Complexnummer:

Transcriptie

1 : Smallepad MG Amersfoort Postbus BP Amersfoort T F E info@cultureelerfgoed.nl Vesting Aantal complexonderdelen Monumentnummers van complexonderdelen , , , , , , , , , , , , , , , , Woonplaats Gemeente Provincie Hoofdadres van hoofdobject Kloosterstraat 80, 1411 RV Complexomschrijving VERDEDIGINGSWERKEN NAARDEN. De historische (oorspronkelijk middeleeuwse) gedeeltelijk Oudnederlandse, gedeeltelijk Nieuwnederlandse, kernvesting in een sector van de Oude, later Nieuwe Hollandse Waterlinie, begrensd volgens een stippellijn op de bijbehorende kadastrale kaarten G2, G3, G4, G5 en waarvan de hierna aangegeven samenstellende onderdelen zijn aangeduid op de bijbehorende situatiekaart tekening nr 274 alsmede op de overzichtskaart, heeft de volgende kenmerken: A. Locatie en functie. De vesting, gesitueerd op een hoge terreinstrook, vormde het noordelijk steunpunt van de Oude Hollandse, na 1814 van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en diende ter verdediging van het acces tussen de Utrechtse plassen enerzijds en de voormalige Zuiderzee anderzijds. De vesting werd als zodanig opgeheven bij K.b. van 28 mei 1926, Staatsblad 156. B. Bouwjaren en bouwers. Van de middeleeuwse verdedigingswerken is nog slechts herkenbaar aanwezig een gedeelte van de toenmalige

2 hoofdgracht als binnenhaven. Overigens zijn de vestingwerken in de huidige verschijningsvorm voornamelijk aangelegd in de jaren op aanwijzingen van Prins Willem III. Blijkens de gedenksteen in een monnik op de Westbeer werd het werk uitgevoerd onder leiding van Theodorus van Leyden van Leeuwen en Nicolaas Witsen. Later werd die taak overgenomen door Adriaen Dortsman en Willem Paen. De belangrijkste wijzigingen, aanvullingen en verbeteringen nadien betreffen: - Het in het begin van de 18e eeuw completeren van de enveloppe ten noorden van de vesting. - Het bouwen van de Turfloods in Het aanleggen van een ravelijn in de hoofdgracht voor de courtine Katten-Oranje in De aanleg van het fort Ronduit in 1873 en dientengevolge het wijzigen van de enveloppe en buitengracht ter plaatse van de aansluitende werken. - Het bouwen van een groot aantal bomvrije gebouwen in de jaren op de bastions, de courtines en de enveloppe. Voorts enkele utiliteitsgebouwen in diezelfde periode. - Het afbreken en herbouwen van de Utrechtse Poort in Het bouwen van een aantal schuilplaatsen van gewapend beton op de enveloppe in de jaren Het afbreken van de Amsterdamse Poort en het maken van een coupure ter plaatse in Het maken van een coupure in de courtine Oranje-Promers ten zuiden van de Utrechtse Poort, alsmede dammen met duikers of vaste bruggen over de voorliggende hoofd- en buitengracht in Het aanleggen van een tankversperring in de Oostdijk ter plaatse van de doorsnijding van de buitengracht in pl.m Het maken van een coupure in de courtine Turfpoort-Nieuw Molen, alsmede dammen met duikers of vaste bruggen over de voorliggende hoofd- en buitengracht in De aanvullende werken zijn, voor zover niet anders vermeld, voorbereid en uitgevoerd door de Dienst der Genie of de onder uiteenlopende benamingen daarvoor bestaande diensten of directies der fortificatien. C. Verschijningsvorm en hoofdonderdelen. Een nagenoeg regelmatige zeshoekige gebastionneerde vesting met hoofdgracht, ravelijnen, enveloppe en buitengracht, d.m.v. een wal met gedekte weg en gracht verbonden met het aan de v.m. Zuiderzeekust gelegen omgrachte fort Ronduit. De vesting is door de v.m. zeewering (Oostdijk - Oostbeer - hoofdwal - Westbeer - Westdijk) verdeeld in vier binnendijkse en twee buitendijkse fronten. Het buitendijkse deel is in hoofdzaak volgens het Oudnederlandse stelsel aangelegd, het binnendijkse deel in hoofdzaak volgens het Nieuwnederlandse stelsel. De vesting bestaat thans in hoofdzaak uit:

3 - Een gerevetteerde hoofdwal met steile taluds en wisselende hoogte met op elk der hoekpunten een bastion. Op en in de bastions bevinden zich vele onderaardse gangen, kelders en bomvrije gebouwen. - Een hoofdgracht met een buitendijks deel, dat in verbinding stond met de v.m. Zuiderzee, alsmede een binnendijks deel; in de hoofdgracht twee beren. - In de hoofdgracht voor elk der zes courtines een ravelijn; deze zijn, met uitzondering van die voor de courtine Oud Molen-Katten, gerevetteerd; het ravelijn voor de courtine Turfpoort-NieuwMolen is grotendeels ontgraven. - Een enveloppe met gedekte weg, die de hele hoofdgracht omsluit, met op de in- en uitspringende hoeken wapenplaatsen. Op de enveloppe is in de periode een aantal schuilplaatsen van gewapend beton gebouwd. - Een buitengracht, die de enveloppe omsluit en die d.m.v. boomgaten in verbinding staat met de hoofdgracht. - Het omgrachte, niet-gerevetteerde, fort Ronduit. Van de vesting zijn de volgende toegangen van belang: - Aan de westzijde via een brug over de buitengracht, het ravelijn Nieuw Molen-Oud Molen, een dam door de hoofdgracht en een coupure in de hoofdwal ter plaatse van de v.m. Amsterdamse Poort (in 1915 afgebroken). - Aan de zuidwestzijde op overeenkomstige wijze via het ravelijn Nieuw Molen-Turfpoort. - Aan de oostzijde op overeenkomstige wijze via het ravelijn Promers-Oranje en een coupure in de hoofdwal naast de Utrechtse Poort, alsmede via de Utrechtse Poort. D. Technische bijzonderheden. De meest kenmerkende technische bijzonderheden zijn: - De hoofdwal heeft vrij steile taluds, een brede kruin op wisselende hoogte en brede walgangen; de open geschutsopstellingen op en achter de hoofdwal zijn voorzien van traversen. - De bastions Katten, Turfpoort en Nieuw Molen zijn als gevulde bastions uitgevoerd. Op het bastion Katten bevindt zich een kat. De overige bastions zijn hol. - De bekledingsmuren van de hoofdwal zijn aan de bovenzijde voorzien van een tandlijst; bij de courtines zijn zij laag gehouden, terwijl zij bij de bastions hoger zijn opgetrokken, zich verjongend naar boven, en oplopend naar de saillanten, bij de afgeronde hoeken ten dele voorzien van bosseringen en bij de uiteinden der facen en courtines van de binnendijkse fronten van schietgaten (thans in de in 1877 verkregen vorm en plaats). Zij fungeren tevens als keermuren. - In de facen der binnendijkse fronten bevinden zich nabij de schouderhoek vijf overwelfde gemetselde kanonkelders achter en schietgaten in de bekledingsmuren; naast de ingang een kruitkamer; in de courtines bevinden zich nabij de flanken twee soortgelijke kelders. - In de hoofdwal op de bastions en de courtines bevinden zich vele poternes. Dit zijn onderaardse gemetselde

4 gangen, door tongewelven overkluisd, toegankelijk via poorten in de bekledingsmuren, meestal met vlechtingen, en afgesloten door getoogde houten deuren; zij dateren van omstreeks Achter de bekledingsmuren der facen van de binnendijkse fronten bevinden zich luistergangen. Dit zijn onderaardse gemetselde gangen, door tongewelven overkluisd, toegankelijk vanuit de kanonkelders. Via verticale, van boven afgeschermde kokers, konden geluiden uit het voorterrein worden waargenomen. - Op de bastions en op enkele ravelijnen en wapenplaatsen zijn, vnl. in de periode 1871-'80 een groot aantal bomvrije gebouwen gebouwd, waarvoor de zware gronddekking kenmerkend is. Zij waren bestemd voor legering, verzorging, berging van geschut en munitie, alsmede in enkele gevallen gevechtsopstelling (de kazematten). De gebouwen hebben doorgaans recht afgesloten bakstenen gevels, waarvan alleen de voorgevel in het zicht komt, met veelal afgeschuinde bovenhoeken, voorzien van vlechtingen; inwendig worden de ruimten overkluisd door evenwijdig aan elkaar, haaks op de gevel geplaatste tongewelven, hetgeen in het exterieur tot uitdrukking wordt gebracht door in rollagen gemetselde ontlastingsbogen boven de houten deuren, die meestal van open bovenlichten met diefijzers zijn voorzien ter ontluchting, en geflankeerd door vensters met houten luiken. Bij sommige gebouwen is voorts het stichtingsjaar en/of de naam van het bastion aangegeven op een in het midden van de gevel, dan wel terzijde geplaatste gedenksteen en zijn er bij deuren en vensters ter plekke van de scharnierklampen en midden boven en onder natuursteenblokken aangebracht. - De ruimten in de bomvrije gebouwen zijn doorgaans op meerdere plaatsen voorzien van ventilatiespleten in de buitenmuren, resp. verticale van boven afgeschermde ventilatiekokers door de gronddekking. - De ruimten in de bomvrije gebouwen zijn in de wanden veelal voorzien van afgeschermde lichtnissen (lantaarnplaatsen) met lucht- en rookgaten aan onder- en bovenzijden. In munitie- en kruitkamers zijn deze lichtnissen alleen van buiten die ruimten bereikbaar voor het plaatsen van lantaarns e.d. en aan de binnenzijde afgeschermd door een dikke glasplaat. - Het door de gronddekking van de bomvrije gebouwen sijpelende regenwater wordt opgevangen op de gemetselde gewelven; deze zijn zodanig van vorm, dat het water wordt geleid naar druipkokers en via die kokers naar de reinwaterkelders. M.b.v. handpompen in de keukens, wasplaatsen, e.d. kon het water naar behoefte worden opgepompt. - Op de enveloppe is in de periode nabij de open gevechtsopstellingen een aantal betonnen schuilplaatsen gebouwd. Deze zijn, ondanks een ander materiaalgebruik en sterk versoberde detaillering volgens hetzelfde principe als de 19e eeuwse bomvrije gebouwen uitgevoerd, zij het met een zeer sterk accent op de doelmatigheid. Deze betonnen schuilplaatsen zijn veelal voorzien van een rechtafgesloten gevel met getoogde stalen deuren en vensterluiken - in de regel de deur in het midden en twee vensters ter weerszijden - en twee kleine ontluchtingsgaten aan de uiterste zijden; somtijds zijn ook afgeschuinde vleugelmuren of steunberen aangebracht en in principe bezitten ook deze schuilplaatsen een gronddekking. - De grachten hebben de oorspronkelijke vorm en afmetingen goeddeels behouden, met uitzondering van enkele verlande delen van de noordelijke buitengracht. De buitendijkse grachten staan in verbinding met die van het fort ronduit; deze laatste stond in verbinding met de voormalige Zuiderzee. De binnendijkse grachten staan in verbinding met de Muidertrekvaart en de polderboezems.

5 - De beren zijn gemetselde massieve beren met scherpe ezelsrug op kruinhoogte van de aansluitende zeedijken. De Westbeer is voorzien van twee ronde gemetselde monniken met bolle natuurstenen muts. De beren sluiten op de bekledingsmuren van de hoofdwal aan; aan de zijde van de enveloppe met behulp van vleugelmuren. E. Samenstellende onderdelen. De historische vesting heeft de volgende samenstellende onderdelen:1. BASTION KATTEN MET BOMVRIJE KAZERNE, REMISES EN KAZEMATTEN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer COURTINE KATTEN-ORANJE MET POTERNE, REMISE EN RAVELIJN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer BASTION ORANJE MET BOMVRIJE KAZERNE, KAZEMATTEN, MAGAZIJNEN, POTERNES EN DE OOSTBEER, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer COURTINE ORANJE-PROMERS MET UTRECHTSE POORT, LOODS EN RAVELIJN MET BOMVRIJE KAZERNE EN REMISES, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer BASTION PROMERS MET BOMVRIJE KAZERNE, KAZEMATTEN, REMISES, MAGAZIJNEN EN POTERNES, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer COURTINE PROMERS-TURFPOORT MET RAVELIJN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer BASTION TURFPOORT MET BOMVRIJE KAZEMATTEN, MAGAZIJNEN, REMISE EN POTERNES, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer COURTINE TURFPOORT-NIEUW MOLEN MET RAVELIJN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer BASTION NIEUW MOLEN MET BOMVRIJE POTERNES EN KAZEMATTEN, zie voor omschrijving bij complexonderdeel met monumentnummer COURTINE NIEUW MOLEN-OUD MOLEN MET RAVELIJN EN BOMVRIJ WACHTHUIS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer BASTION OUD MOLEN MET GROOT ARSENAAL, KLEIN ARSENAAL, BOMVRIJE KAZERNE, KAZEMATTEN, REMISES, WERKPLAATSEN, MAGAZIJNEN EN POTERNES, ALSMEDE DE WESTBEER, zie voor omschrijving bij complexonderdeel met monumentnummer COURTINE OUDMOLEN-KATTEN MET RAVELIJN EN POTERNES, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer HAVEN MET ZEEBRUG OF HAVENPOORT, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer ENVELOPPE MET BOMVRIJ WACHTHUIS, ALSMEDE BETONNEN SCHUILPLAATSEN, zie voor omschrijving bij

6 complex-onderdeel met monumentnummer FORT RONDUIT MET BRUG, BOMVRIJE KAZERNE, WACHTHUIS EN REMISE, zie voor omschrijving bij complexonderdeel met monumentnummer ; nu complexnr CANTINEGEBOUW, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer GARNIZOENSBUREAU,zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer TURFLOODS,zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer Hoewel hier en daar delen verloren zijn gegaan c.q. zijn gewijzigd is het geheel, gevormd door een hoofdwal, zes bastions, een waterpoort, een landpoort, een hoofdgracht, zes ravelijnen met ravelijnsgrachten, twee beren, een enveloppe met voorgracht, een havenfort, een haven binnen de enceinte, een groot aantal bomvrije gebouwen en enkele utiliteitsgebouwen, - wegens het gave karakter als nagenoeg regelmatig zeshoekige gebastionneerde, volgens het Oudnederlandse stelsel (buitendijks) resp. het Nieuwnederlandse stelsel (binnendijks) gebouwde, vesting; - wegens het gave karakter als kernvesting op een acces in een linie in combinatie met een kustverdedigingsfort; - wegens de unieke vestingbouwkundige grondvorm met dubbele omwalling en omgrachting; - wegens de unieke combinatie van 17e-eeuwse bomvrije kanonkelders en poternes met 19e-eeuwse bomvrije gevechtsopstellingen, kazernes, remises en magazijnen,een voortreffelijk en gaaf voorbeeld van de zo doelmatig versterkte 17e-eeuwse vestingsteden, welke in de hoofdverdedigingslinies van de Nederlandse landsverdediging een hoofdrol speelden en welke na diverse aanpassingen en uitbreidingen in volgende eeuwen hun functie in de landsverdediging tot in de 20e eeuw konden blijven vervullen,en daarmede van algemeen belang op grond van zijn architectuur-historische, krijgsgeschiedkundige en oudheidkundige waarde.

7 Monumentnummer*: Bastion Katten Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Kloosterstraat RV Tegenover NAARDEN G 2092 NAARDEN G 2792 NAARDEN G 2387 BASTION KATTEN MET BOMVRIJE KAZERNE, REMISES EN KAZEMATTEN. Bastion met: - Een bomvrije kazerne uit omstreeks 1873 met zeven overwelfde lokalen, gesitueerd in de linkerflank van de kat (gebouw A). - Boven het achterste lokaal van gebouw A een remise (gebouw B) uit 1874 (jaartalsteen), die een sprong in de gevel vertoont, waarbij het linker gedeelte een afgeronde hoek bezit. De remise staat d.m.v. een hijsgat in verbinding met het daar onder gelegen munitiemagazijn. - Een bomvrij gebouw uit omstreeks 1874 met L-vormige aanleg, schuine vleugelmuren en vier overwelfde lokalen, gesitueerd links in de saillant van het bastion. In het gebouw bevinden zich twee kanonkazematten met munitiemagazijn (gebouw C). - Een bomvrije remise, eveneens L-vormig aangelegd en daterend uit omstreeks 1874, gesitueerd aan de ZO-zijde van het bastion nabij de Oostwalstraat; het gebouw is van de Oostwalstraat afgescheiden door middel van een gemetselde muur van omstreeks twee meter hoogte met ezelsrugafdekking en onderbroken voor een afsluitbare

8 toegang tussen pijlers (gebouw E). - Voorliggende hoofdgracht ter breedte van pl.m. 60 m. Verdedigingswerken en militaire gebouwen Militair verblijfsgebouw

9 Monumentnummer*: Courtine Katten-Oranje Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Oostwalstraat RM Bij NAARDEN G 2387 NAARDEN G 2093 NAARDEN G 2092 COURTINE KATTEN-ORANJE MET POTERNE, REMISE EN RAVELIJN. Courtine met: - Een poterne op het NW-gedeelte van de courtine (gebouw a). - Een bomvrije remise in sterk versoberde trant uit omstreeks 1878, gesitueerd op het ZO-gedeelte van de courtine (gebouw F). - Een ravelijn uit omstreeks 1756 in de hoofdgracht. - Voorliggende hoofdgracht ter breedte van pl.m. 75 m. en ravelijnsgracht ter breedte van pl.m. 35 m. Verdedigingswerken en militaire gebouwen Omwalling

10 Monumentnummer*: Bastion Oranje Locatienaam by Oostwalstraat 12, Locatieomschrijving NAARDEN G 2092 NAARDEN G 2176 NAARDEN G 2389 NAARDEN G 2039 BASTION ORANJE MET BOMVRIJE KAZERNE, KAZEMATTEN, MAGAZIJNEN, POTERNES EN DE OOSTBEER. Bastion met: - Een bomvrij gebouw op L-vormige grondslag met drie traveeën aan de korte zijde en acht aan de lange zijde, waarbij de buitenste traveeen risaleren en de rechter (die een rondboognis voor een wacht en bovenin een tondo bevat) wordt bekroond door kantelen. Beide gevels worden geleed door getoogde spaarnissen en pilasters, alsmede door tandlijsten en een natuurstenen cordonlijst; op beide risalieten is een gebeeldhouwde steen met bouwjaar respectievelijk naam van het bastion - Oranje - aangebracht. Dit gebouw bevat in de linkerflank twee kanonkazematten met munitiemagazijnen en rechts een kazerne (vnl. logiesruimten, keuken en magazijnen) en bevindt zich aan de keelzijde van het bastion (gebouw G). - een bomvrij gebouw uit 1875 (jaartalsteen) met vier overwelfde lokalen en door middel van een poterne met bovengenoemde kazerne verbonden en gesitueerd in de saillant van het bastion (gebouw H); aan de saillantzijde van het gebouw bevinden zich drie mortierkazematten; verder bevat het gebouw logiesruimten en

11 munitiemagazijnen. - Een bomvrij gebouw uit omstreeks 1875 met op de begane grond twee munitiemagazijnen en daarboven - teruggerooid - een remise, voorzien van een brede stomphoekige puntgevel, gesitueerd in de borstwering achter de rechter face van het bastion (gebouw I). - Oostbeer: een gemetselde beer, oorspronkelijk aangelegd in Een poterne, leidend van de vestingzijde van de hoofdwal naar de rechter lage flank. Deze poterne verschaft tevens toegang tot de twee kanonkelders in de aangrenzende courtine (gebouw L). - Een waterpoterne, leidend van de rechter lage flank naar de sortie achter de rechter schouderhoek (gebouw K). - Een poterne, leidend van de rechter lage flank naar de vijf kanonkelders in de rechter face, alsmede de luistergang achter die face. Naast de toegangsdeur bevindt zich een kruitkamer (gebouw K). - Voorliggende hoofdgracht ter breedte van pl.m. 50 m. Verdedigingswerken en militaire gebouwen Bomvrij militair object

12 Monumentnummer*: Courtine Oranje-Promers Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Ruijsdaelplein RD Tegenover NAARDEN G 3076 NAARDEN G 3072 NAARDEN G 2176 NAARDEN G 2174 NAARDEN G 3078 NAARDEN G 3077 NAARDEN G 3071 NAARDEN G 3074 NAARDEN G 3069 NAARDEN G 3037 NAARDEN G 3070 NAARDEN G 3073 NAARDEN G 2039 NAARDEN G 3079 COURTINE ORANJE-PROMERS MET UTRECHTSE POORT, LOODS EN RAVELIJN MET BOMVRIJE KAZERNE EN REMISES. Courtine met:

13 - De Utrechtse Poort, oorspronkelijk gebouwd in 1680, doch thans in aanzien hoofdzakelijk bepaald door de verbouwing uit 1877 (jaartalankers), uitgevoerd in eclectische trant. Van de 17e eeuwse poort resteren nog de bekledingsmuren in de doorgang voor meer dan dertien meter lengte en met aan beide zijden elk vijf schietgaten. Het eigenlijke poortgedeelte wordt aan de stadszijde ingeleid door een natuurstenen spitsboog en overkluisd door een kruisribgewelf met rozetsluitsteen, geflankeerd door twee risalieten met elk beneden een met natuursteen beklede geprofileerde rondboognis ten behoeve van de wacht, daarboven achtereenvolgens een spaarveld met siermetselwerk, een door twee luiken gesloten rondboognis, een reliëftondo met portret in een spitsboogvormig spaarveld en terzijden twee ronde hoekpijlers met conische en bolvormige bekroning; in het midden boven de doorgang een rondboognis met reliëf van de Nederlandse leeuw. Dit poortgedeelte wordt geflankeerd door twee fantasiezuiltjes met sierankers in drieën gelede en door kruisribgewelven overkluisde gaanderijen, waarop vijf door getoogde luiken afgesloten openingen uitkomen; deze worden begrensd door twee veelhoekige torens, die elk worden bekroond door een wapendragende leeuw met respectievelijk het wapen van en Nederland. Aan de buitenzijde is de poort voorzien van zeven spaarvelden waarbij in de buitenste wapentrofeeen in reliëf en in het midden het wapen van zijn aangebracht. Het geheel is grotendeels opgetrokken in baksteen afgewisseld met natuurstenen blokken, banden en andere ornamenten, op een met keien beklede sokkel en afgesloten door kantelen met ezelsrugafsluiting, die boven de eigenlijke poort wordt doorbroken door de recht beëindigde topgevel. Ter weerszijden van de doorgang als stootpaal dienende ingegraven kanonlopen. De poort verleent toegang tot de met het ravelijn verbonden, naderhand verlegde uitvalsweg naar Utrecht (gebouw M). - Twee kanonkelders nabij de rechter lage flank van het bastion Oranje (gebouw L). - Twee kanonkelders nabij de linker lage flank van het bastion Promers (gebouw O). - Een houten bergloods uit omstreeks 1880 met rabatdelen op bakstenen voet onder pannen zadeldak met licht overstek, geschulpte windveren en topmakelaar met consoles tussen puntgevels met elk een ingang en luik in top en in beide lange gevels zeven vensters met luiken, gesitueerd ten noorden van de Utrechtse Poort (gebouw H). - Ravelijn Oranje-Promers. - Op het ravelijn een bomvrij gebouw met legeringsruimten, remise en munitiemagazijn uit omstreeks 1875, gesitueerd nabij de noordflank van het ravelijn (gebouw Q 1). - Alsvoren met keuken, gesitueerd nabij de zuidflank van het ravelijn (gebouw P 1). - Voorliggende hoofdgracht ter breedte van pl.m. 90 m. en ravelijnsgracht ter breedte van pl.m. 40 m. Verdedigingswerken en militaire gebouwen Militaire opslagplaats

14 Monumentnummer*: Bastion Promers Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Adriaan Dortsmanplein RC NAARDEN G 2042 NAARDEN G 3037 BASTION PROMERS MET BOMVRIJE KAZERNE, KAZEMATTEN, REMISES, MAGAZIJNEN EN POTERNES. Bastion met: - Een bomvrije kazerne Promers uit pl.m. 1875, bestaande uit een voorgebouw met dertien overwelfde lokalen, een door ondersteuningsbogen afwisselend overwelfde tussengang en het zestien overwelfde lokalen tellende achtergebouw met aanbouw in het NO met drie kanonkelders in de linkerflank van het bastion. Vanuit de tussengang, een loodrecht daarop staande gang naar het terreplein van het bastion, eindigend in een T-vormige poterne. De voorgevel, ter breedte van dertien traveeën is uitgevoerd in eclectische trant en opgetrokken op een natuurstenen plint in baksteen, afgewisseld met enkele natuurstenen elementen, afgesloten door een boogfries en natuurstenen cordon- en afdeklijsten en voorzien van midden- en zijrisalieten, die elk worden bekroond door hoektorentjes met kapitelen. De ingang bevindt zich in het midden - waarboven een boognis met Nederlands wapen en naam van het bastion, met twee leeuwekoppen terzijden en bekroond door een buste van Mars met banderol met inscriptie DEUS PATRIAM SERVET - en in de getoogde spaarvelden terzijden telkens twee vensters met houten luiken en natuurstenen dorpels, alsmede tondi in de zwikken tussen de met natuurstenen blokken versierde spaarbogen. De zijrisalieten bevatten elk een banderolle boven de zij-ingang met respectievelijk inscriptie SI VIS PACEM PARA BELLUM en TURPITUDO PEIUS EST QUAM DOLOR. Het gebouw sluit vrijwel de gehele keelzijde van het bastion af en is d.m.v. poternes verbonden met de kanonkelders, de luistergang en de waterpoterne in de linkerhelft

15 van het bastion (gebouw N). - Een bomvrije remise uit omstreeks 1875, gesitueerd in de linkerface van het bastion (gebouw Q). - Een bomvrije driedubbele mortierkazemat met verdieping uit omstreeks 1875, gesitueerd in de saillant van het bastion (gebouw R). - Een bomvrije remise uit omstreeks 1875, gesitueerd in de rechterface van het bastion (gebouw S). - Een waterpoterne, leidend van de linker lage flank naar een sortie achter de linkerschouderhoek (gebouw P - ged.). - Een poterne, leidend van de linker lage flank naar de vijf kanonkelders met luistergang achter de linkerface (gebouw P). - Een poterne, leidend van het terreplein naar de linker lage flank (nabij gebouw Q). - Een poterne, leidend van het terreplein naar de rechter lage flank (nabij gebouw S). - Een poterne, leidend van de rechter lage flank naar de twee kanonkazematten in de courtine Promers-Turfpoort (gebouw U). - Een waterpoterne, leidend van de rechter lage flank naar een sortie achter de rechter schouderhoek (gebouw T - ged.). - Een poterne, met een kruitkamer naast de ingang, leidend van de rechter lage flank naar de vijf kanonkelders met luistergang in de rechter face (gebouw T). - Voorliggende hoofdgracht ter breedte van pl.m. 50 m. Verdedigingswerken en militaire gebouwen Bomvrij militair object

16 Monumentnummer*: Court. Promers-Turfpoort Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Beijert RA Bij NAARDEN G 2041 NAARDEN G 2042 NAARDEN G 2174 COURTINE PROMERS-TURFPOORT MET RAVELIJN. Courtine met: - Twee kanonkelders nabij de rechter lage flank van het bastion Promers (gebouw U). - Twee kanonkelders nabij de linker lage flank van het bastion Turfpoort (gebouw V). - Ravelijn Promers-Turfpoort. - Voorliggende hoofdgracht ter breedte van pl.m. 75 m. en ravelijnsgracht ter breedte van pl.m. 40 m. Verdedigingswerken en militaire gebouwen Omwalling

17 Monumentnummer*: Bastion Turfpoort Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Westwalstraat PD Tegenover NAARDEN G 2056 NAARDEN G 2052 BASTION TURFPOORT MET BOMVRIJE KAZEMATTEN, MAGAZIJNEN, REMISE EN POTERNES. Bastion met: - Een bomvrije remise uit 1875 (jaartalsteen), gesitueerd nabij de linkerflank van het bastion (gebouw X). - Een bomvrije driedubbele mortierkazemat uit omstreeks 1875 met teruggerooide verdieping, gesitueerd in de saillant van het bastion (gebouw IJ). - Een poterne, leidend van de vestingzijde van de hoofdwal naar de linker lage flank en de twee kanonkelders in de aangrenzende courtine (gebouw V). - Een waterpoterne, leidend van de linker lage flank naar de sortie achter de linker schouderhoek (gebouw W - ged.). - Een poterne, leidend van de linker lage flank naar de vijf kanonkelders met luistergang achter de linkerface (gebouw W). - Een poterne, leidend van de vestingzijde van de hoofdwal naar de rechter lage flank. Deze poterne verschaft tevens toegang tot de twee kanonkelders in de aangrenzende courtine (gebouw A 1).

18 - Een waterpoterne, leidend van de rechter lage flank naar de sortie achter de rechter schouderhoek (gebouw Z ged. - Een poterne, leidend van de rechter lage flank naar de vijf kanonkelders in de rechter face, alsmede de luistergang achter die face. Naast de toegangsdeur bevindt zich een kruitkamer (gebouw Z). - Voorliggende hoofdgracht ter breedte van pl.m. 45 m. Verdedigingswerken en militaire gebouwen Bomvrij militair object

19 Monumentnummer*: Ct.Turfpoort-Nieuw Molen Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Westwalstraat PD Tegenover NAARDEN G 1929 NAARDEN G 2052 NAARDEN G 2059 NAARDEN G 2058 NAARDEN G 2057 NAARDEN G 2056 COURTINE TURFPOORT-NIEUWMOLEN MET RAVELIJN. Courtine met: - Twee kanonkelders nabij de rechter lage flank van het bastion Turfpoort (gebouw A 1). - Twee kanonkelders nabij de linker lage flank van het bastion NieuwMolen (gebouw B 1). - Ravelijn Turfpoort-NieuwMolen. - Voorliggende hoofdgracht ter breedte van pl.m. 75 m. en ravelijnsgracht ter breedte van pl.m. 35 m. Verdedigingswerken en militaire gebouwen Bomvrij militair object

20 Monumentnummer*: Bastion NieuwMolen Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Westwalstraat PC Tegenover NAARDEN G 2060 NAARDEN G 3081 NAARDEN G 2059 BASTION NIEUWMOLEN MET BOMVRIJE POTERNES EN KAZEMATTEN. Bastion met: - Een poterne midden op het bastion, leidend van het terreplein naar de open schutopstellingen in de lage saillant; de poterne heeft een eenvoudige poort met getoogd topstuk, voorzien van gebeeldhouwde naamsteen, en gemetselde tongewelfde doorgang (gebouw b). - Een poterne, leidend van de vestingzijde van de hoofdwal naar de linker lage flank en de twee kanonkelders in de aangrenzende courtine (gebouw B 1). - Een waterpoterne, leidend van de linker lage flank naar de sortie achter de linker schouderhoek (gebouw C 1 - ged.). - Een poterne, leidend van de linker lage flank naar de vijf kanonkelders met luistergang achter de linkerface (gebouw C 1). - Een poterne, leidend van de vestingzijde van de hoofdwal naar de rechter lage flank. Deze poterne verschaft

21 tevens toegang tot de twee kanonkelders in de aangrenzende courtine (gebouw G 1). - Een waterpoterne, leidend van de rechter lage flank naar de sortie achter de rechter schouderhoek (gebouw F 1 ged.). - Een poterne, leidend van de rechter lage flank naar de vijf kanonkelders in de rechter face, alsmede de luistergang achter die face. Naast de toegangsdeur bevindt zich een kruitkamer (gebouw F 1). - Voorliggende hoofdgracht ter breedte van pl.m. 35 m. voor de linkerface en pl.m. 50 m. voor de rechterface. Verdedigingswerken en militaire gebouwen Bomvrij militair object

22 Monumentnummer*: Ct.Nieuw Molen-Oud Molen Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Nieuwe Haven SG Tegenover NAARDEN G 2078 NAARDEN G 2072 NAARDEN G 2110 NAARDEN G 2818 NAARDEN G 2079 NAARDEN G 2181 COURTINE NIEUWMOLEN-OUDMOLEN MET RAVELIJN EN BOMVRIJ WACHTHUIS. Courtine met:- Twee kanonkelders nabij de rechter lage flank van het bastion NieuwMolen (gebouw G 1). - Twee kanonkelders nabij de linker lage flank van het bastion OudMolen (gebouw I 1). - Het ravelijn NieuwMolen-OudMolen; daarop een bomvrij wachthuis (gebouw O 1). Weg- en waterbouwkundige werken Waterkering en -doorlaat

23 Monumentnummer*: Bastion Oud Molen Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Kooltjesbuurt RZ NAARDEN G 2818 NAARDEN G 2072 NAARDEN G 2098 NAARDEN G 2181 NAARDEN G 2068 BASTION OUDMOLEN MET GROOT ARSENAAL, KLEIN ARSENAAL, BOMVRIJE KAZERNE, KAZEMATTEN, REMISES, WERKPLAATSEN, MAGAZIJNEN EN POTERNES, ALSMEDE DE WESTBEER. Bastion met:- Een langgerekt, witgepleisterd gebouw met verdieping onder pannen schilddaken met omlopende kroonlijsten, genaamd Groot- Arsenaal, als zodanig gebouwd rondom een binnenplaats in Aangrenzend als dwarsvleugel aan de NO-zijde het lagere Klein-Arsenaal, ongepleisterd onder schilddak met omlopende kroonlijst. Groot-Arsenaal (gebouw K), in sobere trant uitgevoerd, is voorzien van getoogde dubbele ingangsdeuren (drie aan de korte voorzijde, en vier aan de rechterzijde) en vensters met luiken. In het midden van de voorgevel een natuurstenen wapentrofee in reliëf. Het Klein-Arsenaal (gebouw L) is voorzien van getoogde dubbele ingangsdeuren en gekoppelde vensters. - Een bomvrije kazerne met verdieping uit 1878 met risalerende middenpartij (in tegenstelling tot de rest zonder

24 spaarvelden), ter breedte van in totaal elf traveeën, waarbij telkens drie vensters met luik per verdieping in de getoogde spaarvelden zijn geplaatst en waarbij de gevel verder door tandfriezen wordt geleed en enkele natuursteenblokken rondom de vensters. Het gebouw is midden op het bastion gesitueerd en heeft gedeeltelijk ook als hospitaal gediend (gebouw L 1)- Een bomvrij gebouw uit 1878 achter de rechterface van het bastion; het gebouw heeft twee verdiepingen en diende vnl. als remise, munitieberging en ijskelder (gebouw M 1). - Een bomvrij gebouw, bestemd tot bakkerij annex slachterij, met ingezwenkte gevel met zes overwelfde lokalen en ten dele met verdieping, waarbij deze bovenbouw min of meer haaks op de onderbouw staat; dit uit 1877 daterende gebouw is gesitueerd aan de O-zijde van het bastion (gebouw N 1). - De Westbeer, een gemetselde beer, in oorsprong aangelegd in 1679 en voorzien van twee monniken, waarvan de buitenste een gedenksteen met opschrift bevat met jaartal Een poterne uit omstreeks 1680, leidend van het terreplein naar de (lage) saillant, met eenvoudige poort, met een dwarsstaande en een uitzwenkende vleugelmuur, beide afgeschuind en voorzien van vlechtingen, en tongewelfde doorgang met gebogen verloop (gebouw c).-een poterne, leidend van de vestingzijde van de hoofdwal naar de linker lage flank en de twee kanonkelders in de aangrenzende courtine (gebouw I 1). - Een waterpoterne, leidend van de linker lage flank naar de sortie achter de linker schouderhoek (gebouw K 1 ged.)- Een poterne, leidend van de linker lage flank naar de vijf kanonkelders met luistergang achter de linkerface. (gebouw I). - Voorliggende hoofdgracht ter breedte van pl.m. 55 m. Verdedigingswerken en militaire gebouwen Fort, vesting en -onderdelen

25 Monumentnummer*: Ct. Oud Molen-Katten Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Kooltjesbuurt RZ Bij NAARDEN G 2092 NAARDEN G 2387 NAARDEN G 2097 NAARDEN G 2180 NAARDEN G 2792 NAARDEN G 2091 COURTINE OUDMOLEN-KATTEN MET RAVELIJN EN POTERNES. Courtine met:- Een poterne met eenvoudige poort en tongewelfde doorgang, gesitueerd westelijk van de Havenpoort (gebouw d). - Een dito poterne, als pendant oostelijk van de Havenpoort gesitueerd (gebouw e). - Ravelijn OudMolen-Katten. - Voorliggende hoofdgracht ter breedte van pl.m. 85 m. en ravelijnsgracht ter breedte van pl.m. 35 m. Verdedigingswerken en militaire gebouwen Bomvrij militair object

26 Monumentnummer*: Haven Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Kooltjesbuurt RZ Tegenover NAARDEN G 2183 NAARDEN G 2529 NAARDEN G 637 NAARDEN G 2185 NAARDEN G 2792 NAARDEN G 980 NAARDEN G 2092 NAARDEN G 2530 HAVEN MET ZEEBRUG OF HAVENPOORT. In de vestingwerken is een gedeelte van de Middeleeuwse omgrachting opgenomen als havenaanleg aan de zuidzijde van bastion OudMolen, langs Oude en Nieuwe Haven en Kooltjesbuurt, voorzien van gemetselde kademuren met trappen (uitgezonderd de gepalisseerde walkant aan de bastionzijde van de Kooltjesbuurt). In het midden van de haven een v.m. sluis, waarvan de houten puntdeuren inmiddels zijn verdwenen en waaraan een schotbalkkering is toegevoegd, overwelfd door een hoge gemetselde boogbrug - blijkens een steen vernieuwd in 1779 en die recht tegenover de Marktstraat is gelegen en toegang geeft tot het bastion OudMolen. Deze haven heeft tussen de bastions OudMolen en Katten een verbinding met de hoofdgracht door middel van een hoge gemetselde boogbrug - in oorsprong een coupure met houten overbrugging - overwelfd in 1790 om als waterpoterne te dienen en daarom Zeebrug of Havenpoort genoemd, en in de 19e eeuw aan de

27 grachtzijde van een schotbalkkering voorzien. Voorts staat de haven m.b.v. een boomgat nabij de vroegere Amsterdamse Poort in verbinding met de hoofdgracht. Weg- en waterbouwkundige werken Waterweg, werf en haven

28 Monumentnummer*: Enveloppe Locatienaam Locatieomschrijving Enveloppe met bomvrij wachthuis en schuilplaatsen NAARDEN G 2790 NAARDEN G 1929 NAARDEN G 2188 NAARDEN G 3047 NAARDEN G 3048 NAARDEN G 2061 NAARDEN G 3091 NAARDEN G 3084 NAARDEN G 3087 NAARDEN G 3086 NAARDEN G 3082 NAARDEN G 3089 NAARDEN G 1970 NAARDEN G 3090 NAARDEN G 2110 NAARDEN G 2047 NAARDEN G 2081 NAARDEN G 2064 NAARDEN G 2045

29 NAARDEN G 3072 NAARDEN G 3083 NAARDEN G 3085 NAARDEN G 2077 NAARDEN G 2053 NAARDEN G 2067 NAARDEN G 2075 NAARDEN G 2082 NAARDEN G 2109 NAARDEN G 2066 NAARDEN G 3075 NAARDEN G 2062 NAARDEN G 2090 NAARDEN G 3049 NAARDEN G 3088 ENVELOPPE MET BOMVRIJ WACHTHUIS ALSMEDE BETONNEN SCHUILPLAATSEN. De enveloppe met in- en uitspringende wapenplaatsen (in oorsprong elk twaalf) is wat betreft de buitendijkse zijde eerst in het begin van de 18e eeuw tot stand gekomen en in 1873 en 1877 in verband met de aanleg van het fort Ronduit aan de noordzijde enigszins gewijzigd. De enveloppe is vrijwel geheel omsloten door de buitengracht; in breedte varierend van 40 tot 60 m.; het grotendeels verlande noordwestelijke gedeelte is, ondanks de verlanding, nog goed herkenbaar. In de binnengrachtmuur van de enveloppe is nabij de Amsterdamsestraatweg aan de westzijde een natuurstenen peilschaal aangebracht. Op de enveloppe bevinden zich de volgende gebouwen:- Een betonnen schuilplaats, als enige gesitueerd op het buitendijkse gedeelte van de enveloppe en wel voor het ravelijn Katten-Oranje (gebouw G 1). - Een bomvrij wachthuis uit omstreeks 1877-'79 met drie in het zicht komende gevels, en vier overwelfde lokalen bevattend, gesitueerd nabij de Oostbeer (gebouw R 1). - Een betonnen schuilplaats, gesitueerd achter dit wachthuis (gebouw H 2). - Idem, gesitueerd ten zuiden van het zuidelijk boomgat bij de Oostbeer (gebouw I 2). - Idem, gesitueerd bij de aan de buitengrachtzijde gelegen wapenplaats tegenover bastion Oranje (gebouw K 2). - Idem, gesitueerd tegenover ravelijn Oranje-Promers (gebouw M 2). - Een betonnen schuilplaats, uitgevoerd met zich verjongende zijgevels en getoogde korte eindgevels, waarbij een de toegang met dubbele stalen schuifdeuren bevat, gesitueerd nabij de Kapt. G.A. Meijerweg (gebouw P 2).

30 - Een betonnen schuilplaats, gesitueerd westelijk van de brugwachterswoning (gebouw R 2). - Idem, gesitueerd aan de Korte bedekte weg, tegenover de rechterface van het bastion Promers (gebouw S 2). - Idem, gesitueerd idem, tegenover het ravelijn Promers-Turfpoort (gebouw V 1). - Een betonnen schuilplaats, gesitueerd tegenover de linkerface van het bastion Turfpoort (gebouw W 1). - Een betonnen schuilplaats, gesitueerd tegenover de saillant van het bastion Turfpoort (gebouw IJ 1). - Idem, gesitueerd aan de Lange bedekte weg, nabij de Burg. van Wettumweg (gebouw Z 1). - In het dijklichaam van de Oostdijk, op pl.m. 70 m. van de Oostbeer in de as van de buitengracht, loodrecht op de as van de Oostdijk, de gewapend betonnen fundering van een tankversperring, reikend van teen tot teen, vermoedelijk aangelegd omstreeks Verdedigingswerken en militaire gebouwen Bomvrij militair object

31 Monumentnummer*: Cantine Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Adriaan Dortsmanplein 1 B 1411 RC NAARDEN G 3037 CANTINEGEBOUW. Voormalige cantine, gebouwd in 1880 nabij de Promerskazerne. Een rechthoekig gebouw onder een zadeldak, met overstek en geschulpte dakranden tussen puntgevels met boogfriezen en tondo in top; de toegang bevindt zich in het midden van de lange, vijf vensterassen tellende NW-gevel, en is voorzien van dubbele paneeldeuren en een gedeeld, getoogd bovenlicht met smeedijzeren lantaarn terzijde, en te weerszijden getoogde schuifvensters met twaalfruitsroedenverdeling en luiken, evenals in de korte ZW-gevel, zij het gekoppeld en zonder luiken (gebouw P 1). Verdedigingswerken en militaire gebouwen Militair verblijfsgebouw

32 Monumentnummer*: Garnizoensbureau Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Adriaan Dortsmanplein RC Adriaan Dortsmanplein RC NAARDEN G 2441 NAARDEN G 2442 GARNIZOENSBUREAU. Uit 1887 daterend garnizoensbureau; gebouw met verdieping onder flauwhellend schilddak met omlopende kroonlijst, gekornist bij de gebosseerde lisenen, bij de lisenen op de hoeken en bij het middenrisaliet, opgetrokken in baksteen op natuurstenen plint en afgewisseld met een natuurstenen band, en mede gediend hebbend tot onderofficierswoningen en strafkamers beneden en tot bibliotheek en officiersverenigingszaal boven. De NO-gevel bevat het middenrisaliet met ingang in het midden met te weerszijden elk twee paar gekoppelde vensters met roedenverdeling, beneden getoogd en op de verdieping rondboogvormig afgesloten; de korte NW-gevel bevat een toegang en op de verdieping een rondboogvenster in het midden; de ZW-gevel is eveneens van vensters met roedenverdeling voorzien; de ZO-gevel bevat een enkel klein venster (gebouw P IV). Verdedigingswerken en militaire gebouwen Militair verblijfsgebouw

33 Monumentnummer*: Turfloods Straat* Nr* Toev.* Postcode* Situering Locatie Nieuwe Haven SG NAARDEN G 843 TURFLOODS. Blokvormig hoekpand met hoge begane grond onder omlopend schilddak, gebouwd in 1752 als turfmagazijn in sobere trant. De korte hoofdgevel is voorzien van een rondboogvormige deur in het midden en twee gelijksoortige vensters ter weerszijden, alle met luiken, natuursteenblokken en -dorpels. De beide lange gevels zijn voorzien van overeenkomstige spaarvelden, de rechter voorts van drie rondboogvensters als in de voorgevel met luiken, diefijzers en blokken; de achtergevel is vrijwel blind (gebouw RR). Verdedigingswerken en militaire gebouwen Militaire opslagplaats