een welkomstbrief aan nieuwe inwoners en de minister zegde toe de gemeenten nadrukkelijk op deze mogelijkheid te zullen wijzen. Hij wil voorts bevorderen dat de kandidatenlijsten naar de adressen van de kiezers worden gestuurd. Als verantwoordelijk minister voor kieswetzaken zei hij ten slotte bereid te zijn de mogelijkheden van aanpassing van de Kieswet met het oog op nieuwe technische ontwikkelingen te willen bestuderen, maar wees er daarbij op dat aan een nieuw systeem hoge technische en zorgvuldigheidseisen zullen moeten worden gesteld. Dit vraagt de nodige tijd voor aanpassing van de wet. Tweede Kamer, vergaderjaar , VII en , nr

11 De minister voor Grote Steden- en Integratiebeleid zei als verantwoordelijke minister voor de ICT-aspecten van de verkiezingsprocedure ook veel belang te hechten aan de zorgvuldigheid van die modernisering en onderstreepte dat hoge eisen zullen worden gesteld aan de kwaliteit van de wetgeving en de nieuwe technische middelen. De invoering van het stemmen met behulp van ICT zal dan ook vooraf worden gegaan door experimenten. Een aantal gemeenten heeft zich daarvoor aangemeld. Op een interruptie van de heer Brood antwoordde de minister dat de internationale ontwikkelingen op het punt van stemmen met behulp van ICT gevolgd worden. Van de inzichten die op basis van verder onderzoek naar internationale ontwikkelingen zullen ontstaan zal de Kamer op de hoogte worden gesteld. Overigens zijn bijvoorbeeld bij scholierenverkiezingen en dergelijke al proeven gedaan. Er worden ook digitale debatten georganiseerd. Op een interruptie van de heer Rehwinkel verwees de minister naar de brief van 18 november 1999 waarin wordt gesproken over pilots bij universiteitsraadverkiezingen. Het zal naar alle waarschijnlijkheid niet haalbaar zijn om het kiezen op afstand bij de bij de landelijke verkiezingen van 2002 mogelijk te maken. Veel zal afhangen van de fasering in de ontwikkeling van de wetgeving en de techniek. De minister zei met het grotesteden- en integratiebeleid de interesse voor de democratie bij migranten te willen wekken. De Nederlandse democratie krijgt onder Nederlanders niet altijd de waardering die haar toekomt, hetgeen op migranten een averechts effect zou kunnen hebben. Het ministerie verstrekt bij verkiezingen waaraan niet-nederlanders deelnemen nog steeds voorlichtingsmateriaal in verschillende talen aan de gemeenten. De gemeenten hebben echter de autonomie van de faciliteiten van het ministerie meer of minder gebruik te maken. Er wordt zoveel mogelijk gedaan om te voorkomen dat de digitale mogelijkheden van internet een discriminerend effect hebben. Veel ouderen hebben namelijk achterstand in vaardigheid met software. Begin volgend jaar zullen de Kamer voorstellen bereiken voor zogenaamde digitale «trapveldjes». Op die manier kunnen mensen die thuis de mogelijkheid niet hebben, die elders benutten om zich te bekwamen. Vorig jaar zijn alle bibliotheken al voorzien van internetaansluitingen. In verschillende achterstandswijken wordt al veelvuldig gebruik gemaakt van de internetmogelijkheden in bibliotheken. Het is de bedoeling de zogenaamde digitale trapveldjes ook elders en met name in de oude wijken te realiseren. Overigens neemt het aantal internetaansluitingen sterk toe. Het virtuele stemlokaal biedt daarom zeer veel mogelijkheden om de mensen te informeren en te faciliëren bij het uitbrengen van hun stem. Tevens kan men daarmee mogelijk de Nederlanders in het buitenland veel beter bedienen. De voorzitter van de commissie, De Cloe De griffier van de commissie, Coenen Tweede Kamer, vergaderjaar , VII en , nr